Ο ποιητής Ιωάννης Πολέμης (1862-1924)

«Τι είναι
η πατρίδα μας; Μην είν’
οι κάμποι;
Μην είναι
τα άσπαρτα ψηλά βουνά;…»

1 από 2

ΙΟΥΛΙΟΣ ΤΟΥ 2023 ΚΑΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ… Λίγος καιρός έχει περάσει από ένα σύντομό μου ταξίδι στην Αθήνα. Όταν βρέθηκα στο πολύβουο κέντρο της πρωτεύουσας τα βήματά μου νοσταλγικά με έφεραν και στο Ζάππειο, στον Εθνικό Κήπο και όπου αλλού μπορούσα να αντλήσω τη ζεστασιά παιδικών αναμνήσεων. Οι οικογενειακοί περίπατοι έχουν πάντα μια ξεχωριστή θέση στη μνήμη ,στην καρδιά μας και στη λογοτεχνία. Κυριακάτικες βόλτες στη δεκαετία του 60 φτερούγιζαν εντός μου ολόφωτες αλλά σε μια πολύ μακρινή Αθήνα πια… Τα κτίρια και οι χώροι ευτυχώς όμως υπάρχουν και φρουρούν καλά την χώρα των προσωπικών αναμνήσεων. Ας περάσουμε νοερά τα σύνορά της κι ας τη διαβούμε περνώντας μέσα από τους σκιερούς και φυλλωμένους δρόμους του Ζαππείου. Το Ζάππειο Μέγαρο και οι κήποι του καταλαμβάνουν μια έκταση περίπου 80 στρεμμάτων. Πολύ κοντά στον Εθνικό Κήπο και στο Καλλιμάρμαρο ήταν πάντα ο Περίπατος του Ζαππείου, ο αγαπημένος των Αθηναίων και των επισκεπτών της πρωτεύουσας. Τα έργα γλυπτικής στους χώρους του είναι αρκετά, υψηλής αισθητικής και ιστορικής νοηματοδότησης – αγάλματα, προτομές ηρώων, ευεργετών, μεγάλων πνευματικών μορφών του Ελληνισμού. Από τον χαρούμενο “Μικρό Ψαρά” άγαλμα του γλύπτη Δημήτρη Φιλιππότη μέχρι τον σκανταλιάρη “ Έρωτα “ έργο του γλύπτη Γεωργίου Βρούτου ασφαλώς η ελληνική γλυπτική κι εδώ θα δώριζε με τη σμίλη της την αθανασία και στην ελληνική Ποίηση.Έτσι στην περιδιάβασή μας αυτή συναντάμε την προτομή του Γεωργίου Σουρή,του Αχιλλέα Παράσχου, τη γλυπτική σύνθεση στην οποία “Η Ελλάδα στεφανώνει τον Λόρδο Βύρωνα”-έργο διαδοχικής εργασίας τριών γλυπτών, Α.Chapu, J.Falquiere, Λ.Σώχου – και την προτομή του ποιητή Ιωάννη Πολέμη, έργο του γλύπτη Λουκά Δούκα.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΑΣ;
Τι είναι η πατρίδα μας; Μην είν’ οι κάμποι;/ Μην είναι τ’ άσπαρτα ψηλά βουνά;/ Μην είναι ο ήλιος της , που χρυσολάμπει;/ Μην είναι τ’ άστρα της τα φωτεινά;/ Μην είναι κάθε της ρηχό ακρογιάλι/ και κάθε χώρα της με τα χωριά;/ κάθε νησάκι της που αχνά προβάλλει,/ κάθε της θάλασσα, κάθε στεριά;/ Μην είναι τάχατε τα ερειπωμένα/ αρχαία μνημεία της χρυσή στολή/ που η τέχνη εφόρεσε και το καθένα/ μια δόξα αθάνατη αντιλαλεί;/ Όλα πατρίδα μας! Κι αυτά κι εκείνα,/ και κάτι που ’χουμε μες την καρδιά/ και λάμπει αθώρητα σαν ήλιου αχτίνα/ και κράζει μέσα μας: Εμπρός παιδιά!

Η επίσκεψή μου στην Αθήνα συνέπεσε με την ανταγωνιστική δίνη της πρόσφατης εκλογικής αναμέτρησης . ‘Ετσι όταν βρέθηκα κοντά στην προτομή του ποιητή , μέσα μου νοερά και διδακτικά ήχησε – σαν από παιδική χορωδία- το γνωστό ποίημα του πολύ αγαπητού και διαχρονικού Ιωάννη Πολέμη:

Ο Ιωάννης Πολέμης εκτός από την ιδιότητα του ποιητή καλλιέργησε και την ιδιότητα του θεατρικού συγγραφέα και του μεταφραστή. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1862. Ο πατέρας του ήταν δικαστής και καταγόταν από την Άνδρο, ενώ η μητέρα του από την Αθήνα. Από τα πρώτα εφηβικά του χρόνια άρχισε να γράφει ποίηση , όμως η πρωτοδημοσίευσε στο περιοδικό “Αι Μούσαι” το πεζογράφημά του “Ρέα Κυβέλη” γραμμένο στην καθαρεύουσα που γρήγορα θα εγκαταλείψει καθιερώνοντας τη δημοτική στην ποίησή του. Επίσης συνεργάστηκε και με άλλα περιοδικά της εποχής του : “Εστία”, “Ασμοδαίος”, “Ποικίλη Στοά “ κ.α. Σπούδασε στην Αθήνα νομικά χωρίς να πάρει πτυχίο και για δύο χρόνια στο Παρίσι αισθητική και ιστορία της τέχνης. Εργάστηκε ως διοικητικός υπάλληλος στο Υπουργείο Παιδείας, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διετέλεσε Γενικός Γραμματέας της Σχολής Καλών Τεχνών. Το 1909 ίδρυσε την Εταιρεία Θεατρικών Συγγραφέων και ήταν ο πρώτος πρόεδρός της. Το 1888 κέρδισε από κοινού με τον Κωστή Παλαμά το Πρώτο Βραβείο στον Φιλαδέλφειο Διαγωνισμό και το 1918 του απονεμήθηκε το Αριστείο Γραμμάτων και για το θεατρικό έργο του τιμήθηκε με βραβεία του Αβερώφειου Διαγωνισμού.

ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΒΙΟΛΙ
«Άκουσε τ’ απόκοσμο, το παλιό βιολί/ μέσα στη νυχτερινή σιγαλιά του Απρίλη∙/ στο παλιό κουφάρι του μια ψυχή λαλεί/ με τ’ αχνά κι απάρθενα της αγάπης χείλη./ Και τ’ αηδόνι τ’ άγρυπνο και το ζηλευτό/ ζήλεψε κι εσώπασε κι έσκυψε κι εστάθη,/ για να δη περήφανο τι πουλί είν’ αυτό/ που τα λέει γλυκύτερα της καρδιάς τα πάθη./ Ως κι ο γκιόνης, τ’ άχαρο, το δειλό πουλί,/ με λαχτάρα απόκρυφη τα φτερά τινάζει/ και σωπαίνει ακούοντας το παλιό βιολί,/ για να μάθη ο δύστυχος πώς ν’ αναστενάζη./ Τι κι αν τρώη το ξύλο του το σαράκι; Τι/ κι αν περνούν αγύριστοι χρόνοι κι άλλοι χρόνοι;/ Πιο γλυκιά και πιο όμορφη και πιο δυνατή/ η φωνή του γίνεται, όσο αυτό παλιώνει./ Είμ’ εγώ τ’ απόκοσμο, το παλιό βιολί/μέσα στη νυχτερινή σιγαλιά του Απρίλη∙/ στο παλιό κουφάρι μου μια ψυχή λαλεί/ με της πρώτης νιότης μου τα δροσάτα χείλη./ Τι κι αν τρώη τα σπλάχνα μου το σαράκι;τι/ κι αν βαδίζω αγύριστα χρόνο με το χρόνο;/ Πιο γλυκιά και πιο όμορφη και πιο δυνατή/ γίνεται η αγάπη μου, όσο εγώ παλιώνω».

Η πρώτη του ποιητική συλλογή κυκλοφόρησε το 1883 με τον τίτλο “Ποιήματα” και ακολούθησαν οι συλλογές: “Χειμωνανθοί”, “Ερείπια”, “Αλάβαστρα”, “Το παλιό βιολί”, “Σπασμένα Μάρμαρα”, “Ειρηνικά”, “Κειμήλια”, “Εξωτικά”, “Εσπερινός” και το επικολυρικό “Καστελλάνος”. Επίσης έγραψε και θεατρικά έργα: τα μονόπρακτα “ Πρόκρις “, “Τραγουδιστής”, “Το όνειρο”, “Το εικόνισμα”, “Στη χώρα των παραμυθιών”, “Στην άκρη του γκρεμνού”, “Μια φορά κι έναν καιρό” και τα τρίπρακτα “Βασιλιάς ανήλιαγος”, “Καλλιγούλας”, “Τu Vincas”, “Πτωχοπρόδρομος”, “Το μαγεμένο ποτήρι”, “Το στοίχημα” και την κωμωδία “Γυναίκα” κ.α. Στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας μάς παρέδωσε τα “Πρώτα Βήματα” και “Παιδική Λύρα” (παιδική ποίηση). Το 1910 εξέδωσε τη “Λύρα” (Ανθολογία της Νεότερης Ελληνικής Ποιήσεως”. Αξιόλογο και το μεταφραστικό έργο του αφού μετέφρασε Ουγκώ, Μολιέρο, Μιστράλ αλλά και Σαπφώ, Ανακρέοντα, Ευριπίδη, Αριστοφάνη, Θεόκριτο κ.α.

ΧΑΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ
Ἄχ, καὶ νὰ γύριζαν, νά ‘ρχονταν πίσω/ τὰ χρόνια ποὺ ἔζησα πρὶν σ᾿ ἀγαπήσω!/ Χρόνια ἀμνημόνευτα σὰ νά ῾ταν ξένα/τὰ χρόνια ποὺ ἔζησα χωρὶς ἐσένα./ Ποτάμι ποὺ ἔτρεξε μὲς σὲ λιθάρια/ καὶ δὲν ἐπότισε μηδὲ χορτάρια,/ κι᾿ ἡ γῆ τὸ ρούφηξε στ᾿ ἄφωτα βάθη/ κι᾿ ὡς καὶ τ᾿ ἀχνάρι του γιὰ πάντα ἐχάθη./ Ἄχ, καὶ νὰ γύριζαν νὰ διπλοζήσω,/ ἀγάπη ἀδιάκοπη νὰ σοῦ χαρίσω,/ καὶ νά ῾σαι ἡ πρώτη μου, ἐσὺ ἡ στερνή μου,/ ἀπὸ τὴ γέννα μου κι᾿ ὣς τὴ θανή μου./ Μισὴ σοῦ χάρισα ζωὴ μονάχα./ Ζωὲς ἀμέτρητες ἤθελα νά ῾χα,/ ἔτσι ὅπως πρέπει σου νὰ σ᾿ ἀγαπήσω./ Ἄχ, καὶ νὰ γύριζαν τὰ χρόνια πίσω!

Η ποίηση του Ιωάννη Πολέμη ξεχειλίζει από ευαισθησία και καλοσύνη. Έχει στιχουργική άνεση και με απλότητα και λιτότητα αναδεικνύει τα θέματά του. Η θεματολογία του κινείται πρωταρχικά στο πεδίο του έρωτα με διάθεση πάντα αυτοσυνειδησίας και στο πεδίο της αγάπης του για την πατρίδα. Πολλές γενιές Ελλήνων διδάχθηκαν ποιήματά του κυρίως στο δημοτικό σχολείο, αφού ήταν ανθολογημένα στα αναγνωστικά.
Ήταν λαοφιλής και συγκαταλέγεται στους κορυφαίους ποιητές της εποχής του. Αυτό επισημαίνεται με σαφήνεια στον γνωστό πίνακα “ΟΙ ΠΟΙΗΤΑΙ” του ζωγράφου Γεωργίου Ροϊλού όπου συμπεριλαμβάνεται σε ομαδικό πορτρέτο όπου απεικονίζονται οι εξέχοντες ποιητές της γενιάς του 1880 – ο Κωστής Παλαμάς, ο Γεώργιος Στρατήγης, ο Γεώργιος Δροσίνης ο Ιωάννης Πολέμης, ο Γεώργιος Σουρής και ο Αριστομένης Προβελέγγιος. Ο ίδιος διατηρούσε φιλικούς δεσμούς με τους ομότεχνούς του, όπως τον Γεώργιο Σουρή, τον Κρητικό ποιητή Εμμανουήλ Στρατουδάκη και τον Δημήτριο Καμπούρογλου.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ποίησή του παρουσιάζει ιδιαίτερες ομοιότητες στο ύφος και στη θεματολογία με την ποίηση του επίσης σπουδαίου Ζαχαρία Παπαντωνίου*, ποιητής νεότερης γενιάς . Και οι δύο ποιητές ενδιαφέρονται για τα ίδια θέματα , για παράδειγμα η αγάπη τους προς τα ζώα που ο Πολέμης την εξέφρασε στο διαχρονικό ποίημά του “ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΙΡΑΞΩ ΤΑ ΖΩΑ ΤΑ ΚΑΗΜΕΝΑ” και ο Ζ. Παπαντωνίου στο ποίημά του “ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑ ΖΩΑ”. Ο μελωδικός τους στίχος σε πολλά σημεία συγγενεύει και οι δυο ασχολήθηκαν με την παιδική λογοτεχνία. Δεν είναι σπάνιο μέσα στην ιστορία της λογοτεχνίας να παρουσιάζονται εκλεκτικές πνευματικές συνάφειες ανάμεσα σε δημιουργούς χωρίς απαραίτητα να υπάρχει τάση δανεισμού. Ο Πολέμης ,αν και αγαπητός στο ευρύ κοινό, δεν έτυχε πάντα ευμενούς υποδοχής από την φιλολογική κριτική. Ο Κ. Θ. Δημαράς λέει ότι “στις καλύτερες στιγμές του μας θυμίζει τις πιο αδύνατες στιγμές του Δροσίνη” και ο Κ. Παλαμάς θεωρεί ότι το έργο του Πολέμη είναι “ποίησις ευφάνταστος, απερίσκεπτος εις στίχους ευκόλους, ευλήπτους, με ωραίας ομοιοκαταληξίας…”. Όμως ο χρωστήρας του Ροϊλού τον εντάσσει δια παντός στους ομόλογους κορυφαίους ποιητές της γενιάς του 1880! Να υποθέσουμε ότι δεν ήταν καθόλου απλό να είσαι ποιητής στην ίδια γενιά που ανήκε ο Παλαμάς του οποίου το μέγεθος συνέτριβε κάθε συγκρινόμενο. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου με παρόμοια θεματολογία και ποιητική δυναμική αργότερα έτυχε καλύτερης υποδοχής. Οι καιροί είχαν αλλάξει και στις απαιτήσεις της ποίησης , η δημοτική είχε στερεωθεί για τα καλά, το αίτημα για απλότητα και λιτότητα στην έκφραση είχε καθιερωθεί , κάθε δημιουργός αντιμετωπίζει πάντα τις εκάστοτε κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες.

Η ΚΡΙΤΙΚΗ
Ἡ Κριτική μοῦ φαίνεται θὰ μὲ μαλώσῃ πάλι/ καὶ θὰ φορέσῃ τὰ γιαλιὰ μὲ σουφρωμένα φρύδια/ καὶ τέτοια λόγια θὰ μοῦ ‘πῇ:/ −Δὲν ἔχει τάχα ἡ λύρα σου ἄλλαις φωναὶς νὰ βγάλῃ,/ ἀλλὰ μᾶς ψέλνει πάντοτε τὰ ἴδια καὶ τὰ ἴδια/ γιὰ τὴν ἀγάπη σου; ‘ντροπή!/ Καὶ βέβαια ‘ςτὸ διάβολο καὶ πάλι θὰ μὲ στείλῃ/ καὶ θὰ μὲ ‘πῇ μονότονο ‘ςτὸ θέμα καὶ ‘ςτοὺς στίχους/ ἀλλὰ κ’ ἐγὼ θὲ νὰ τῆς πῶ:/ −Μήπως ἀλλάζουν μυρωδιὰ τὰ ῥόδα τοῦ Ἀπρίλη,/ καὶ τ’ ἀηδονάκια τὰ δειλὰ μήπως ἀλλάζουν ἤχους,/ μήπως ἀλλάζουνε σκοπό;/ Αἴ! Κριτικὴ παράξενη, ὅπως σ’ ἀρέσει κρῖνε,/ μὰ ὅπου καθένας μας πονεῖ ἐκεῖ κι’ ὁ νοῦς του εἶνε.

Όμως ας δώσουμε τον τελευταίο λόγο στον ίδιο τον ποιητή. Ακολουθεί το ποίημά του “Η ΚΡΙΤΙΚΗ” από τη συλλογή του “Χειμωνανθοί”:

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΦΩΤΟ 2: Ζάππειο Μέγαρο / ΦΩΤΟ 6: ’ΟΙ ΠΟΙΗΤΑΙ’’ του ζωγράφου Γεωργίου Ροϊλού. Απεικονίζονται οι εξέχοντες ποιητές της γενιάς του 1880∙ στο κέντρο Κωστής Παλαμάς, ο Γεώργιος Στρατήγης, ο Γεώργιος Δροσίνης ο Ιωάννης Πολέμης, ο Γεώργιος Σουρής και ο Αριστομένης Προβελέγγιος./*Για τον Ζαχαρία Παπαντωνίου περισσότερα στο αφιέρωμα Ιουνίου 2023στις ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ποιητική Ανθολογία Λίνου Πολίτη τ.6/Κ.Θ.ΔΗΜΑΡΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ/Ιωάννης Πολέμης, Άπαντα, Τα πρωτότυπα ποιητικά και θεατρικά έργα Επιμέλεια Γ. Βαλέτα ,Δωρικός ,Αθήνα 1970
Αναζητήστε στο Υou Tube: μελοποιημένο το ποίημα ΦΥΛΑΧΤΟ (ποίηση Ιωάννη Πολέμη) με ερμηνευτή τον Κώστα Μακεδόνα (από το λαϊκό ορατόριο ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ σε μουσική Δημήτρη Μαραμή)

BIOΓΡΑΦΙΚΟ: Η Ανδρομάχη Εμμανουήλ Χουρδάκη είναι εκπαιδευτικός – φιλόλογος και Υπεύθυνη του Παραρτήματος Κισσάμου του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Χανίων. Αρθρογραφεί για θέματα λογοτεχνίας και προωθεί με δράσεις τη φιλαναγνωσία. Το 2018 εκδόθηκε η ποιητική συλλογή της ‘’Τα σκουλαρίκια της Περσεφόνης” και το 2020 το θεατρικό έργο της ‘’Φεύγουσα”από τις εκδόσεις Ραδάμανθυς
Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.

» Ο εκπαιδευτικός με την 20ετή συνδικαλιστική και αυτοδιοικητική παρουσία, αποχαιρετά την πόλη μας και μιλά για την κοινωνία που γνώρισε