» …και οι συνέπειες στο αστικό πράσινο
Τους τελευταίους μήνες σειρά δημοσιευμάτων από όλη τη χώρα αποτυπώνουν τη διάχυτη ανησυχία και απογοήτευση των πολιτών για τις επεμβάσεις και ειδικά τα κλαδέματα στις δεντροστοιχίες των δρόμων και γενικότερα στο αστικό πράσινο.
Σταχυολογώ:
«Διαστάσεις έχει πάρει το βάναυσο πετσόκομμα των δέντρων από τον δήμο Αθηναίων, καθώς φαίνεται ότι υπάρχουν σοβαρές αστοχίες τόσο όσον αφορά στον τρόπο κλαδέματος όσο και στη χρονική στιγμή που έχει επιλεγεί. Καθημερινά συσσωρεύονται παράπονα, από διάφορες γειτονιές, για κακοποίηση των δέντρων από εργολαβικά συνεργεία που λειτουργούν χωρίς επαρκή επίβλεψη και καθοδήγηση από την αρμόδια υπηρεσία του Δήμου, ενώ τα περισσότερα πάρκα και άλση της πόλης δίνουν εικόνα εγκατάλειψης»1.
«Στην Πάρο, το θέμα με τα δέντρα είναι τραγικό… Υπάρχει πρόβλημα με τα κλαδέματα που γίνονται από τους δήμους. Συγκεκριμένα, γίνονται υπερβολικά κλαδέματα την άνοιξη που τα δέντρα χρειάζεται να έχουν φύλλωμα για να αντιμετωπίσουν την ζέστη και την έλλειψη του νερού το καλοκαίρι, με αποτέλεσμα πολλές φορές τα δέντρα να πεθαίνουν. Επίσης, γίνεται πολύ έντονο κλάδεμα και σε εκείνα τα σημεία που το δέντρο είναι ευαίσθητο προς τις ασθένειες. ..»2.
Συλλήψεις διαδηλωτών που σημειώθηκαν το πρωί της Δευτέρας, για την κοπή των δέντρων στην πλατεία Αρχαίας Αγοράς, κάτοικοι της Θεσσαλονίκης αντιδρούν μπροστά από το δημαρχείο, με το σύνθημα, «Δεν είναι κλάδεμα είναι σφαγή»3. Σε βάρος των συλληφθέντων, μεταξύ των οποίων και πρώην ευρωβουλευτής των Πρασίνων, σχηματίστηκε δικογραφία για …παράνομη βία, για το οποίο και ο Δήμαρχος εξέφρασε τη δυσαρέσκεια του.
«Παρατηρείται στα Χανιά μια κατακρεούργηση των δέντρων στον αστικό ιστό» ανέφερε στο τελευταίο συμβούλιο της δημοτικής κοινότητας Χανίων, ο σύμβουλος κ. Νεκτάριος Τζομπανάκης., δίνοντας το παράδειγμα του κλαδέματος στο πάρκο στη Βίλα Κούνδουρου4. Στο ερώτημα του κ. Τζομπανάκη γιατί δεν γίνεται το κλάδεμα σταδιακά ώστε να παραμείνει κάποια σκιά στο πάρκο της Β. Κούνδουρου η απάντηση ήταν τα αλμυρίκια κλαδεύονται αυτήν την εποχή και γρήγορα επανέρχονται, ενώ το κλάδεμα σε άλλα σημεία γίνεται από το προσωπικό της υπηρεσίας και αλλού από τον εργολάβο.
Η γενικευμένη κατάσταση με το κλάδεμα σε όλη την Ελλάδα προκαλώντας προβληματισμούς και αντιδράσεις αποτυπώνεται γλαφυρά με τη φράση ‘αποκρουστική εικόνα καρατόμησης των δεντρων’ σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο στο LIFO5. Σε αυτό πολλοί Έλληνες γεωτεχνικοί εκφράζουν σοβαρότατες επιφυλάξεις ως προς αυτές τις πρακτικές. «Δεν γνωρίζω αν ο λόγος που έγιναν έτσι όπως έγιναν τα κλαδέματα φέτος είναι οικονομικός, τεχνικός ή αν συνδέεται με τις ζημιές του περασμένου χειμώνα ή με κάποια άλλη αιτιολογία» λέει ο Μαρτίνος Γκαίτλιχ, περιβαλλοντολόγος, υπεύθυνος Πολιτικής της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας. «Τα δέντρα της πόλης παρέχουν πολλαπλές οικοσυστημικές υπηρεσίες: απορροφούν αέριους ρύπους, συμβάλλουν στη ρύθμιση του μικροκλίματος, μειώνουν την ηχορύπανση, είναι πηγή αισθητικής απόλαυσης κ.λπ. Και, βεβαίως, αποτελούν ενδιαίτημα πολλών ειδών της βιοποικιλότητας. Όλες αυτές οι οικοσυστημικές υπηρεσίες υποβαθμίζονται δραματικά, μετά από το αυστηρό κλάδεμα και την καρατόμηση».
Η ποσοτική αποτίμηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών στις αστικές περιοχές είναι ιδιαίτερα περίπλοκη. Υπάρχουν μέθοδοι που επιτρέπουν την κατανόηση βασικών βιοφυσικών δεσμών μεταξύ δενδροστοιχιών στις πόλεις και οικοσυστημικών υπηρεσιών που αυτά παρέχουν. Παράδειγμα είναι η μελέτη για την ποσοτικοποίηση οικοσυστημικών υπηρεσιών από το σύστημα αστικών πάρκων στο Phoenix, Arizona6, όπου παρατηρούνται υψηλές θερμοκρασίες πολλούς μήνες το έτος. Αφορά κυρίως απορρόφηση αέριων ρύπων, κατάσχεση εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και αποθήκευση άνθρακα για να μετριαστεί η κλιματική αλλαγή, μειωμένη απορροή υδάτων, και εξοικονόμηση ενέργειας. Η εκτίμηση των πολλαπλών ωφελειών σε χρηματικούς όρους από την πράσινη υποδομή μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση του σχεδιασμού για χώρους αστικού πρασίνου σε θερμά και ξηρά κλίματα σε όλο τον κόσμο.
Στη λίστα των υπηρεσιών προστίθεται πια και η συμβολή στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής με κρίσιμες παραμέτρους τη φυτική μάζα και τη σκιά που αυτή συνεπάγεται. Για το σκοπό αυτό έχει δημιουργηθεί στο Δήμο Αθηναίων Γραφείο Κλιματικής Αλλαγής ή Αστικής βιωσιμότητας για να συντονίζει δράσεις για την αντιμετώπιση της αστικής υπερθέρμανσης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η υπεύθυνη Ελένη Μυριβήλη το γραφείο είναι η φωνή των μεγάλων δέντρων, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν θα μπορεί να αναπνεύσει ο κόσμος στις πόλεις. Έχει δραστηριοποιηθεί ακόμη και για τη μεταφύτευση σε περίπτωση αναπλάσεων λόγω επέκτασης του Αττικό Μετρό: το κόστος για να γίνουν μεταφυτεύσεις όπως πρέπει είναι μεγαλύτερο, το όφελος σε βάθος χρόνου όμως είναι ανεκτίμητο (LIFO υποσημ. 5).
…Πρέπει να ανοίξει πλατιά συζήτηση για αλλαγή Παραδείγματος, για ελεύθερους φυσικούς χώρους μέσα στον αστικό ιστό, δικαίωμα των σημερινών και μελλοντικών κατοίκων για ανθρώπινη ζωή…
Για να εξασφαλιστεί ο βέλτιστος συνδυασμός των οικοσυστημικών υπηρεσιών η συνδρομή ειδικών γεωπόνων κηποτεχνών και αρχιτεκτόνων τοπίου, είναι αναγκαιότητα. Αντίθετα η εικόνα που επικρατεί στους Δήμους ανά την επικράτεια είναι απογοητευτική. Γραφεία πρασίνου με υποπολλαπλάσιο προσωπικό σε σχέση με παλαιότερα και ταυτόχρονα πολλαπλάσια περιοχή κάλυψης λόγω του σχεδίου Κλεισθένης με τους μητροπολιτικούς δήμους. Από το υφιστάμενο προσωπικό οι περισσότεροι είναι με ολιγόμηνες συμβάσεις που εκ των πραγμάτων δεν μπορεί και δεν έχουν ενδιαφέρον να εκπαιδευτούν. Πρόσφατα ο διευθυντής της Υπηρεσίας Πρασίνου του Δήμου Αθηναίων αναφέρει σε δημοσιογράφο7 «Θέλω να δηλώσω ότι αυτός ο τρόπος κλαδέματος δεν είναι ο επιστημονικά σωστός. Αναγκαζόμαστε να κλαδέψουμε με αυτόν τον τρόπο για μια σειρά από λόγους», τόνισε. Τα δένδρα θα έπρεπε να κλαδεύονται κάθε δύο ή τρία χρόνια και στην πράξη συνεχώς καταλήγουμε να τα κλαδεύουμε στα πέντε, έξι ή και επτά χρόνια… αποκλειστικά γιατί δεν έχουμε τους πόρους (ανθρώπινο δυναμικό και μηχανήματα) για να το κάνουμε νωρίτερα».
Ακριβώς λόγω έλλειψης δυναμικότητας των δημοτικών υπηρεσιών το μεγαλύτερο μέρος του έργου των κλαδεύσεων ανατίθεται σε εργολάβους. Οπως σε όλους τους τομείς, η επιλογή για τις εργολαβίες βασίζεται στην αρχή της οικονομικότερης προσφοράς βάσει τιμής. Τι σημαίνει αυτό; Ότι ο παραγγέλων οργανισμός βάζει προδιαγραφές, κατατίθενται φάκελοι υποψηφιοτήτων και από αυτούς που πληρούν τις προϋποθέσεις επιλέγεται αυτός που κάνει τη χαμηλότερη προσφορά. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις, συνήθως όταν αφορά προσωπικές υπηρεσίες, όπως σίτιση, εφαρμόζεται το σύστημα επιλογής με βάση τη βέλτιστη προσφορά ποιότητας-τιμής. Αυτό σημαίνει ότι κατά κανόνα, οι επιτροπές επιλογής δεν μπαίνουν στη διαδικασία αξιολόγησης των φακέλων επι της ουσίας εδώ και αρκετά χρόνια, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα απώλεια της ίδιας της ικανότητας αξιολόγησης ποσοτικής επίδοσης και ποιοτικών υπηρεσιών. Ψιλά γράμματα η ποιότητα δηλαδή.
Το χειρότερο είναι ότι οι λέξεις έχουν χάσει το νόημα τους, δημιουργείται (σκοπίμως;) σύγχυση ανάμεσα στις λέξεις «φτηνός» και «οικονομικός», όχι βέβαια στη λαϊκή σοφία (‘η φτήνια τρώει τον παρά’, ‘ότι πληρώνεις παίρνεις’) αλλά στους ιθύνοντες. Είναι οξύμωρο αλλά η αρχή της «οικονομικότερης προσφοράς» και η αγνόηση της ποιότητας ως ειδοποιού διαφοράς για την κατάταξη εναλλακτικών προτάσεων οδηγεί στην διαπραγμάτευση τέτοιων θεμάτων απόφασης ως αμιγώς τεχνικών προβλημάτων. Στη Θεωρία Αποφάσεων η διάκριση μεταξύ τεχνικού και οικονομικού προβλήματος θεωρείται στοιχειώδης γνώση: ο μεν πρώτος όρος αποδίδεται στην περίπτωση προβλημάτων με ένα και μόνο κριτήριο, ενώ για να ονομαστεί ένα πρόβλημα ‘οικονομικό’ πρέπει να εμπλέκονται δύο και άνω αλληλοσυγκρουόμενα κριτήρια. Και ο λόγος είναι ότι συνήθως δεν λύνεται αν δεν ληφθούν υπόψη οι προτιμήσεις εκείνου που αποφασίζει, στην προκειμένη περίπτωση της επιτροπής αξιολόγησης. Δηλαδή για τη λήψη ορθολογικής απόφασης επωφελούς για την πόλη πρέπει εκτός από την εκτίμηση της ποιότητας των υποσχόμενων υπηρεσιών και άλλων ποιοτικών στοιχείων της πρότασης (π.χ. έμπειρο και καταρτισμένο προσωπικό και όχι πενιχρά αμοιβόμενοι εργαζόμενοι) να ληφθεί υπόψη ρητά και η βαρύτητα που δίνει ο εκάστοτε Δήμος στην ποιότητα σε σχέση με το κόστος. Σε τέτοια διαδικασία φαίνεται ότι δεν μπαινουν ούτε κατά διάνοια οι δήμοι (σε όλη τη χώρα) με εμφανή τα αποτελέσματα. Όχι μόνο οι επιτροπές και οι υπηρεσίες πρασίνου αλλά και οι ίδιοι οι δημοτικοί άρχοντες θα έπρεπε να ασχολούνται σοβαρά και αυτοπροσώπως με το θέμα του αστικού πρασίνου.
Όπως αναφέρει ο Ξενοφών στον ‘Οικονομικό’, όταν ο βασιλιάς των Περσών έδειξε στον Λύσανδρο το βασιλικό κήπο των Σάρδεων, εκείνος τον θαύμασε επειδή τα δένδρα ήταν ωραία, σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, οι στοίχοι όρθιοι και τα πάντα καλοφτιαγμένα και σε σωστή διάταξη και όλα αυτά μέσα στις ευωδιές του κήπου. Είπε τότε ότι εκπλήσσεται όχι μόνο για την ομορφιά του κήπου αλλά ακόμα και για εκείνον που μέτρησε και τακτοποίησε τα διάφορα μέρη του. Όταν το άκουσε αυτό ο Κύρος χάρηκε και είπε στον ξένο ότι ο ίδιος είχε μετρήσει και τακτοποιήσει τα πάντα και είχε φυτέψει μάλιστα μερικά δένδρα.
Οι μεταρυθμίσεις για την βιωσιμότητα των πόλεων8 συνήθως επικεντρώνουν είτε στην τεχνολογική αποτελεσματικότητα είτε στην υγεία του πληθυσμού. Τα στοιχεία των πόλεων που δεν εμπίπτουν σε αυτές τις κατηγορίες όπως τα δέντρα στο αστικό περιβάλλον, συχνά παραβλέπονται. Έρευνα σε επαγγελματίες του αστικού πράσινου στην Αυστραλία τεκμηρίωσε την άνοδο της Αστικής Δενδροκομίας (arboriculture) τα τελευταία 30 χρόνια και τις συνέπειες στην βιωσιμότητα των πόλεων. Το πλαίσιο φροντίδας του αστικού πρασίνου μετατοπίστηκε από την αντιμετώπιση ως στολίδι (adornment) ή εμπόδιο στην θεώρηση του ως βασικό περιουσιακό στοιχείο (key asset) στην παροχή οικολογικών, οικονομικών και κοινωνικών υπηρεσιών. Αυτή η μετάβαση συνυφαίνεται με το πέρασμα του επαγγέλματος της αστικής δενδροκομίας στην προσπάθεια για τη βελτίωση της βιωσιμότητας των πόλεων με την ενσωμάτωση της διαχείρισης γκρίζας (κτήρια) και πράσινης (ζωντανής) υποδομής στο φόντο σοβαρής υποχώρησης των χώρων με δέντρα.
Οι επαγγελματίες της δενδροκομίας είναι πρωτοπόροι στη διαχείριση αστικών οικο-κοινωνικών συστημάτων γεφυρώνοντας τη διχοτόμηση μεταξύ φύσης και πολιτισμού.
Οι εναερίτες κλαδευτές (élagueurs-grimpeurs στα γαλλικά) είναι επαγγελματίες καλλωπιστικού πρασίνου που κλαδεύουν και δίνουν σχήμα στα δέντρα. Ιδιαίτερα για τα υψηλά δέντρα, καλή φυσική κατάσταση και ικανότητα αναρρίχησης είναι αναγκαίες για την ταχεία και ασφαλή περιποίηση τους. Προηγείται βέβαια η εποπτεία του χώρου και κάθε δέντρου ξεχωριστά9 και δεν δίνεται σημασία στην μεγιστοποίηση της παραγωγής (Οπωρολογία), σκοπός είναι η διατήρηση και προστασία των δέντρων. Εκτός από την τεχνική κατάρτιση υπηρετούν και μια παράδοση και ακολουθούν τις εξελίξεις της επιστήμης. Η σύγχρονη καλλωπιστική δενδροκομία επιτάσσει την πρόσδεση στους κανόνες της τέχνης και πρακτικές έξυπνου κλαδέματος σε αντίθεση με το λεγόμενο δραστικό κλάδεμα. Ο Ελληνικός Σύλλογος για τη Δενδροκομία που προάγει την Αστική Δενδροκομία στην Ελλάδα έχει μεταφράσει τον Ευρωπαϊκό Οδηγό για το κλάδεμα των αστικών δέντρων με αναλυτικούς κανόνες. Διαβάζουμε ότι υπάρχουν δένδρα που δεν κλαδεύονται ποτέ, και στα ώριμα δενδρα δεν πρέπει να αφαιρείται πάνω από 20% φυτική μάζα. Όπως αναφέρεται στο Wikipedia10 το ορθολογικό κλάδεμα επανακάμπτει στο Γαλλικό τοπίο τη δεκαετία του 80: « Η πλειοψηφία των δέντρων στις Γαλλικές πόλεις υπέφεραν δραστικά κλαδέματα την ένδοξη τριακονταετία της αστικοποίησης μέχρι τη δεκαετία του 80 με αποτελέσματα αισθητά έως τώρα»11. Σήμερα η βιολογία των δένδρων έχει εξελιχθεί χάρη στις εργασίες σημαντικών ερευνητών που συνάδουν στη διαπίστωση ότι το δραστικό κλάδεμα είναι καταστροφικό για την καλή ανάπτυξη του δέντρου και στις περισσότερες περιπτώσεις δεν δικαιολογείται.
«Οι άνθρωποι που κλαδεύουν πρέπει να απαιτηθεί να είναι πιστοποιημένοι» προσθέτει ο κ. Γκαίτλιχ (LIFO, 20.9.2021) .
«Αυτή είναι μία πολύ σημαντική προϋπόθεση που αφορά και τους εργαζόμενους στις δημοτικές υπηρεσίες πρασίνου και, οπωσδήποτε, τα συνεργεία των εργοληπτών. Οι προδιαγραφές και οι διαδικασίες των συμβάσεων πρέπει να προβλέπουν την εργασία πιστοποιημένου προσωπικού, καθώς και συγκεκριμένο πλαίσιο σχεδιασμού και υλοποίησης των κλαδεμάτων. Η έμφαση πρέπει να δίνεται στην ποιότητα και όχι στην οικονομικότερη προσφορά.». Γενικότερα, πρέπει να δοθεί στο αστικό πράσινο η σημασία που του αξίζει, τόσο στην πολιτική ατζέντα όσο και στον καταμερισμό των πόρων.
ΑΣΤΙΚΗ ΠΥΚΝΩΣΗ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ
Για να επανέλθουμε στα Χανιά, παρατηρείται πρόσφατα έντονη δραστηριότητα δόμησης και μείωσης του πρασίνου. Θά λεγε κανείς ότι στην περίπτωση δρόμων ικανού πλάτους όπως η Σφακιανάκη όπου οι μονοκατοικίες και τα νεοκλασσικά δίνουν τη θέση τους σε τετραώροφα κτήρια , αυτό είναι φυσική εξέλιξη, αλλά φαίνεται ότι όλόκληρη η πόλη σηκώνεται και πυκνώνει: επταόρωφο στην οδό Μητσοτάκη στα Δικαστήρια! έναν από τους πιο στενούς δρόμους του κέντρου που παλαιότερα τα σπίτια ήταν διώροφα. Κατεβαίνοντας στην Κροκιδά εδώ και λίγο καιρό το βλέμμα σκοντάφτει σε επταόροφο κτήριο επί της Βερναρδάκη, σε μια γειτονιά με μονοκατοικίες και διώροφα με κήπους. Αυτή η προδιαγεγγραμένη πορεία οδηγεί σε αύξηση θερμοκρασίας λόγω αυξημένου όγκου μπετόν, μικρότερης κυκλοφορίας αέρα, άυξηση αριθμού κλιματιστικών που δημιουργούν θερμικές πηγές πάνω στη θερμική νησίδα της πόλης. Ενώ είναι επιτακτική η ανάγκη συντήρησης και αύξησης του αστικού και περι-αστικού πρασίνου και στις μικρότερες πόλεις, παράδειγμα η ρητή αναφορά της μελέτης του ΓΠΣ για έλειμμα πρασίνου 300 στρεμμάτων στα Χανιά, η πόλη έχει και συνεχίζει να αναπτύσσεται με βάση τις ανάγκες των τροχοφόρων και όχι των κατοίκων.
«Το πράσινο της πόλης είναι αδιαπραγμάτευτο, από όποια σκοπιά κι αν το δει κανείς, είτε της ρύθμισης της θερμοκρασίας –είναι το μόνο σοβαρό “όπλο” μας για τη θωράκιση της πόλης απέναντι στην κλιματική αλλαγή–, είτε του περιορισμού των αστικών ρύπων και του θορύβου, είτε της προστασίας της βιοποικιλότητας, είτε της ψυχικής ευεξίας στην οποία συντελεί», λέει η κ. Μυριβήλη (LIFO, 20.9.2021). Πράγματι μια δεντρόφυτη λεωφόρος μπορεί να είναι έως και 8°C πιο δροσερή από μια αντίστοιχη μεγάλη οδό χωρίς δέντρα.
Δεν πρέπει να παραβλέπεται η χρήση των δέντρων ως ιστορικών και μνημειακών συμβόλων και η επαφή που προσφέρουν στους κατοίκους με την απλή παρουσία τους με μνήμες άλλων εποχών. Πολίτες που βρέθηκαν στο Δημοτικό Κήπο12 και είδαν το κλάδεμα του “φίκου της Βεγγάλης” του ιστορικού δέντρου που φυτεύτηκε το 1870 από το Ρεούφ Πασά εξέφρασαν έντονες διαμαρτυρίες: «Το συγκεκριμένο δέντρο απαιτεί ειδική γεωτεχνική μελέτη, δεν είναι δυνατόν να τον κλαδεύουν έτσι στην ουσία αποψιλώνοντάς το ! Τα περισσότερα κλαδιά που έκοψαν δεν είναι ξερά! Το ίδιο είχαν κάνει και πριν από 5 χρόνια στο διπλανό δέντρο, έριξαν και τσιμέντο στη βάση του και από τότε το δέντρο δεν έχει επανέλθει».
Πρέπει να διατηρήσουμε αυτά που έχουμε και να αποκτήσουμε ιστορικές δενδροστοιχίες και αστικά άλση. Η παραχώρηση του στρατόπεδου Μαρκόπουλου στο Δήμο δίνει την ευκαιρία για πραγματικό αστικό άλσος, εκφρασμένη βούληση της τοπικής κοινότητας Χανίων να χαρακτηριστεί χώρος Αστικού Πρασίνου και να αναιρεθεί η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου με συνοπτικές διαδικασίες συντελεστή δόμησης για 5.500 τ.μ. έτσι για να υπάρχει.
Για όλους τους παραπάνω λόγους πρέπει να ανοίξει πλατιά συζήτηση για αλλαγή Παραδείγματος, για ελεύθερους φυσικούς χώρους μέσα στον αστικό ιστό, δικαίωμα των σημερινών και μελλοντικών κατοίκων για ανθρώπινη ζωή. Μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία γι αυτό είναι το κάλεσμα της Πρωτοβουλίας Χανιωτών σήμερα Τετάρτη 26/4 στο ΤΕΕ με διακεκριμένους επιστήμονες και την παρούσα την κοινωνία των πολιτών.
*Ο Στέλιος Ροζάκης, kαθηγητής στο Εργαστήριο Βιοοικονομίας και Οικονομικής Βιοσυστημάτων, Σχολή ΧΗΜΗΠΕΡ, Πολυτεχνείο Κρήτης
1. The Press Project Τετάρτη 13 Απριλίου 2022
2. Μ. Φουρνάρης, Διευθυντής στην Αλκυόνη, τον Σύλλογο Περίθαλψης & Προστασίας Άγριων Ζώων στην Πάρο, https://popaganda.gr/stories/i-megali-sfagi-kladevonte-paranoma-ta-dentra-ton-poleon/
3. 13 Μαρτίου 2023 – 18:28 Ν. Καϊζέν aftodioikisi.gr
4. Ανησυχία για τα κλαδέματα δέντρων για ακόμα μία φορά στα Χανιά, Γ. Κώνστας 15 Μαρτίου, 2023
5. Υπερβολικό κλάδεμα δέντρων: Τι επιπτώσεις θα έχει στο μικροκλίμα της Αθήνας; LIFO M. Hulot 27.4.2022
6. Kim G., Coseo P. Urban park systems to support sustainability: The role of urban park systems in hot arid urban climates (2018) Forests, 9 (7), art. no. 439
7. Καθημερινή Λ. Γιάνναρου 25.04.2019
8. Davison A., Kirkpatrick J. Re-inventing the Urban Forest: The Rise of Arboriculture in Australia (2014) Urban Policy and Research, 32 (2): 145 – 1629.
9. Στη Γαλλία πρόκειται για επάγγελμα με μεγάλη παράδοση. Έχουν δίπλωμα δενδροκομίας-κλαδεύσεων από τεχνική εκπαίδευση στο Υπ. Γεωργίας με σημαντική ζήτηση στην αγορά εργασίας και πρώτο μισθό 1500 ευρώ (κατώτατος μισθός στη Γαλλία 1350). Για την επίδειξη των ικανοτήτων διοργανώνεται κάθε χρόνο αθλητικός αγώνας Championnat de France.
10. https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89lagage
11. Caroline Mollie, Des arbres dans la ville, Actes sud, 2009
12. Χανιώτικα Νέα Γ. Κώνστας 6 Απριλίου, 2021 Διαμαρτυρίες πολιτών για κλαδέματα και ξεριζώματα δέντρων
