Οι αρχές του κράτους δικαίου, η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση όπως έχουν εκφραστεί σε ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2015, στηρίζονται σε τρεις θεμελιώδεις πυλώνες στους οποίους πρέπει να στηρίζεται κάθε έννομη τάξη, ανεξάρτητα από τον τύπο και τη μορφή της: στη δημοκρατία, στα ανθρώπινα δικαιώματα και στο κράτος δικαίου. Η δεξαμενή σκέψης του Κοινοβουλίου δημοσίευσε μια επίκαιρη μελέτη σχετική με τον τίτλο του σημερινού μας σημειώματος, στις 29-07-20201. Στην αυγουστιάτικη ραστώνη ίσως να είναι αναγκαία η περίσκεψη σχετικά με την κρίση του κορονοϊού, η οποία υπογράμμισε περαιτέρω την ανάγκη για μια πιο συνεκτική Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Το θέμα έχει διερευνηθεί και συχνά αναφέρεται σε δημοσιεύσεις που απευθύνονται στο ευρύ κοινό προκειμένου να γίνει κτήμα του καθενός ότι η δημοκρατία μας μέσα στην ΕΕ έχει ανάγκη διασύνδεσης με τον καλύτερο τρόπο, των επιπέδων του συστήματος πολυεπίπεδης διακυβέρνησης της ΕΕ.
H δημοκρατία αποτελεί «συλλογικό δικαίωμα», τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αναπαλλοτρίωτα ατομικά δικαιώματα που πρέπει να διασφαλίζονται σε κάθε περίπτωση, ακόμη και όταν το ισχύον δημοκρατικό σύστημα δεν είναι πλήρες ή τέλειο. Οι αρχές του κράτους δικαίου και οι συνακόλουθες πρακτικές έχουν ουσιώδη σημασία για την υλοποίηση της δημοκρατίας και την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η εξέλιξη, η οποία έχει θεμελιώδη σημασία για την καλλιέργεια σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των κρατών μελών, καθώς και μεταξύ αυτών και των πολιτών της ΕΕ και, ως εκ τούτου, είναι απαραίτητη για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πρέπει να στηρίζεται στη θέσπιση ενός τέτοιου ενιαίου πλαισίου ωφελεί όχι μόνο τις εθνικές αλλά και τις αυτοδιοικητικές αρχές, επειδή είναι αυτές που στην πράξη φέρουν μεγάλο μέρος της ευθύνης για την υλοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών2.
Στο μεταξύ έχουν γίνει ακόμη πιο σημαντικές, ενώ ανοίχθηκαν νέοι δρόμοι συνεργασίας από αλλαγές που προκλήθηκαν από την ίδια την κρίση, αφού διαπιστώνεται ότι κάθε επίπεδο διακυβέρνησης, από την ΕΕ έως το τοπικό, μέσω του εθνικού και περιφερειακού επιπέδου, έχει επηρεαστεί από την κρίση και όλοι συμμετέχουν στην αντίδραση που επιβάλλεται. Αυτή η κρίση έδειξε ότι ο συντονισμός μεταξύ των επιπέδων μπορεί να βελτιωθεί και πρέπει να βελτιωθεί. Η λήψη αποφάσεων στην ΕΕ θα μπορούσε να γίνει ακόμη πιο αποτελεσματική, αλλά και νόμιμη εάν αντλήσει κατάλληλα διδάγματα από την κρίση.
Το πρώτο μέρος αυτής της εργασίας της δεξαμενής σκέψης του Κοινοβουλίου, επικεντρώνεται στη λογική και τη μορφή, μιας στρατηγικής της ΕΕ για την καλύτερη σύνδεση των διαφόρων επιπέδων του πολυεπίπεδου συστήματος διακυβέρνησης στην Ευρώπη. Το δεύτερο μέρος αξιολογεί τις συνέπειες της τρέχουσας κρίσης για τους δεσμούς μεταξύ των επιπέδων διακυβέρνησης της ΕΕ, αντανακλώντας τα διάφορα διδάγματα που πρέπει να αντληθούν, για κάθε επίπεδο, και προτείνοντας διαφορετικές πρακτικές συνέπειες για τη διαδικασία, όπως η ανάγκη προσαρμογής του δικτύου των συνεργατών ή η περαιτέρω ενσωμάτωση των ψηφιακών τεχνολογιών στη δημιουργία εταιρικών σχέσεων. Αλλά το πιο ενδιαφέρον που επισημαίνεται είναι η ιστορική ευκαιρία που παρέχεται από την επικείμενη Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης, για να αναπτυχθεί και να δημιουργηθεί ένα πιο μόνιμο σύστημα σύνδεσης των επιπέδων της Ένωσης μας.
Σημαντική διάσταση στην εξέταση που επιχειρούμε εδώ αναλύεται στη «Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών — Ο ρόλος των αυτοδιοικητικών αρχών στην πολυεπίπεδη προστασία του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που αφορά ένα νέο πλαίσιο της ΕΕ για την ενίσχυση του κράτους δικαίου3
Στη γνωμοδότηση αυτή ορίζονται ως θεμελιώδη δικαιώματα, τα ανθρώπινα δικαιώματα που είναι συνδεδεμένα με τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, προέχουν κάθε είδους θεσμικής δομής και συνεπώς έχουν προτεραιότητα έναντι των δομών αυτών. Σημειώνεται ακόμη παρότι δεν υπάρχει ενιαίος ορισμός της έννοιας του κράτους δικαίου, υπάρχει μια ευρωπαϊκή νομική παράδοση όσον αφορά αυτήν την κεντρικής σημασίας έννοια, που βασίζεται στις ακόλουθες τρεις αρχές:
1. οι νομικές υποχρεώσεις όλων των πολιτών και η εφαρμογή τους θα πρέπει να υποστηρίζονται από τον νόμο και δεν μπορεί να εξαρτώνται από αυθαίρετες ή μονόπλευρες αποφάσεις της εκτελεστικής εξουσίας, ανεξάρτητα από τη διακριτική εξουσία που της έχει εκχωρηθεί,
2. οι διαφορές μεταξύ πολιτών και εκτελεστικής εξουσίας, πρέπει να ρυθμίζονται δυνάμει της πάγιας νομοθεσίας από μια αμερόληπτη και ανεξάρτητη δικαιοσύνη,
3. τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών (ελευθερία του ατόμου, ελευθερία έκφρασης, δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, κλπ.) πρέπει να ορίζονται σαφώς και να γίνονται σεβαστά, καθώς και να θεμελιώνονται σε μια σαφή νομική πράξη χωρίς να εξαρτώνται από μία ασαφή συνταγματική έννοια, διακήρυξη η ή εγγύηση ή από αυθαίρετες ερμηνείες.
Οι αρχές αυτές έχουν διττή εμβέλεια: Οι κυβερνήσεις οφείλουν αφενός να ασκούν τις αρμοδιότητές τους σύμφωνα με σαφείς, δημοσιευμένους νόμους και κανόνες, που στηρίζονται σε βάσιμες νομικές αρχές και εφαρμόζονται με δίκαιο και ανοιχτό τρόπο, και αφετέρου να συμμορφώνονται με το Σύνταγμα και τους νόμους στους οποίους υπόκεινται.
Αξίζει να τονιστεί ότι η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση είναι η από κοινού διακυβέρνηση με πολλούς παράγοντες και σε πολλά επίπεδα. Η καθημερινή πολιτική των αυτοδιοικητικών αρχών υπόκειται στις ενέργειες και τις επιρροές που ασκούνται επί των εθνικών και των ευρωπαϊκών αρχών, οι οποίες καθορίζουν τα περιθώρια δράσης σε πολλούς τομείς σε ολόκληρη την ήπειρο και, σε τελευταία ανάλυση, σε ολόκληρο τον κόσμο. Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων πρέπει να έχει ρητά ως αφετηρία την προσέγγιση της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης.
Συμπληρωματικά ενδιαφέροντα στοιχεία σημειώνουν ότι οι περιφερειακές/τοπικές αρχές θα μπορούσαν να ενθαρρυνθούν στα εξής:
Να ενσωματώσουν και να προστατεύουν τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις επιταγές του κράτους δικαίου στις δραστηριότητες των κοινωνικών οργανισμών.
Να προβάλουν τη σημασία αυτών στον δημόσιο διάλογο και να ενισχύσουν την αντίστοιχη επίγνωση.
Να ενισχύσουν την ανάπτυξη ικανότητας σε όλους τους τομείς με την παροχή εκπαίδευσης και στήριξης.
Να ιδρύσουν κέντρα πληροφόρησης στα οποία οι πολίτες θα έχουν ελεύθερη πρόσβαση, αλλά και να βοηθηθούν οι τοπικές εφημερίδες έντυπες και ηλεκτρονικές με την έγκαιρη και έγκυρη γνωστοποίηση όλων των αρχών που πρέπει να γίνουν σταδιακά, κτήμα των τοπικών πληθυσμών.
Και προτείνουμε στην Επιτροπή των Περιφερειών να εξετάσει κατά πόσον η ενδεχόμενη ανάληψη πανευρωπαϊκής εκστρατείας ευαισθητοποίησης για τον ρόλο των ΟΤΑ στην προστασία του κράτους δικαίου, που αποτελεί δική της πρόταση, μπορεί να επιτευχθεί με στοχευμένες δημοσιεύσεις στον τοπικό τύπο, ρόλος του οποίου είναι η άμεση επικοινωνία με τους τοπικούς πληθυσμούς.
1. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2020/652034/EPRS_BRI(2020)652034_EN.pdf
2. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=uriserv:OJ.C_.2015.140.01.0032.01.ELL
3. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=uriserv:OJ.C_.2015.140.01.0032.01.ELL COM(2014)158 final.
