Το 1971, οι Ηνωμένες Πολιτείες ξόδευαν πολύ περισσότερα χρήματα από όσα κέρδιζαν εκδίδοντας πολύ περισσότερες χάρτινες επιταγές από ό,τι είχαν σε χρυσό στην τράπεζα για να τον ανταλλάξουν γι’ αυτές.
Kαθώς οι άνθρωποι μετέτρεψαν αυτές τις επιταγές στις τράπεζες για χρήματα χρυσού, η ποσότητα χρυσού στις ΗΠΑ άρχισε να μειώνεται. Αυτό είχε ως συνέπεια οι ΗΠΑ να μην μπορούσαν να τηρήσουν τις υποσχέσεις τους για όλα τα υπάρχοντα χαρτονομίσματα, έτσι οι άνθρωποι που κρατούσαν δολάρια έσπευσαν να τα ανταλλάξουν πριν εξαντληθεί ο χρυσός. Πριν οι ΗΠΑ ξεμείνουν από πραγματικά χρήματα, την 15 Αυγούστου του 1971, ο Πρόεδρος Νίξον βγήκε στην τηλεόραση για να πει με έμμεσο τρόπο στον κόσμο ότι οι ΗΠΑ αθετούσαν την υπόσχεσή τους να ανταλλάξουν τα δολάρια τους με χρυσό. Η αποσύνδεση των δολαρίων από τον χρυσό, επέτρεψε στις ΗΠΑ να συνεχίσουν να ξοδεύουν περισσότερα από όσα κέρδιζαν απλώς εκτυπώνοντας περισσότερα χάρτινα δολάρια. Δεδομένου ότι υπήρξε αύξηση του αριθμού των δολαρίων χωρίς αύξηση του πλούτου της χώρας, η αξία κάθε δολαρίου υποτιμήθηκε. Καθώς αυτά τα νέα δολάρια εισήλθαν στην αγορά χωρίς αντίστοιχη αύξηση της παραγωγικότητας, για να μην μειωθεί περαιτέρω η αξία τους, ο κόσμος τα διέθετε να αγοράσει μετοχές, χρυσό ακίνητα και εμπορεύματα, και ως εκ τούτου προκάλεσαν την άνοδο των τιμών τους. Μια τέτοια άνοδο των τιμών ξανά εμφανίστηκε το 2021. Στην συνέχεια εμφανίστηκε η πετρελαϊκή κρίση του 1973 με τεράστιες αυξήσεις στις τιμές τις ενέργειας, που οδήγησε στον στασιμοπληθωρισμό που διήρκησε πάνω από 10 έτη.
Ολοένα και περισσότεροι οικονομικοί αναλυτές αρχίζουν να ανησυχούν για το ενδεχόμενο εμφάνισης στασιμοπληθωρισμού. Στασιμοπληθωρισμός είναι μία κατάσταση στην οποία η οικονομία δεν αναπτύσσεται, ή αναπτύσσεται ελάχιστα ή συρρικνώνεται και παράλληλα υπάρχει υψηλός πληθωρισμός. Όταν παράλληλα εμφανιστεί και υψηλότερη ανεργία τότε η οικονομία έχει εισέλθει σίγουρα σε στασιμοπληθωρισμό.
Ενώ πληθωρισμός εμφανίζεται όταν υπάρχει έντονη οικονομική ανάπτυξη, στην περίπτωση του στασιμοπληθωρισμού υπάρχει υψηλός πληθωρισμός χωρίς πραγματική ανάπτυξη. Η οικονομική ανάπτυξη επιτυγχάνεται όταν υπάρχουν χαμηλά τραπεζικά επιτόκια, και χαμηλό ποσοστό ανεργίας, τα οποία αυξάνουν την ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί και κατ’ επέκταση την ζήτηση με αποτέλεσμα να γίνονται επενδύσεις για να παράγουν να καλύψουν την ζήτηση.
Στην ασυνήθιστη κατάσταση εμφάνισης στασιμοπληθωρισμού, ο πληθωρισμός είναι υψηλός, η οικονομία δυσκολεύεται και η ανεργία αυξάνεται. Στην περίπτωση αυτή το κλασικό μέτρο αύξησης των επιτοκίων για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού, δημιουργεί δυσκολότερες συνθήκες στην οικονομία και υψηλότερη ανεργία.
Ο πληθωρισμός ζήτησης συνήθως δημιουργείται είτε από ελλιπή νομισματική διαχείριση είτε από ξαφνική ανισορροπία της εφοδιαστικής αλυσίδας λόγω έλλειψης προσφοράς ή λόγω υπερβολικής ζήτησης που δεν καλύπτεται από την υπάρχουσα παραγωγή. Μπορεί όμως να δημιουργηθεί και πληθωρισμός κόστους παραγωγής από το υψηλό κόστος παραγωγής όπως συμβαίνει με τις τιμές ενέργειας σήμερα.
Η ανισορροπία στην εφοδιαστική αλυσίδα προκαλεί προβλήματα κάλυψης στην ζήτηση, αρχικά στην ενέργεια, στη συνέχει στα τρόφιμα, στις μεταφορές και επεκτείνεται σε όλα τα προϊόντα και τις υπηρεσίες.
Το 1973 ο οργανισμός πετρελαιοπαραγωγών χωρών επέβαλε αραβικό εμπάργκο στις εξαγωγές πετρελαίου προς τον Καναδά, Ολλανδία, Ιαπωνία, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, Ηνωμένο Βασίλειο, Ροδεσία, Πορτογαλία, Αγγλία, Νότια Αμερική κλπ. Οι τιμές του πετρελαίου τότε υπερτριπλασιάστηκαν φθάνοντας απ’ τα 3 $ σχεδόν στα 11,5 $ το βαρέλι. Ότι ακριβώς συμβαίνει από το 2021 με το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.
Η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε ζητήσει το Νοέμβριο του 1973 από τους πολίτες να μην ανάψουν τα Χριστουγεννιάτικα φωτάκια! Επίσης να μην πουλούν βενζίνα τα βράδια του Σάββατου και της Κυριακής. Οι προτροπές αυτές αποτυπώνουν την δυσχερή οικονομική κατάσταση στην οποία εισέρχεται μία χώρα και τα προβλήματα που η ανισορροπία της εφοδιαστικής αλυσίδας δημιουργεί στις επιχείρησης και στα νοικοκυριά.
Ο άλλος παράγοντας πληθωρισμού είναι η υπερβολική εκτύπωση χρήματος μέσω των κεντρικών τραπεζών. Είναι μια συνήθη πρακτική από την πλευρά των κεντρικών τραπεζών προκειμένου να τονώσουν την ανάπτυξη μίας οικονομίας. Όταν όμως γίνεται κατάχρηση αυτού του εργαλείου ώθησης της ανάπτυξης, καταλήγει να δημιουργεί υψηλό πληθωρισμό. Στις ΗΠΑ για την χρηματοδότηση του πολέμου με το Βιετνάμ εκτυπώθηκαν τεράστιες ποσότητες χρήματος τη δεκαετία του 1960-1970. Το ίδιο συνέβη και μέχρι το 1972 όπου τυπώθηκαν πολλά χρήματα για να αντιμετωπιστεί η οικονομική στασιμότητα μετά την αποσύνδεση του δολαρίου από τον χρυσό.
Παρόμοιες ανησυχίες υπάρχουν και σήμερα ότι θα εμφανιστεί στασιμοπληθωρισμός το 2024, καθώς εξαιτίας της πανδημίας απορρυθμίστηκε μεγάλο μέρος της εφοδιαστικής αλυσίδας. Επί πλέον, η παραγωγή αδυνατούσε να καλύψει την αυξημένη ζήτηση φυσικού αερίου. Η τεράστια ζήτηση φυσικού αερίου προήλθε εξ αιτίας του ελλιπούς σχεδιασμού στην μετάβαση προς την πράσινη ενέργεια, ( πού όλοι θα θέλαμε να είχε γίνει από χθες) καθώς οι ποσότητες ενέργειας (λιγνίτης κλπ) που αποσύρθηκαν δεν καλύφθηκαν κατά το μεγαλύτερο μέρος, από τις ανανεώσιμες πηγές αλλά από το φυσικό αέριο. Η Ελλάδα το 2010 παρήγαγες το 54% της ηλεκτρικής ενέργειας από τον λιγνίτη. Το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 14% το 2020. Η απόσυρση το 40% καλύφθηκε μόνο κατά 18% από τις ΑΕΠ και το υπόλοιπο 22% από το φυσικό αέριο. Κάτι παρόμοιο έκαναν και άλλες χώρες και εκτόξευσαν την παγκόσμια ζήτηση φυσικού αερίου. Το αποτέλεσμα ήταν η άνοδος των τιμών στην ενέργεια από το 2021 πολύ πριν την Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, και η αδυναμία των πολιτών να πληρώνουν την πανάκριβη πλέον ενέργεια.
Επίσης, στην περίοδο της πανδημίας, οι κεντρικές τράπεζες «εκτύπωσαν» πάνω από $8 τρις τα οποία σε αντίθεση με το παρελθόν, χρηματοδότησαν τα κρατικά ελλείματα, τα οποία εκτοξεύτηκαν σε αδικαιολόγητα ύψη. Τα χρήματα αυτά όμως εισήλθαν στην πραγματική οικονομία μέσω επιδοτήσεων κλπ., και δημιούργησαν πληθωρισμό ζήτησης σε ευρείας κατανάλωσης αγαθά πολύ πριν την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Επίσης εκτόξευσαν το δημόσιο χρέος των χωρών για πρώτη φορά στο 75% του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Έτσι σήμερα οι οικονομίες είναι οδηγούνται σε στασιμότητα, που σημαίνει πολύ χαμηλή ανάπτυξη με υψηλές τιμές λόγω πληθωρισμού ζήτησης και συνύπαρξη του πληθωρισμού κόστους παραγωγής.
Ένα μέρος της ανάπτυξης τον προηγουμένων ετών οφειλόταν στο χρέος καθώς αυτός που δανείζεται και δαπανά χρήματα δημιουργεί εισόδημα σε αυτόν που λαμβάνει τα χρήματα. Η αύξηση των επιτοκίων θα οδηγήσει σε λιγότερα δάνεια, άρα θα δαπανώνται λιγότερα χρήματα, άρα αυτοί που λαμβάνουν εισοδήματα από τα δανεικά χρήματα που δαπανώνταν, θα μειωθούν τα εισοδήματα τους. Και αυτό θα οδηγήσει σε ύφεση.
Οι δυνάμεις όμως για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του στασιμοπληθωρισμού είναι αντίθετες: οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να περάσουν μέσα από δυο «συμπληγάδες πέτρες» τον υψηλό πληθωρισμό και την συρρίκνωση της οικονομίας. Στο παρελθόν η συρρίκνωση της οικονομίας αντιμετωπιζόταν με την εκτύπωση χρήματος και την μείωση των επιτοκίων. Όλοι πλέον θα θέλουν περισσότερα χρήματα αλλά δεν θα μπορούν να τυπωθούν χρήματα όπως στο παρελθόν, διότι θα ενισχύσουν περαιτέρω τον πληθωρισμό. Οπότε χρήματα μπορούν να βρεθούν μόνο από την φορολόγηση. Η φορολόγηση όμως πέρα ενός σημείου οδηγεί και αυτή στην συρρίκνωση της ανάπτυξης.
Από τις ίδιες «συμπληγάδες πέτρες» θα περάσουν και οι πολιτικές αποφάσεις των κυβερνήσεων. Στις ΗΠΑ για να σταματήσουν τον πληθωρισμό του 1973 το επιτόκιο έφθασε μέχρι το 21% το 1981 και η ανεργία ανήλθε περίπου στο 11%, προκειμένου να μειωθούν οι δαπάνες του πληθυσμού, ώστε να μειωθεί η ζήτηση και αντίστοιχα ο πληθωρισμός. Ελπίζουμε σε σωστές και έγκαιρες αποφάσεις ώστε να μην επαναληφθεί η ιστορία του στασιμοπληθωρισμού του 1973. Από την άλλη πλευρά ο πληθωρισμός σε βάθος χρόνου «διαβρώνει» τα χρέη. Η χώρα μας έχοντας χρέος 394 δις θα ωφεληθεί σε βάθος χρόνου. Οι πολίτες όμως δυσκολεύονται καθώς τα διαθέσιμα εισοδήματα τους μειώνονται συνεχώς.
*O Ατσαλάκης Γιώργος είναι Αναπ. Καθηγητής
Πολυτεχνείου Κρήτης
Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
21/8/22
