Ο στοχασμός στη διδασκαλία

Απ’ τους πρώτους που μίλησαν για τον στοχασμό και για τη σχέση του με την εκπαίδευση ήταν ο Αμερικανός φιλόσοφος John Dewey (1859 – 1952). Για το Dewey ο στοχασμός περιλαμβάνει διάφορες φάσεις, όπως αυτή της αμφιβολίας και του δισταγμού που προκύπτει, όταν ο άνθρωπος βρίσκεται μπροστά σε διλήμματα. Τα διλήμματα αυτά ενεργοποιούν τη σκέψη, η οποία θα οδηγήσει το άτομο στην αναζήτηση και την εξερεύνηση της λύσης των διλημμάτων. Ο στοχασμός είναι στην ουσία μάθηση μέσ’ απ’ την εμπειρία και την πραγματικότητα και γι’ αυτό ο Dewey αναγνώρισε την ανάγκη των δασκάλων να στοχάζονται πάνω στις εμπειρίες τους (π.χ. στις διδακτικές τους πρακτικές) άρα και να τις αξιολογούν συνεχώς προκειμένου να δρουν σκόπιμα και ενεπίγνωστα αντί ασύνειδα. Ο στοχασμός φέρνει μία ισορροπία ανάμεσα στην εμπειρία και στη γνώση μέσ’ απ’ τον συσχετισμό τους.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ο Donald Schön (1930 – 1997), στηριζόμενος στο Dewey και παρατηρώντας τον τρόπο σκέψης των διαφόρων επαγγελματιών (practitioners), όταν ενεργούσαν, οδηγήθηκε στην επινόηση δύο τύπων στοχαστικής σκέψης: Ο στοχασμός κατά την πράξη (reflection-in-action) και ο στοχασμός πάνω στην πράξη (reflection-on-action).
Η σιωπηρή διαδικασία κατά την οποία ο δάσκαλος μοιάζει σαν να θέλει να βγει απ’ τον εαυτό του για να τον παρατηρήσει την ώρα που προετοιμάζει το μάθημα, που διδάσκει ή που αξιολογεί ονομάστηκε απ’ το Schön στοχασμός κατά την πράξη.
Aυτό το είδος στοχασμού αναφέρεται στις διεργασίες της σκέψης που συνοδεύουν την πράξη και συνεχώς αλληλεπιδρούν μ’ αυτήν και την επηρεάζουν με τρόπο που συντελεί στη μάθηση· αποτελεί, δηλαδή, μία άμεση ανταπόκριση του δασκάλου στα γεγονότα της τάξης μέσ’ απ’ την ερμηνεία, την ανάλυση και την εύρεση λύσεων σε περίπλοκα προβλήματα ανακύπτοντα απ’ τη διδασκαλία.
Η ιδέα του στοχασμού κατά την πράξη επινοήθηκε ως μία απάντηση στην αντίληψη ότι ο δάσκαλος περιορίζεται μόνον στην εφαρμογή γνώσης δοσμένης από άλλους. Ως προς αυτό υποστηρίζουν ότι ο δάσκαλος είναι υποχρεωμένος να ενημερώνεται πάνω στα πιο πρόσφατα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης και να κάνει χρήση αυτών στη διδασκαλία του, αλλά τη γνώση αυτή θα πρέπει να την προσαρμόζει στις συνθήκες των δικών του τάξεων λαμβάνοντας υπ’ όψιν το δικό του ιδιαίτερο τρόπο διδασκαλίας και τις δυνατότητες και τα χαραχτηριστικά των μαθητών. Επομένως, ο δάσκαλος πρέπει να στοχάζεται τόσο πάνω στη γνώση αυτή όσο και πάνω στις εμπειρίες που αποκομίζει απ’ την τάξη. Η ανάλυση της διδασκαλίας απ’ τους ίδιους τους δασκάλους κατά τη διάρκεια της πραγματοποίησής της αποτελεί μια ικανότητα όχι ιδιαίτερα αναπτυγμένη σε δασκάλους που δεν έχουν ξεκινήσει ακόμα την επαγγελματική τους σταδιοδρομία.
Ο δεύτερος τύπος στοχασμού (στοχασμός πάνω στην πράξη) αναφέρεται στην εις βάθος θεώρηση και στην εκ των υστέρων ανάλυση της απόδοσης κάποιου (π.χ., του δασκάλου) με σκοπό την απόκτηση γνώσης μέσω της εμπειρίας και τη βελτίωση της απόδοσης σε μελλοντικές ενέργειες μέσω αυτής της γνώσης (λ.χ., Τι πήγε καλά και τι όχι κατά τη διάρκεια του μαθήματος; Πως το γνωρίζει αυτό ο δάσκαλος; Ποιες προτάσεις μπορούν να γίνουν για το επόμενο μάθημα;).
Στη σχετική βιβλιογραφία είναι διάχυτη η πεποίθηση ότι η ικανότητα του δασκάλου να στοχάζεται συνιστά μια ουσιαστική και βασική διδακτική συμπεριφορά που η βελτίωσή της πρέπει να αποτελεί κύρια μέριμνα των προγραμμάτων επιμόρφωσης και προετοιμασίας των δασκάλων. Τούτο γιατί μέσ’ απ’ αρκετές μελέτες έχει φανεί ότι ο στοχασμός συμβάλλει στην ανάπτυξη της ειδημοσύνης (expertise), στην αποτελεσματική διδασκαλία, στη βελτίωση της γνώσης και της διδακτικής πρακτικής, στην αυτογνωσία του δασκάλου μέσ’ απ’ την ανάλυση των προσωπικών του αξιών και θεωριών που υπόκεινται της διδασκαλίας του και στην ικανότητα κάποιου να μαθαίνει να διδάσκει και να παίρνει σωστές αποφάσεις.