» Και ο πατέρας του, Μουσταφά Ναϊλή Πασάς
» Όταν οι Μουσουλμάνοι χρηματοδότησαν την ανέγερση της Μητρόπολεως των Χανίων
Ο ξακουστός Πασάς της Υψηλής Πύλης Τουρκαλβανός Μουσταφά Ναϊλή ο Γκιριτλή (Κρητικός) (Πόγια Αλβανίας 1795-Κων/λη 1871), είχε τόλμη, στρατηγική και πολιτική εξυπνάδα.
Eρχεται για πρώτη φορά στην Κρήτη το 1821, σαν χιλίαρχος (Μπίμπασης) του Τουρκικού στρατού, υπό τον θείο του Αλβανό Χασάν Πασά.
Απηγάγει στις 3/10/1823, από τα Σκουλούφια Μυλοποτάμου Ρεθύμνης την «περιάκουστον περί κάλλει» Ελένη Βολανοπούλα και την έχει πρώτη (Ντουντού) εκ των πέντε συζύγων του στο χαρέμι. Στο Ηράκλειο ήτο γνωστή ως «Μουσταφά-Πασάδενα». Έζησε μέσα στην χλιδή( της είχε εκκλησία και παπά που πλήρωνε ο ίδιος) και στην Κρήτη και στην Κων/λη, όπου ο Μουσταφά Πασάς έγινε Μέγα Βεζύρης.
Ο Γκιριτλής ήταν πάμπλουτος, είχε ακίνητα στα Χανιά, όπως η πασίγνωστη έπαυλη στα Περβόλια «τα Σερσεμπίλια» ( κρήνη στον μουσουλμανικό παράδεισο), διάσημη για την αρχιτεκτονική, την μεγαλοπρέπεια, τα αραβουργήματα, τις ζωγραφιές και τους κήπους-περιβόλια. Την επεσκεύφθη ο Σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ το 1850. Δυστυχώς την έκαψαν οι επαναστάτες το 1897.
Στην «Πηγή» Ρεθύμνου είχε αγρόκτημα με μέγαρο μέσα στο χωριό και απέραντους αμπελώνες και ελαιώνες.
Δύο μέγαρα, μαγαζιά και οικίες εντός Ηρακλείου, στην πλατεία «Καρακαντί Μεϊντάνι» κονάκι, και στα γύρω χωριά 50 ελαιοτριβεία, τα μετόχια «Γιοφυράκια», «Σκαφιδαρά», κλπ.
Στην Βιάννο,στο χωριό «Χόνδρος» στη θέση «Κερατόκαμπος» 12000 ελαιόδενδρα, κλπ.
Ακόμη και στην Κωνσταντινούπολη έπαυλη με τεράστιο κήπο.
Ο Γκιριτλής έκανε χρόνια διοικητής Κρήτης και σημαντικά γεγονότα από την δράση του είναι η μάχη στο Φραγκοκάστελλο Σφακίων, 18/5/1828, με αντίπαλο τον Χ΄΄ Μ. Νταλιάνη και στο Αρκάδι, 7/11/1866. Στο Αρκάδι ο Γκιριτλής προσωπικά, στάθμευσε στο χωριό Μέση, ήτο τότε 71 ετών.
Βελιουνδίν Ριφάτ Πασάς – Χασάν Πασάς – Μεχμέτ Βέης, είναι οι τρεις υιοί του Γκιριτλή, με την Βολανοπούλα. Ο πρώτος είναι ο «δικός μας».
Ο Βελής γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Χανιά. Ήταν εμφανίσιμος καθώς και οι δύο γονείς του ήταν εμφανίσιμοι.
Έμαθε τούρκικα και αραβικά και από την μητέρα του «κρητικά». Μουλάδες και χοτζάδες τον φανάτισαν στο Ισλαμικό δόγμα. Έμαθε και Γαλλικά όπως και την ευρωπαϊκή κοινωνική συμπεριφορά.
Ανέβηκε στα ανώτατα αξιώματα της αριστοκρατίας και πήγε πρεσβευτής στην Γαλλία.
Έρχεται στην Σούδα τον Οκτώβρη του 1856, σαν γενικός διοικητής Κρήτης- Μουσίρης.
Οι πολυβασανισμένοι Κρήτες περίμεναν τον πολιτισμένο Ευρωπαίο, που είχε γεννηθεί στην Κρήτη με μητέρα Κρητικιά, να αλαφρώσει τα βάσανά τους.
Με το που έφθασε έδωσε γενική αμνηστία, αποφυλακίστηκαν όλοι οι επαναστάτες και πρώτος ο Χ΄΄ Μιχάλης Γιάνναρης.
Δέχτηκε καταστόλιστος τις ευχές όλων και στις 18 Φλεβάρη 1857, επέτειο του Χάτι-Χουμαγιούν, (νόμος προνομίων) δέχτηκε πάλι χρυσοστόλιστος τις ευχές όλων και παρέστη στην δοξολογία εντός του ναού των Αγίων Αναργύρων.
Εκεί μίλησε και ο ιστορικός Β. Ψιλάκης «περί ισοτιμίας και ισονομίας» και απέσπασε τα συγχαρητήριά του Βελή. Αργότερα βέβαια «σφάχτηκαν».
Παραχώρησε ο Βελής οικόπεδο στο οποίο υπήρχε ένα σαπωνοποιείο και 30000 γρόσα από δικά του και με μέριμνα του ιδίου 100000 γρόσα από τον Σουλτάνο, για να γίνει η Χριστιανική εκκλησία, που ξεκίνησε το 1857 και τελείωσε το 1861. Δια το τελείωμα δαπανήθηκαν χρήματα και από την Χριστιανική κοινότητα.
Ο Βελή Πασάς έκαμε άλλη μια σπουδαία δωρεά στο λαό. Ίδρυσε σύγχρονο νοσοκομείο , στην οδό Χάληδων και Ζαμπελίου.
Με τόσες καλές πράξεις, δωρεές κλπ. οι χριστιανοί πήραν θάρρος και πίστεψαν ότι πραγματικά φύσησε νέος αέρας με τον «Ευρωπαίο» Πασά. Τότε άρχισαν οι εξισλαμισμένοι Κρήτες να επανέρχονται μαζικά στην αρχική θρησκεία.
Εδώ τα πράγματα άλλαξαν. Πιθανόν επηρεάσθηκε ο Βελή Πασάς από τους συμβούλους του, αλλά ήταν και φανατισμένος όπως είπαμε, και άρχισε άμεσα άγριο διωγμό, όσων είχαν επανέλθει στον χριστιανισμό.
Επέβαλε σε όλους τους χριστιανούς της Κρήτης βαρύτατους φόρους, που τους πραγματοποιούσαν με απάνθρωπο τρόπο.
Υπάρχει και η υποψία ότι όλα τα παραπάνω τα έκαναν οι σύμβουλοί του, καθώς όπως λένε οι ιστορικοί, ο ίδιος δεν ασχολιόταν και τόσο με την δημόσια διοίκηση, αλλά φρόντιζε να μην μένει μόνη στο σπίτι της, η ωραία σύζυγος του Άγγλου πρόξενου, όταν αυτός έλλειπε στο προξενείο.
Αποτέλεσμα ήταν η Επανάσταση του 1858 και η ημιαυτονομία με σπουδαία δικαιώματα, όπως ελεύθερη κατοχή όπλων από Χριστιανούς και Μουσουλμάνους.
Την 1η Οκτωβρίου 1858, χωρίς πομπές και φέστες, ολομόναχος, μόνο με τους Αλβανούς σωματοφύλακες και το «φιλικό» ζευγάρι, του Άγγλου πρόξενου Όγγλεϋ :
ο Βελή Πασάς μας εγκατέλειψε και χάνεται από την ιστορία της Κρήτης.
ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΧΑΝΙΩΝ
Η εκκλησία αφιερώθηκε στα Εισόδια της Θεοτόκου- Τριμάρτυρη.
ΕΙΣ ΑΥΤΗΝ
Βρήκαν καταφύγιο οι Χριστιανοί κατά τις άγριες σφαγές του 1897
Πρωτοπήγε ο Πρίγκιπας Γεώργιος, στις 9 Δεκεμβρίου 1898 και γιόρτασαν την απελευθέρωση της Κρήτης και την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας.
Την 1 Δεκεμβρίου 1913, γιορτάστηκε η ένωση με την Ελλάδα παρουσία του Ε. Βενιζέλου και του Βασιλιά Κων/νου.
Έψαλαν τις νεκρώσιμες ακολουθίες των Ελ. και Σοφ. Βενιζέλου.
Οι καμπάνες διαλάλησαν την 7 Ιουλίου 1937, την αντίθεση του λαού των Χανίων, στην δικτατορία της 4ης Αυγούστου.
Οι καμπάνες, στις 1 και 2 Νοεμβρίου 1940 ειδοποίησαν τους Χανιώτες για την επίθεση της Ιταλικής αεροπορίας.
Την κατοχή οι Γερμανοί διάταξαν οι καμπάνες να μην χτυπούν.
Ξαναχτύπησαν 31 Μάη 1945.
Στις 20/11/1943 παραμονή της τοπικής εορτής , ο μετέπειτα Μητροπολίτης Ειρηναίος Γαλανάκης μίλησε με θέμα «Περί Ελευθερίας και της ευθύνης των αρχόντων». Άμεσα κάποιοι θρησκευόμενοι δοσίλογοι ενημέρωσαν τους Ναζί και κινδύνεψε να εκτελεστεί. (βλέπε σχετικά ανάρτηση 5/9/22)
Στην Τριμάρτυρη στις 25 Μαρτίου 1944, Επονίτες με επικεφαλής τον Παύλο Μιχελιουδάκη, πέταξαν μπροστά στο Γερμανό Στρατηγό και τον γενικό διοικητή Πασαδάκη προκηρύξεις που έγραφαν : «ζήτω η Λευτεριά. Θάνατος στους προδότες. Θάνατος στου Γερμανούς».
*Ο Μιχάλης Κατσανεβάκης είναι αρχιτέκτων μηχανικός, συγγραφέας – ιστορικός ερευνητής
