Η τουριστική βιομηχανία αναπτύχθηκε κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα στην Κρήτη και την Ελλάδα ενώ αποτελεί σήμερα για πολλές περιοχές της χώρας το βασικό πυλώνα της οικονομίας στον οποίο στηρίζεται η ευημερία των τοπικών κοινωνιών. Η υπερβολική ανάπτυξη του τουρισμού σε ορισμένες περιοχές έχει αρχίσει να δημιουργεί προβλήματα τα οποία για ορισμένους υπερβαίνουν τα οφέλη που αποδίδει στις τοπικές κοινωνίες.
Aυτό το βλέπουμε σήμερα σε Ευρωπαϊκές πόλεις όπως π.χ. η Βενετία και η Βαρκελώνη όπου οι κάτοικοι τους δυσφορούν και διαμαρτύρονται έντονα για την υπερβολική παρουσία τουριστών στις πόλεις τους. Η έννοια του υπερτουρισμού αναφέρεται στη κατάσταση εκείνη όπου οι επιπτώσεις του σε μία περιοχή και σε κάποια χρονική περίοδο υπερβαίνουν τα φυσικά, οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά όρια του τουριστικού προορισμού. Αφορά ένα σύγχρονο φαινόμενο το οποίο συναντάται σε δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς και το οποίο δημιουργεί πολλά προβλήματα στους επισκέπτες, στη τοπική κοινωνία και στη τουριστική βιομηχανία. Σκοπός του σύντομου κειμένου που ακολουθεί είναι η διερεύνηση και αποτίμηση του υπερτουρισμού στη Κρήτη σε σχέση με άλλες Ελληνικές και Ευρωπαϊκές περιφέρειες και τουριστικούς προορισμούς καθώς και η διατύπωση ορισμένων προτάσεων για τη καλύτερη διαχείριση του στο μέλλον.
Από τον τουρισμό στον υπερτουρισμό
Ο παγκόσμιος τουρισμός σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις πρόκειται να αυξηθεί στο μέλλον ενώ η τουριστική βιομηχανία αποτελεί ένα από τους σημαντικούς πυλώνες της οικονομίας σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες μεταξύ των οποίων και της χώρας μας. Ο υπερτουρισμός αποτελεί ένα σύγχρονο πολυδιάστατο φαινόμενο με πολλαπλές αιτίες και ποικίλες οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Είναι ευρύτερα αποδεκτό σήμερα ότι οι τουρίστες έχουν το δικαίωμα να γνωρίσουν τα παγκόσμια μνημεία και τις φυσικές ομορφιές διαφόρων χωρών (ποιος δεν θα ήθελε να επισκεφθεί το Παρθενώνα ή να δει το ηλιοβασίλεμα στη Σαντορίνη ?) όπως και οι μόνιμοι κάτοικοι ενός τόπου διατηρούν το δικαίωμα να μην διαταράσσεται/υποβαθμίζεται η ποιότητα της ζωής τους από τη παρουσία των επισκεπτών. Οι νησιώτικοι και παράκτιοι τουριστικοί προορισμοί, όπως η Κρήτη, θεωρούνται ιδιαίτερα ευάλωτοι στον υπερτουρισμό καθώς έχουν πολλά ευαίσθητα και εύθραυστα οικοσυστήματα τα οποία απειλούνται με υποβάθμιση και καταστροφή (είναι σήμερα ευρύτερα αποδεκτό ότι η μη λήψη μέτρων προστασίας στο Ελαφονήσι και το Μπάλο θα υποβαθμίσει/καταστρέψει τα ευαίσθητα οικοσυστήματα τους). Σε κάθε περιοχή και σε κάθε τουριστικό προορισμό υπάρχουν κάποια όρια στην ανάπτυξη. Η υπέρβαση των ορίων αυτών τα οποία εξαρτώνται από τη φέρουσα χωρητική ικανότητα (οικονομική, κοινωνική, περιβαλλοντική) του προορισμού να δεχθεί επισκέπτες/τουρίστες οδηγεί αρχικά στην υποβάθμιση και αργότερα στη κατάρρευση του. Στη περίπτωση αυτή οι επιπτώσεις είναι οδυνηρές σε όλους τους εμπλεκόμενους στη τουριστική βιομηχανία/αλυσίδα όπως οι τουριστικοί επιχειρηματίες και επαγγελματίες, οι τοπικές κοινωνίες που έχουν έμμεσα οφέλη, η πολιτεία κ.α. Αν και έχουν προταθεί διάφορα μέτρα για την άμβλυνση/μετριασμό του φαινομένου του υπερτουρισμού δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί ένα αποτελεσματικό σύνολο πολιτικών, δηλαδή ένας οδικός χάρτης, μέσω των οποίων θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί το φαινόμενο αυτό. Ο οδικός αυτός χάρτης θα απαιτούσε την εξισορρόπηση των συμφερόντων μεταξύ των τουριστών, των μονίμων κατοίκων ενός προορισμού, των εμπλεκομένων επιχειρήσεων στη τουριστική αλυσίδα και της πολιτείας.
Αίτια του υπερτουρισμού
Τα αίτια του υπερτουρισμού είναι πολλά μεταξύ των οποίων και:
1. Η διαθεσιμότητα πολλών και φθηνών καταλυμάτων διαφόρων τύπων σε τουριστικούς προορισμούς μεταξύ των οποίων και καταλυμάτων τύπου Airbnb τα οποία προστέθηκαν τα τελευταία χρόνια στα ήδη υπάρχοντα,
2. Η αύξηση των παγκόσμιων εισοδημάτων (λόγω της αύξησης του παγκόσμιου ΑΕΠ) και η μεγέθυνση της παγκόσμιας μεσαίας τάξης η οποία συνηθίζει πλέον να ταξιδεύει όλο και περισσότερο,
3. Η ύπαρξη πολλών αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους οι οποίες επιτρέπουν τη ταχεία και οικονομική μετάβαση σε πολλούς τουριστικούς προορισμούς κάτι που δεν ήταν εφικτό πριν από λίγα χρόνια,
4. Η υπερβολική διαφήμιση/προώθηση που γίνεται από τις εταιρείες οργάνωσης διακοπών/τουριστικούς πράκτορες σε ορισμένους προορισμούς με αποτέλεσμα τον επηρεασμό των τουριστών στην επιλογή του τόπου των διακοπών τους,
5. Η έλλειψη των απαραίτητων (δημόσιων) υποδομών και δικτύων τα οποία είναι απαραίτητα σε κάποιο τουριστικό προορισμό για την εξυπηρέτηση μεγάλου αριθμού επισκεπτών. Αυτά αφορούν δίκτυα ενέργειας, νερού, λυμάτων, στερεών απορριμμάτων οδικών αξόνων κ.α. Πολλές φορές δεν υπάρχουν οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι για τη κατασκευή των δικτύων αυτών, και
6. Η αδυναμία διαχείρισης των αυξημένων τουριστικών ροών από τις τοπικές αρχές ενός τουριστικού προορισμού για τις οποίες δεν έχουν εμπειρία και δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένες.
Οι επιπτώσεις του υπερτουρισμού σε ένα τουριστικό προορισμό
Ο υπερτουρισμός έχει θετικές και αρνητικές επιπτώσεις σε ένα προορισμό.
Αρνητικές επιπτώσεις
Οι αρνητικές επιπτώσεις είναι κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές. Οι μόνιμοι κάτοικοι δυσφορούν λόγω του θορύβου, του κυκλοφοριακού φόρτου και της υπερβολικής παρουσίας ατόμων σε ένα τόπο μια δεδομένη στιγμή θεωρώντας ότι υποβαθμίζεται η ποιότητα της ζωής τους. Οι τιμές πώλησης και ενοικίασης των ακινήτων αυξάνονται με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να δυσκολεύονται να ενοικιάσουν ή να αγοράσουν ένα ακίνητο. Ταυτόχρονα αυξάνονται οι τιμές των τροφίμων αλλά και άλλων εμπορευμάτων με αποτέλεσμα το κόστος της ζωής να γίνεται πιο ακριβό. Άλλοι τομείς της οικονομίας επηρεάζονται αρνητικά καθώς οι εργαζόμενοι προτιμούν να εργάζονται στη τουριστική βιομηχανία ενώ τομείς όπως η γεωργία αδυνατούν να βρουν τους εργαζόμενους που χρειάζονται. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις στο τόπο προορισμού είναι επίσης σημαντικές. Ο υπερβολικός αριθμός τουριστών δημιουργεί αέρια, υγρά και στερεά απόβλητα τα οποία είναι δύσκολα διαχειρίσιμα. Η πίεση στους φυσικούς πόρους του προορισμού αυξάνεται (π.χ. αυξημένη ζήτηση πόσιμου νερού). Ταυτόχρονα τα ευαίσθητα οικοσυστήματα υποβαθμίζονται και απειλείται η αειφορία τους και η διατηρησιμότητα τους στο μέλλον. Τέλος αρκετοί τουρίστες δεν αισθάνονται ικανοποιημένοι από την υπερβολική παρουσία ατόμων σε ένα προορισμό και τον υπερβολικό θόρυβο που συνήθως προκαλείται.
Θετικές επιπτώσεις
Η ανάπτυξη του τουρισμού σε μία περιοχή έχει πολλά οφέλη ιδιαίτερα όταν η περιοχή δεν έχει αναπτύξει άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας ή δεν έχει άλλους φυσικούς πόρους. Ο τουρισμός είναι συνδεδεμένος με τη δημιουργία επιχειρήσεων που προσφέρουν διάφορες υπηρεσίες στους τουρίστες. Οι επιχειρήσεις δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας και πλούτο ενώ αυξάνονται οι επενδύσεις σε ξενοδοχεία και άλλα τουριστικά καταλύματα. Ταυτόχρονα αυξάνονται και οι δημόσιες επενδύσεις κυρίως σε έργα υποδομής για την υποστήριξη της αυξημένης παρουσίας τουριστών. Σε τουριστικές περιοχές συνήθως η ανεργία είναι χαμηλή ενώ αποφεύγεται η μετανάστευση του τοπικού πληθυσμού για εξεύρεση εργασίας. Η ανάπτυξη του τουρισμού συνδέεται με την ανάπτυξη άλλων τοπικών δραστηριοτήτων όπως π.χ. με τη παραγωγή τροφίμων οπότε δημιουργούνται συνέργειες και προωθείται η γαστρονομία του τόπου. Ταυτόχρονα συνδέεται με τη τοπική πολιτιστική κληρονομιά και προβάλλονται τα μνημεία και ο πολιτισμός του τόπου προορισμού. Λόγω των πολλών πλεονεκτημάτων που προσφέρει η τουριστική ανάπτυξη σε ένα τόπο οι τοπικές και οι περιφερειακές αρχές δυσκολεύονται να πάρουν μέτρα αντιμετώπισης του υπερτουρισμού και μείωσης των τουριστικών ροών.
Η δημιουργία παρατηρητήριου τουρισμού στην Κρήτη
Η αντιμετώπιση του υπερτουρισμού στη Κρήτη και η μετάβαση σε ένα μοντέλο βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης απαιτεί τη συνεργασία όλων των εμπλεκομένων στη τουριστική βιομηχανία που περιλαμβάνουν
1. Τις τοπικές και περιφερειακές αρχές,
2. Τις τοπικές και διεθνείς επιχειρήσεις οι οποίες εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα στη τουριστική αλυσίδα,
3. Τους ξενοδόχους, ιδιοκτήτες τουριστικών καταλυμάτων και τους επαγγελματίες/εμπόρους οι οποίοι δραστηριοποιούνται σε τουριστικούς προορισμούς,
4. Τους τουρίστες, και
5. Τους μόνιμους κατοίκους της Κρήτης
Καθώς ο τουρισμός σήμερα συμβάλλει στη δημιουργία του μισού περίπου περιφερειακού ακαθάριστου προϊόντος του νησιού επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα όλους τους κατοίκους του. Επομένως η πορεία και το μέλλον του θα πρέπει να καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από τη βούληση και τις προτεραιότητες των τοπικών κοινωνιών με τη διαμόρφωση κατάλληλων πολιτικών και όχι από εξωγενείς παράγοντες. Η εξισορρόπηση των συμφερόντων όλων αυτών των εμπλεκομένων στη τουριστική αλυσίδα με σκοπό τη (συναινετική) μετάβαση σε ένα βιώσιμο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης της Κρήτης και την εξάλειψη των φαινομένων υπερτουρισμού δεν είναι καθόλου εύκολη. Γι αυτό θεωρείται απαραίτητη η δημιουργία ενός παρατηρητήριου τουρισμού στη Κρήτη το οποίο θα αποτιμά τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού στο νησί και θα προτείνει (μετά από κατάλληλη διαβούλευση με όλους τους φορείς) τα απαραίτητα μέτρα για την αντιμετώπιση των (αυξημένων) τουριστικών ροών. Στο παρατηρητήριο αυτό το οποίο θα έχει τη μορφή μη κερδοσκοπικού οργανισμού (και θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί από το ΕΣΠΑ) θα πρέπει να συμμετέχουν όλοι (οι ιδιωτικοί και δημόσιοι) φορείς της τουριστικής βιομηχανίας.
Συμπεράσματα
Ο υπερτουρισμός αποτελεί ένα σύνθετο και περίπλοκο φαινόμενο το οποίο για διάφορους λόγους αναμένεται να ενταθεί στο μέλλον. Καθώς δημιουργεί διάφορα προβλήματα στους τουριστικούς προορισμούς θα πρέπει να αντιμετωπισθεί για να αποφευχθεί η μελλοντική υποβάθμιση/κατάρρευση τους. Οι επιπτώσεις του είναι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές και επηρεάζουν όλους τους εμπλεκόμενους στη τουριστική αλυσίδα. Η αντιμετώπιση του περίπλοκου αυτού φαινομένου στη Κρήτη είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς ο τουρισμός σήμερα συμβάλλει στη δημιουργία του μισού περίπου περιφερειακού ακαθάριστου προϊόντος του νησιού. Ταυτόχρονα απειλούνται τα μοναδικά ευαίσθητα και ευάλωτα οικοσυστήματα της Κρήτης στα οποία οφείλει σε σημαντικό βαθμό την ελκυστικότητα της σαν τουριστικού προορισμού διεθνώς. Για την αντιμετώπιση του σύνθετου και περίπλοκου αυτού φαινομένου ενδείκνυται η δημιουργία ενός παρατηρητήριου τουρισμού στη Κρήτη με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων στη τουριστική αλυσίδα με σκοπό τη διαμόρφωση των κατάλληλων πολιτικών και μέτρων άμβλυνσης του.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού ορίζει σαν φέρουσα χωρητική ικανότητα ενός τουριστικού προορισμού τη “Μέγιστη χρήση του χωρίς να προκαλούνται αρνητικές επιπτώσεις στους διαθέσιμους πόρους καθώς και να μην μειώνεται η ικανοποίηση των τουριστών ή να προκαλούνται αρνητικές επιπτώσεις στη κοινωνία, την οικονομία και στο πολιτισμό κάθε τουριστικής περιοχής “
Περισσότερα στοιχεία για τον υπερτουρισμό στη Κρήτη είναι διαθέσιμα στο άρθρο του γράφοντος με τίτλο An appraisal of overtourism on the island of Crete, Greece το οποίο δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο διεθνές Αγγλόφωνο επιστημονικό περιοδικό INTERNATIONAL JOURNAL OF GLOBAL SUSTAINABILITY, τεύχος 4(1), σελ 63-77, 2020.
Ευχαριστούμε θερμά και συγχαίρομε τον κ. Γιάννη Βουρδουμπά για την απίστευτα εκτενή κι ενημερωτική του εργασία – δοκίμιο, πάνω στο φλέγον ζήτημα του “υπερτουρισμού”. Μία εργασία τόσο κοπιώδη, επισταμένη και υπεύθυνη που τιμά και τον άξιο αρθρογράφο – συνεργάτη και βέβαια και τα “Χ.Ν.” Με εξαιρετική εκτίμηση και φιλική αγάπη Γιώργος Καραγεωργίου, συντ/χος νομικός, κοινωνιολόγος ΧΑΝΙΑ.
Κε Καραγεωργίου σας ευχαριστώ πολύ για τα ευγενικά σχόλια σας. Αποτελεί ιδιαίτερη χαρά για μένα το γεγονός ότι αφιερώνετε το χρόνο σας για να διαβάσετε τα κείμενα μου τα οποία η εφημερίδα έχει τη καλωσύνη να φιλοξενήσει.
Πολύ χαίρομαι που ο τοπικός τύπος δημοσιεύει ενδιαφέρουσες αναλύσεις, Σας ευχαριστώ πολύ κ. Γιάννη Βουρδουμπά για το άρθρο σας που ανοίγει την συζήτηση γύρω απο το σημαντικό για τον τόπο μας θέμα του τουρισμού. Πράγματι, η τουριστική (υπερ)βιομηχανία έχει σήμερα πολλά οικονομικά οφέλη, μέχρι πότε όμως?
Η έλευση του Covid-19 μας απέδειξε πόσο ευάλωτες είναι οι οικονομίες που βασίζονται αποκλειστικά σε αυτόν. Εν αναμονή του δεύτερου κύματος, οι ειδικοί μας προειδοποιούν οτι τέτοιες πανδημίες θα επαναληφθούν. Επίσης, με την κλιματική αλλαγή που επιταχύνεται, η ανάγκη για μείωση των εκπομπών CO2 είναι άμεση. Η αεροπορική κίνηση ενδέχεται να περιοριστεί νομικά, π.χ η Γαλλία ήδη εξετάζει τη απαγόρευση κάποιων εσωτερικών πτήσεις για αυτόν τον λόγο.
Άραγε λοιπόν μπορεί ένας τόπος να εξακολουθεί να θεωρεί τον τουρισμό οικονομικά βιώσιμο μακροπρόθεσμα?
Η διαφοροποίηση της οικονομίας προς άλλες δραστηριότητες φαντάζει λοιπόν απαραίτητη, όχι μόνο για να προστατεύσουμε τον όμορφο τόπο μας, όπως πολύ σωστά εξηγήσατε, αλλά και για να τον καταστήσουμε λιγότερο επιρρεπή στο αβέβαιο οικονομικά και περιβαλλοντικά μέλλον..
Η πρωτοβουλία για την δημιουργία παρατηρητηρίου τουρισμού στη Κρήτη, γύρω απ τον οποίο τέτοιες συζητήσεις θα μπορέσουν να λάβουν χώρα, είναι λοιπόν μια εξαιρετική είδηση !
Ευχαριστώ πολύ Κα Πρωτοπαπαδάκη για τα ευγενικά και ενδιαφέροντα σχόλια σας. Συμφωνώ απόλυτα ότι η μεγάλη εξάρτηση της οικονομίας της Κρήτης από το τουρισμό ενέχει πολλά ρίσκα δεδομένου ότι οι τουριστικές αφίξεις-αναχωρήσεις γίνονται κατά κύριο λόγο αεροπορικώς. Η μετακίνηση με αεροπλάνο έχει μεγάλο αποτύπωμα άνθρακα και ήδη σε χώρες όπως η Σουηδία περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένοι πολίτες περιορίζουν τις αεροπορικές μετακινήσεις. Είναι πιθανόν να ληφθούν μελλοντικά διοικητικά μέτρα περιορισμού των αεροπορικών μετακινήσεων. Άλλοι παράγοντες που ενέχουν κινδύνους για το τουρισμό της Κρήτης είναι η γεωπολιτική αστάθια στην ευρύτερη περιοχή, κάποια νέα μελλοντική πανδημία που θεωρείται σίγουρη από τους ειδικούς ή κάποια περιβαλλοντική/κλιματική καταστροφή. Η διαφοροποίηση της οικονομίας της Κρήτης και σε άλλους τομείς θεωρείται σαν μία ευφυής λύση. Έχουν προταθεί η στροφή σε δραστηριότητες έντασης γνώσεων, στην εξελιγμένη γεωργία ακριβείας και στην ανάπτυξη των ΑΠΕ με μέτρο βέβαια. Η πιθανή δημιουργία ενός παρατηρητήριου τουρισμού θα δώσει την ευκαιρία συζήτησης και διαβούλευσης στα θέματα αυτά. Εναπόκειται στους τοπικούς/περιφερειακούς φορείς να λάβουν την απόφαση για τη δημιουργία ενός τέτοιου οργάνου στη Κρήτη. Ας ελπίσουμε ότι θα γίνει σύντομα.
ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ. ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΩ ΚΑΠΟΥ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ;;;
ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ.
ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΩ ΚΑΠΟΥ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ;;;