■ Η αποτύπωση και η σηµασία τους
Κατασκευάστηκαν µε πολύ κόπο και αίµα στο πλαίσιο των “αγγαρειών” των κατοίκων, σε απρόσιτα σηµεία τα περισσότερα, δύσκολα προσεγγίσιµα τότε και τώρα, για να εξυπηρετήσουν τις επιχειρησιακές ανάγκες των κατακτητών. Οχυρωµατικά έργα της κατοχής… Πριν από µια 20ετία η Λέσχη Φωτογραφίας Κινηµατογράφου Χανίων είχε πραγµατοποιήσει µια µεγάλη έκθεση φωτογραφίας για την επέτειο της Μάχης της Κρήτης στα Νεώρια, στην οποία κυριαρχούσαν τα οχυρωµατικά έργα. Το σηµαντικό αυτό υλικό τότε δόθηκε στη συνέχεια στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, εµείς το αναζητήσαµε και χάρις στο πάντα συνεργάσιµο προσωπικό του, παρουσιάζουµε σήµερα ένα µέρος του.
Για τις οχυρώσεις των Γερµανών στην Κρήτη συνοµιλούµε µε τον Χανιώτη καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο κ. Βασίλη Μανουσάκη, που έχει ασχοληθεί επισταµένα µε τα οικονοµικά της κατοχής, ανάµεσα τους κι αυτά που αφορούν τα οχυρωµατικά έργα. «Ορισµένα, µικρά έργα που είχαν σχέση µε την εγκατάσταση των στρατευµάτων κατοχής, τη διευκόλυνση της επικοινωνίας τους µε την υπόλοιπη Ελλάδα και την επιτήρηση των ακτών (σε αυτή τη φάση κυρίως για φυγάδες προς τη Μέση Ανατολή και την είσοδο πρακτόρων από αυτήν) ξεκίνησαν από νωρίς. Τα περισσότερα και µεγαλύτερα όµως έργα ήρθαν σε δύο φάσεις: α) πρώτη φάση τέλη 1941- 1942, όταν οι ανάγκες εφοδιασµού µέσω της Κρήτης των στρατευµάτων του Ρόµµελ στην Αίγυπτο είχαν ως αποτέλεσµα την προσπάθεια επέκτασης ή κατασκευής αεροδροµίων (π.χ. Τυµπάκι). β) Μετά την ήττα του Άξονα στην Αίγυπτο ξεκίνησε µια εντατική προσπάθεια βελτίωσης της δυνατότητας άµυνας του νησιού απέναντι στο ενδεχόµενο απόβασης, µε αποτέλεσµα τα φυλάκια της πρώτης φάσης να αυξηθούν και να γίνουν οχυρωµατικά έργα, συµπληρωµένα µε πυροβόλα και νάρκες. Τον Φεβρουάριο του 1943 τα έτοιµα οχυρωµατικά έργα στις κρητικές ακτές είχαν ξεπεράσει τα 100, ενώ άλλα τόσα κατασκευάζονταν. Τα περισσότερα από αυτά βρίσκονταν στις παραλίες που προσφέρονταν περισσότερο για απόβαση, αλλά υπήρχαν και κάποια στο εσωτερικό, όπου υπήρχε το ενδεχόµενο ρίψης αλεξιπτωτιστών ή επίθεσης ανταρτών. Στα µέσα του 1943, όταν το ενδεχόµενο Συµµαχικής απόβασης στην Ελλάδα (αντί της Ιταλίας) έµοιαζε αρκετά πιθανό, στις ακτές της Κρήτης είχαν εγκατασταθεί πάνω από 300 πυροβόλα και περίπου 100.000 νάρκες (η µεγάλη τους πλειονότητα στην ∆υτική Κρήτη). Τα έργα συνέχισαν να κατασκευάζονται ως και το τέλος της Κατοχής, αν και µε µειωµένους ρυθµούς».
ΑΓΓΑΡΕΙΑ ΚΑΙ ΕΞΟ∆Α ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ
Για το πώς κατασκευάστηκαν τα έργα αυτά ο ιστορικός µάς δίνει πολύ ενδιαφέρουσες απαντήσεις: «∆εν κατασκευάστηκαν όλα τα έργα µε τον ίδιο τρόπο. Ουσιαστικά όλα πληρώθηκαν µε χρήµατα του ελληνικού ∆ηµοσίου, είτε µέσω των εξόδων Κατοχής, είτε απευθείας µέσω του κρατικού προϋπολογισµού. Ορισµένα, όπως δρόµοι (ακόµα κι αν εξυπηρετούσαν σκοπούς των δυνάµεων κατοχής) και βελτιώσεις σε λιµάνια, θεωρήθηκαν κανονικά ∆ηµόσια έργα και κάποιες φορές τα ανέλαβαν (ειδικά στην αρχή) κατασκευαστικές εταιρείες. Παράλληλα η κατοχική “Ελληνική Πολιτεία” είχε ιδρύσει από το καλοκαίρι του 1941 τις Επιτροπές Ελέγχου Αρχών Κατοχής (ΕΠΑΚ ή ΕΕΠΑΚ) υπό την εποπτεία του εκάστου Νοµάρχη ή Γενικού ∆ιοικητή. Οι επιτροπές αυτές αναλάµβαναν έργα (και προµήθειες) για τους Κατακτητές, αλλά συνήθως τις ανάθεταν σε εργολάβους, είτε απευθείας είτε µε διαγωνισµό. Υπήρχαν όµως και έργα που αναλάµβαναν οι ίδιοι οι κατακτητές (συνήθως µονάδες του µηχανικού), όπου συχνά αναγκάζονταν να δουλέψουν και πολίτες µε τη βία. Στην υπόλοιπη Ελλάδα τα περισσότερα έργα ήταν µε αµοιβή, αλλά στην Κρήτη υπήρχε χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών, εξαιτίας του µεγάλου αριθµού των έργων, του αρχικού αποκλεισµού χιλιάδων στρατευµένων νέων στην ηπειρωτική Ελλάδα και των εποχιακών αναγκών για γεωργικές εργασίας (π.χ. µάζεµα ελιών). Υπάρχει π.χ. αναφορά της ΕΠΑΚ Ηρακλείου ότι δυσκολεύεται να βρει εργάτες γιατί Γερµανοί και Έλληνες εργολάβοι πληρώνουν καλύτερα από το ∆ηµόσιο και οι λίγοι διαθέσιµοι εργάτες τους προτιµούσαν. Αυτό είχε ως συνέπεια να υπάρχουν από την αρχή προτάσεις για απασχόληση αιχµαλώτων πολέµου (αργότερα µεταφέρθηκαν στο νησί και µερικές εκατοντάδες Σέρβοι και Ρώσοι αιχµάλωτοι για καταναγκαστική εργασία). Γρήγορα (το καλοκαίρι 1941) όµως αποφασίστηκε η υποχρέωση του πληθυσµού του νησιού για καταναγκαστική εργασία (“αγγαρεία”). Στα περισσότερα (αλλά σίγουρα όχι σε όλα) τα έργα στην Κρήτη έγινε χρήση αγγαρείας. Συχνά όσοι υποχρεώνονταν να πάνε για “αγγαρεία” (συνήθως µε υποχρέωση των τοπικών αρχών να φροντίσουν να τους µαζέψουν υπό την απειλή συλλογικής τιµωρίας) εργάζονταν απευθείας σε έργα στρατιωτικών µονάδων. Ωστόσο, επειδή όπως προαναφέρθηκε τα εργατικά χέρια δεν έφταναν πάντα, κάποιες φορές πράγµατι φαίνεται ότι καταναγκαστικά εργαζόµενοι συµµετείχαν και σε έργα που είχαν αναλάβει κατασκευαστικές εταιρείες. Στην υπόλοιπη Ελλάδα κάτι παρόµοιο συνέβη και µε τους Εβραίους, που είτε εργάστηκαν (πριν σταλούν στα στρατόπεδα) καταναγκαστικά για ελληνικές κατασκευαστικές εταιρείες (Μίλλερ) είτε απευθείας για τους Γερµανούς (Οργάνωση Todt)».
Όσο για τις συνθήκες εργασίας ρωτάµε τον κ. Μανουσάκη αν πιστοποιείται ότι ήταν δουλικές, όπως αναφέρουν εξάλλου γραπτές και προφορικές µαρτυρίες. «Οι συνθήκες δεν ήταν ίδιες σε όλα τα έργα. Στα έργα όπου οι εργάτες ήταν έµµισθοι και οι εταιρείες τους συµπεριφέρονταν σχετικά καλά (ενδεχοµένως για να µην τους χάσουν, αφού ήταν δύσκολο µετά να βρουν νέους), οι συνθήκες ήταν σαφώς καλύτερες – παρά τη σκληρή δουλειά που απαιτείται. Στις περισσότερες όµως περιπτώσεις, όπου χρησιµοποιήθηκε καταναγκαστική εργασία οι συνθήκες ήταν πολύ δύσκολες. Αν και δεν έφτασαν ποτέ µαζικά τις συνθήκες εργασίας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η επίβλεψη ήταν συνεχής, η σωµατική τιµωρία όσων αργούσαν στη δουλειά ή προσπαθούσαν να ξεκλέψουν λίγο χρόνο ήταν πολύ συχνή και η ανταµοιβή (συνήθως ένα µικρό πιάτο φαγητό) στην καλύτερη περίπτωση έφτανε απλώς για την επιβίωση του καταναγκαστικά εργαζόµενου. Η εργασία µε αυτούς τους όρους πράγµατι µπορούµε να πούµε ότι δεν διέφερε πολύ από εκείνη ενός σκλάβου».
Τέλος, δεν µπορούµε να µην θέσουµε το ζήτηµα της εγκατάλειψης των χώρων αυτών… «Πολλά από τα οχυρωµατικά ή άλλα έργα της κατοχής είτε βρίσκονται σε δύσβατες και αποµακρυσµένες περιοχές, είτε είναι πολύ µικρά (π.χ. µεµονωµένα πολυβολεία), είτε έχουν καταστραφεί είτε είναι µέσα σε ιδιωτικές περιουσίες. Προφανώς, η αξιοποίηση των περιπτώσεων αυτών δεν είναι εύκολη. Ωστόσο, υπάρχουν ορισµένα που θα µπορούσαν και θα έπρεπε να αξιοποιηθούν µε τον τρόπο αυτόν. Παγκοσµίως υπάρχουν πολλά πεδία πολέµου (Νορµανδία, Σηµεία του ∆υτικού Μετώπου του Α΄ Π.Π., οχυρώσεις της Γραµµής Μαζινό, Περλ Χάρµπορ, σηµεία που σχετίζονται µε τη Μάχη της Αγγλίας ή µε τον Πόλεµο του Βιετνάµ κλπ) που δέχονται την επίσκεψη χιλιάδων τουριστών τον χρόνο και βοηθούν στη διατήρηση της µνήµης των γεγονότων µε τα οποία σχετίζονται. Θα µπορούσε εύκολα να υπάρχουν προγράµµατα συνδυαστικών επισκέψεων σε πεδία µαχών, µνηµεία και οχυρώσεις, όπου ο επισκέπτης θα αποκτά µια εικόνα για την ιστορία της Κρήτης του Β΄ Π.Π., από τη Μάχη της Κρήτης, ως την Κατοχή, την αντίσταση και την απελευθέρωση».
Καταφύγιο Πλατανιά: Το µοναδικό επισκέψιµο
Το “Καταφύγιο” του Πλατανιά, τα τούνελ για την εξυπηρέτηση των πυροβόλων που είχαν εγκαταστήσει οι Γερµανοί την εποχή της κατοχής, είναι το µοναδικό οχυρωµατικό έργο που έχει ανακατασκευαστεί πλήρως µε πρωτοβουλία κατοίκων της περιοχής και είναι επισκέψιµο!
Ο Κυριάκος Λουραντάκης που ξεναγεί τους επισκέπτες µας εξηγεί πως «το καταφύγιο µετά τον πόλεµο άλλαξε χρήση. Έγινε αποθήκη πατάτας από τους χωριανούς, είχε χωριστεί σε δωµάτια και κάθε οικογένεια έβαζε εκεί τις πατάτες της γιατί διατηρούνταν πολύ καλά. Όλα αυτά µέχρι το 1981 όταν και αποφασίσθηκε να µπαζώσουν τις εισόδους. Το 2010 πήραµε την απόφαση οι κάτοικοι του Πλατανιά και βγάλαµε τέσσερα φορτηγά µπάζα από την κεντρική είσοδο, αναστηλώσαµε τη δεύτερη είσοδο, καθαρίσαµε την τρίτη. Για να γίνει επισκέψιµο, όµως, έπρεπε να είναι ασφαλές».
Αυτή ήταν και η µεγαλύτερη δυσκολία που αντιµετώπισαν στον Πλατανιά καθώς έπρεπε να γίνουν οι σχετικές στατικές µελέτες και να δοθούν οι απαραίτητες εγκρίσεις. «Πήραµε την πιστοποίηση από το ΤΕΕ ότι είναι ασφαλή και έτσι µε πολύ κόπο και προσωπική εργασία το θέσαµε σε λειτουργία», σηµειώνει ο κ. Λουραντάκης.
Καθηµερινά το καλοκαίρι στο καταφύγιο έρχονται πάνω από 100 άτοµα, αλλά είναι και µέρες που έρχονται περισσότεροι γιατί το επισκέπτονται σχολεία, γκρουπ κ.λπ.
Όλα αυτά τα χρόνια πολλές οι ιδιαίτερες στιγµές µε κορυφαία ίσως «την επίσκεψη των εγγονιών του 28ου τάγµατος των Μαορί. Ήλθαν στα Χανιά για να δουν τα µέρη που πολέµησαν οι πρόγονοι τους και ενθουσιάστηκαν µε το χώρο, χόρεψαν το “χάκα” µπροστά στο µουσείο και ήταν µια ξεχωριστή επίσκεψη». Ο συνοµιλητής µας θα ήθελε να δει να αναδεικνύονται και τα άλλα δύο καταφύγια που συνδέονται µε το ήδη υπάρχων αλλά και τα υπόλοιπα σηµαντικά οχυρωµατικά έργα στην ευρύτερη περιοχή του Πλατανιά.
