Οδοιπορικό στη χερσόνησο της Ερυθραίας

Η ζέστη του Ιούλη από νωρίς έδειχνε πως η διαδρομή μας θα είναι κουραστική. Ο καλύτερος οδηγός-ξεναγός που θα μπορούσα να βρω, φίλος κι αδελφός μαζί, πανεπιστημιακός Αχμέτ Σουνέρ το γένος Αηγιωργιαννάκη, έκοψε ταχύτητα όταν πέρασε τα διόδια του Καραμπουρούν, λίγο παρέκει από τα Βουρλά του Σεφέρη, αλλά και των Μήτσου Βλησίδη, Μπελώνη, Βογιατζόγλου, Γκοζάνη, Κοκοβλή, Ντινιόζου, Περιβόλα, Χατζησάββα και τόσων άλλων προσφύγων που μετά το μεγάλο διωγμό  εγκαταστάθηκαν στην πόλη μας.

Με είχε ενημερώσει για τα κακοτράχαλα βουνά του όρους Μίμας (σήμερα Akdağ) μα εγώ έβλεπα την ήρεμη θάλασσα του κόλπου των Κλαζομενών με τις δαντελωτές καταπράσινες ακρογιαλιές και θεώρησα τις παραινέσεις του σαν υπερβολικές.
Πριν ξεκινήσουμε, φρόντισα να ενημερωθώ, όσο μπορούσα, σχετικά με την παραγωγή της χερσονήσου τον καιρό που οι ρωμιοί κάτοικοι κυριαρχούσαν στην οικονομική ζωή της περιοχής. Κύριο προϊόν της χερσονήσου της Ερυθραίας αναμφίβολα ήταν η σταφίδα, αλλά υπήρχε και αξιοσημείωτη επίσης παραγωγή σε σιτηρά και λάδι.

Στα ορεινά εδάφη υπήρχε κτηνοτροφική δραστηριότητα, η σημαντικότερη εκμετάλλευση όμως γινόταν στα παραθαλάσσια εδάφη με τους εκτενείς αλιευτικούς στολίσκους και την ανεπτυγμένη ναυτιλία. Υπήρχαν ακόμη λατομεία και ποικίλα μεταλλεία, όπως αυτό του Αχιρλί ή Καραμπουρνού για υδράργυρο, των Κοιμητουρίων στα νότια για μόλυβδο, ψευδάργυρο και θειούχο ψευδάργυρο (που εκμεταλλεύτηκαν για μικρό διάστημα όμως) και κοντά στο Μαυρογιάννη, στη χερσόνησο Καραμπουρνού, κοιτάσματα ψευδαργύρου. Ο καζάς Καραμπουρνού εξάλλου παρήγε την πιο εκλεκτή σταφίδα της Ερυθραίας. Για την εποχή πριν από την έξαρση της καταστροφής που προήλθε από τη φυλλοξήρα, στα τέλη του 19ου αιώνα, αναφέρεται ότι εξάγονταν από το λιμάνι του Τσεσμέ προς τις ευρωπαϊκές χώρες 12.000 με 15.000 τόνοι χρυσόξανθης και μαύρης σταφίδας. Σημειώνεται επίσης η εξαγωγή αγροτικών προϊόντων όπως ο γλυκάνισος, το σουσάμι, αλλά και πεπόνια, ρόδια, αμύγδαλα, χαρούπια και από την παραγωγή της αλιείας, αποξηραμένα λιαστά χταπόδια. Ο Τσεσμές είχε ιδιαίτερη ναυτιλιακή κίνηση, με το εξαγωγικό κυρίως εμπόριο σταφίδας (που εξαγόταν κυρίως προς τα λιμάνια της Μασσαλίας, της Τεργέστης, της Οδησσού και της Βάρνας).  Στον καζά Καραμπουρνού κυριαρχούσε αποκλειστικά η μικρή ιδιοκτησία ενώ αντίθετα στο διπλανό καζά του Τσεσμέ επικρατούσε κατά 60% περίπου η μεγάλη ιδιοκτησία. Στον Τσεσμέ η συντριπτική πλειονότητα των ιδιοκτητών γης ήταν ελληνορθόδοξοι, ενώ στο Καραμπουρνού μοιράζονταν κατά τα 2/3 στους ελληνορθόδοξους και το 1/3 στους μουσουλμάνους.

Πρώτο χωριό της χερσονήσου των Ερυθρών ή του Καραμπουρούν ήταν το Γκιουλμπαξέ (Gülbahçe), οι κάτοικοι του οποίου μετά το διωγμό του 1922, εγκαταστάθηκαν στα Μελίσσια Αττικής. Συνεχίζοντας τη διαδρομή μας, φτάσαμε στην Πολύχνη (Polikne ή Balıklıova) με 1.000 τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους κατοίκους. Το όνομα του χωριού χρονολογείται από την εποχή της εισβολής των γειτόνων Κλαζομενέων το 413 π.Χ. Το χωριό είχε το ίδιο όνομα και στα χρόνια που βρισκόταν υπό Οθωμανική Διοίκηση και εγκαταλείφθηκε εντελώς με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, χωρίς να κατοικηθεί ποτέ πλέον. Το σημερινό παραθαλάσσιο χωριό των 876 κατοίκων είναι νέο και αποτελεί τουριστικό θέρετρο.

Αφήνωντας στ’ αριστερά μας την Πολύχνη και δεξιά μας τη νέα Πολύχνη ή Μαλικλίοβα πλησιάζουμε στo Μικρό και Μεγάλο Μορδοβάνια (σήμερα Mordoğan). Ένα πολύ όμορφο και καθαρό ψαροχώρι των 6.000 κατοίκων, με ήρεμους, γελαστούς και φιλόξενους κατοίκους. Οι νέοι ασχολούνται με την αλιεία και την κτηνοτροφία και οι ηλικιωμένοι με τα σκαμπίλια και το τάβλι.
Μπροστά μας απλώνεται ήρεμος ο Ερμαίος κόλπος ή Κόλπος της Σμύρνης και ένα μίλι μέσα στη θάλασσα κείτεται το Εγγλεζονήσι (σήμερα Uzun ada = Μακρόνησος). Πρόκειται για την ελληνική νήσο Δρυμούσα, απέναντι από την αρχαία ιωνική πόλη της Λυδίας Κλαζομενές, η οποία ήταν μια από τις δώδεκα πόλεις που αποτέλεσαν την Ιωνική Δωδεκάπολη και βρισκόταν στη θέση όπου σήμερα είναι χτισμένη η ομώνυμη τουρκική κωμόπολη Klazomenai. Διοικητικά υπαγόταν στο νομό Αϊδινίου ή Σμύρνης της Μ. Ασίας και το διοικούσε η τουρκική αρχή. Οι Έλληνες που αριθμούσαν 2.500 άτομα ήταν φόρου υποτελείς στους Τούρκους και κατοικούσαν σε δύο περιοχές. Στον Θόλο ή Αϊ-Νικόλα και στο Τσιφλίκι ή Αγία Παρασκευή. Κάθε περιοχή από ένα δημοτικό σχολείο.
Ύστερα από διαδρομή μισής ώρας και αφού διασχίσαμε 20 χιλιόμετρα δρόμου σε άσχημη κατάσταση στο μεγαλύτερο τμήμα του λόγω επισκευών και διαπλατύνσεων, φτάσαμε στην παλιά έδρα του καζά του Αχιρλί ή Καραμπουρούν, μια πόλη σήμερα 6.000 κατοίκων, με κατεστραμμένο σχεδόν οτιδήποτε Ελληνικό λόγω των σεισμών του 1945, εκτός από μερικά σπίτια στο κέντρο του χωριού που θυμίζουν, έστω και αχνά, την Ελληνική παρουσία των 700 (τουρκόφωνων) σε ένα σύνολο 1.050 κατοίκων της περιοχής.
Στο νέο χωριό, μακριά από την πλαγιά του όρους Μίμας που βρισκόταν το παλιό, παρατηρείται ένα ιδιόμορφο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης, άγνωστο εν πολλοίς στην Ευρώπη. Αυτό που οι γείτονες έχουν ονομάσει “site”. Αγοράζουν δηλαδή εταιρείες ή ξένοι οίκοι κοψοχρονιάς μεγάλες παραλιακές εκτάσεις, και σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση (με το αζημίωτο βέβαια) τις εντάσσουν σε σχέδιο πόλης. Μέσα σ’ αυτούς τους υποδειγματικά και με περισσή αρχιτεκτονική αλλά και περιβαλλοντολογική θα πρόσθετα επίβλεψη στις περισσότερες περιπτώσεις, δημιουργούν κλειστούς ελεγχόμενους οικισμούς. Τα κτίσματα πωλούνται με μεγάλο ποσοστό κέρδους δεδομένου και του χαμηλού κόστους κατασκευής σε ντόπιους αλλά περισσότερο σε ξένους πελάτες. Κάποτε οι πελάτες ήταν αποκλειστικά Ευρωπαίοι (Γερμανοί), ενώ σήμερα το μεγαλύτερο μερίδιο αγοράς κατέχουν οι Άραβες.
Αντικρίζουμε την είσοδο του Ερμαίου κόλπου. Μπροστά μας τα άγρια μαύρα βράχια της θάλασσας της Ερυθραίας ή Καραμπουρούν (kara burun = μαύρη μύτη) και πίσω μας ένα φαινόμενο γνωστό αλλά αποτρεπτικό. Η ισοπέδωση μεγάλου τμήματος του βουνού, η καταστροφή της γεωκτηνοτροφικής παραγωγής για τη δημιουργία δεκάδων Αιολικών πάρκων. Εκατοντάδες τεράστιες ανεμογεννήτριες γυρίζουν σαν σβούρες στους ουρανούς συλλέγοντας ενέργεια για τα συμφέροντα κάποιων ημέτερων επιχειρηματιών ντόπιων και ξένων, που όμως ούτε κατ’ ελάχιστο μειώνει την τιμή του οικιακού ή του αγροτικού ρεύματος! Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να θυμηθούμε το Αποπηγάδι του ορεινού όγκου των Λευκών Ορέων στα Χανιά και στην Κουρούπα Αγίου Βασιλείου στο Ρέθυμνο.
Η δυνατή ζέστη πέφτει στα κεφάλια μας. Τα καπελάκια δεν συγκρατούν τον ιδρώτα στο μέτωπό μας.
Μετά το Καραμπουρούν, ήρθε η ώρα για ένα τούρκικο καφέ. Ίδιο μ’ εκείνο που μετά το 1974 τον μετονομάσαμε σε Ελληνικό.
Κατευθυνόμαστε στο χωριό Γενί Λιμάν. Χωριό που αριθμούσε 360 αποκλειστικά Ελληνόφωνους κατοίκους.
Ο Αχμέτ με οδηγεί μέσω ενός στενού χωματόδρομου από τις πλαγιές του βουνού Μίμας, σε μια μικρή παραλία από βότσαλα, απέναντι από τη Χίο. Ώρα για μπάνιο με θέα το ανοιχτό Αιγαίο. Μοναδικοί κάτοικοι οι ενοικιαστές ελάχιστων ανακατασκευασμένων παλιών Ρωμαίικων πέτρινων σπιτιών. Ήταν πράγματι μια ανακούφιση για τη δύσκολη αλλά πολύ ενδιαφέρουσα διαδρομή που θα ακολουθούσε. Πήραμε το δρόμο της επιστροφής για την κάθοδο από το σχεδόν φαλακρό βουνό του Μίμα των Ελλήνων, του Akdağ (ακντάγ=λευκό βουνό)  των Τούρκων, μέσα από ένα κακοδιάβατο δρόμο. Το πρώτο χωριό που συναντούμε είναι το Χασέκι (Hasseki) μικτό χωριό προ του διωγμού με 700 κατοίκους (400 Έλληνες και 300 Τούρκους) και λίγο μετά το Σαρπιντζίκι (Sarpıncık) με 350 κατοίκους (150 Έλληνες και 200 Τούρκους). Χωριά άγονα με ξερά εδάφη, δυσπρόσιτα, με κατοίκους που ασχολούνται περισσότερο με την κτηνοτροφία. Χτισμένα και τα δύο στην πλαγιά του βουνού, μακριά από τη θέα της θάλασσας, όπως και όλα τα χωριά άλλωστε της δυτικής περιοχής της χερσονήσου, για προστασία από τους πειρατές που λυμαίνονταν τις θάλασσες. Η μόνη θέα που έχουν οι φτωχοί κάτοικοι των περιοχών αυτών είναι οι χιλιάδες ανεμογεννήτριες των Αιολικών Πάρκων της περιοχής και η διασκέδασή τους περιορίζεται στα καφενεία των χωριών και στο σοχμπέτι (sohbet = συζήτηση) για τους άντρες και το ντεντικοντού (dedikodu = κουτσομπολιό) για τις γυναίκες.
Μέχρι την πόλη του Καραμπουρούν (το Αχιρλί των Ελλήνων) δε μπορούσα να φανταστώ την τεράστια διαφορά της δυτικής από την ανατολική πλευρά της χερσονήσου των Ερυθρών. Τόσο στη διαμόρφωση του εδάφους όσο και στην πλήρη εγκατάλειψη αυτής της Αιγαιοπελαγίτικης πλευράς.
Και ο από εικοσαετίας και πλέον αγαπημένος μου φίλος Αχμέτ, μου κράτησε μυστική την έκπληξη του χωριού Σαζάκι (Τουρκικά Sazak) των 620 κατοίκων (560 Ελλήνων και 60 Τούρκων), έξι μόλις χιλιόμετρα απόσταση από το Χασέκι, δίπλα ακριβώς από το Αιολικό πάρκο της περιοχής.
Ένα ολόκληρο χωριό στη δυτική πλαγιά του Μίμα, εγκαταλελειμμένο και έρημο, όχι από τη φύση αλλά σίγουρα από ανθρώπινα χέρια. Αφήσαμε το αυτοκίνητο στ’ αριστερά και ώρα πολλή παρατηρούσαμε τα ερείπια του χωριού. Προσπάθησα να μάθω την αιτία της καταστροφής αλλά δε μπόρεσα. Απ’ όσους ρώτησα, άλλοι μου μίλησαν για «ατύχημα» αλλά οι περισσότεροι σήκωναν τους ώμους δηλώνοντας πλήρη άγνοια!
Πάνω από μια ώρα περιδιάβηκα ολομόναχος τα δύσβατα σοκάκια του παλιού χωριού, ψάχνοντας ν’ ανακαλύψω κάτι που να δείχνει ανθρώπινη παρουσία. Δε βρήκα τίποτα. Η μόνη παρουσία ήταν οι σφήκες και οι μέλισσες που πετούσαν δίπλα μου. Κάτι το νεκρικό θάλεγες ότι πλανιόταν στο περιβάλλον. Νάταν οι ψυχές των αθώων θυμάτων της καταστροφής;
Όλα τα σπίτια είχαν θέα στην πλευρά της Χίου. Τα περισσότερα ήταν δίπατα. Παρατήρησα τους ρημαγμένους τοίχους, τα πλακόστρωτα στενά καλντιρίμια, τις παλιές υδατοδεξαμενές. Όπως φαίνεται, ένα από τα κυριώτερα προβλήματα του χωριού θα ήταν το νερό. Μέσα στα χαλάσματα διέκρινα τα ερείπια μιας  μικρής εκκλησίας για τις ανάγκες των κατοίκων και τον αυλόγυρο ενός σχολείου. Μέσα στη απόλυτη σιγή, αναπόλησα τις παλιές καλές εποχές της ακμής του χωριού, τότε που δεκάδες μικροί μαθητές έπαιζαν σ’ αυτή τη μεγάλη περιφραγμένη αυλή. Μου φάνηκε, μάλιστα, ότι έφτασαν στ’ αυτιά μου οι παιδικές ιαχές και τα χαμόγελα και τέλος… το κουδούνι! Συνήλθα και συνέχισα την περιδιάβαση σε όλες τις γειτονιές. Μπήκα σε δεκάδες χαλασμένα σπίτια. Διέκρινα το χώρο  της κουζίνας, τα δωμάτια, το χώρο των υποστατικών και τα κελάρια. Το παράξενο ήταν ότι σε κανένα σπίτι δεν υπήρχε ούτε ένα ξύλο, απομεινάρι μιας παλιάς πόρτας, ενός παντζουριού, ενός επίπλου. Ούτε ένα δικάρι, ούτε ένα κεραμίδι! Πεποίθησή μου ότι το χωριό καταστράφηκε μάλλον από φωτιά που μπήκε από «ανθρώπινα χέρια». Μόνο που δεν ξέρω αν ήταν πριν την εγκατάλειψη ή η εγκατάλειψη ήταν απόρροια της φωτιάς. Ίσως έβαλε το χέρι του ο εθνικοθρησκευτικός φανατισμός της δύσκολης εκείνης περιόδου.
Η θλίψη και τα αναπάντητα ερωτήματα φώλιασαν βαθιά στην ψυχή μου.
Η διαδρομή μας συνεχίστηκε από τα χωριά Βοϊνάκι (Τουρκικά Parlak) των 725 κατοίκων (575 Ελλήνων και 150 Τούρκων), Σαλμανί (Salman) των 550 κατοίκων (400 Ελλήνων και 150 Τούρκων), Κιουτσουκμπαξέ (Küçükbahçe Bucağı) των 400 κατοίκων (150 Ελλήνων και 250 Τούρκων), Γρι λιμάνι (Eğri liman) των 125 όλων Ελλήνων κατοίκων για να καταλήξουμε, ακριβώς απέναντι από το νησιώτικο σύμπλεγμα των Οινουσών, στο Μελί (Τουρκικά Bal küy=χωριό του μελιού).
Το Μελί, βρίσκεται πάνω από το αγρόκτημα του Καρά Ρεΐς (Kara Reis Çiftliği) και πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 ήταν μια σπουδαία κωμόπολη 1.500 αποκλειστικά Ελλήνων κατοίκων και πάνω από 700 πετρόκτιστων σπιτιών. Οι κάτοικοί του ασχολούνταν με τη μελισσοκομία και την κτηνοτροφία και ήταν εξολοκλήρου Ελληνόφωνοι, σε αντίθεση με αρκετά χωριά της ευρύτερης περιοχής του Καραμπουρούν, που είχαν μικτούς πληθυσμούς. Η επαρχία Ερυθραίας ή καζάς του Καραμπουρούν, όπως ήταν ευρύτερα γνωστή η περιοχή, υπαγόταν διοικητικά στη νομαρχία Αϊδινίου (Σμύρνης) και το γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής μοιάζει κυρίως με τα ιδιώματα της Χίου, των Οινουσσών, της Δωδεκανήσου και της δυτικής Καππαδοκίας. Μετά την ανταλλαγή του 1923-24 κάποια από τα σπίτια κατοικήθηκαν από μουσουλμάνους από την Κρήτη, χωρίς όμως ποτέ μέχρι σήμερα, το χωριό, να επανακτήσει την αίγλη του παρελθόντος.

Απ’ εκείνο το μέρος και μετά αρχίζει να αλλάζει το τοπίο. Η πυκνή βλάστηση δεξιά και αριστερά του δρόμου μας, τα δέντρα με τους κόκκινους σπόρους που δεν είχα ξαναδεί, τα μούσμουλα, μας έβαλαν σ’ ένα καταπράσινο πυκνό δάσος και μας οδήγησαν από ένα δρόμο με πολύ κακό οδόστρωμα, ίσαμε τον κόλπο του Γκέρετζε, στο Λυθρί ή Ερυθρές που σήμερα ονομάζεται Ιλντίρ (Τουρκικά Ildır). Οι Ερυθρές, σύμφωνα με τον Παυσανία χτίστηκαν αρχικά από Κρήτες με αρχηγό τον Έρυθρο, γιο του Ραδάμανθυ, ο οποίος κατά τη μυθολογία ήταν ένας από τους γιους του Δία και της Ευρώπης, αδελφός του Μίνωα και του Σαρπηδώνα. Οι Κρήτες εκδιώχθηκαν στην συνέχεια από τους Ίωνες που μετανάστευσαν στην περιοχή τον 11ο αιώνα π.Χ. περίοδο του πρώτου Ελληνικού αποικισμού. Σύμφωνα με τον Στράβωνα αρχηγός των Ιώνων ήταν ο Κνώπος, πουήταν νόθος γιος του μυθικού βασιλιά της Αθήνας Κόρδου. Ήταν μια από τις δώδεκα πόλεις της Ιωνίας που συμμετείχαν στο Κοινό των Ιώνων. Πάνω στα ερείπια των Ερυθρών χτίστηκε το χωριό Λυθρί που το όνομά του είναι παραφθορά του αρχαίου Ερυθραί-Ερυθρί-Ρυθρί-Λυθρί. Οι Τούρκοι σήμερα το αποκαλούν Ιλντιρί, παραφθορά του Λυθρί μιας και δεν υπάρχει στην Τουρκική γλώσσα το γράμμα θήτα (θ).

Οι θερινές κατοικίες των Ελλήνων της Κάτω Παναγιάς (σημερινό Τσιφλίκιοϊ Çiflikköy) βρισκόταν στο Λυθρί. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την καλλιέργεια βαμβακιού, σταριού, καπνού, ελιάς, αμπελιών. Επίσης υπήρχαν και πολλά κεραμουργεία. Πριν από την καταστροφή του 1922, η εθνοτική σύνθεση του χωριού ήταν 1850 κάτοικοι, όλοι τους Ελληνόφωνοι μετανάστες από τη Χίο και την Κρήτη. Η οικονομική τους κατάσταση ήταν ανθηρή και έστελναν τα παιδιά τους για σπουδές στη Μασσαλία και στην Πράγα. Την τελευταία σχολική χρονιά (1921-1922) λειτουργούσαν στο Λυθρί δύο Ελληνικά σχολεία. Ένα Αρρένων με 60 μαθητές και ένα θηλέων με 40 μαθήτριες. Σήμερα οι απόγονοι των ξεριζωμένων κατοίκων της περιοχής βρίσκονται στις Οινούσες, στη Χίο και στη Νέα Ερυθραία Αττικής. Ολοκληρώνοντας το οδοιπορικό μας στην χερσόνησο της Ερυθραίας, θα αναφερθούμε στην Αγία Παρασκευή (Dalyanköy), στην Κάτω Παναγιά (Ciftlikköy) και στην Κρήνη (Çeşme).

Το κεφαλοχώρι της Αγιά Παρασκευής με 4.000 Ελληνορθόδοξους κατοίκους, κατά τους Μαριάνα Κορομηλά και Θοδωρή Κονταρά στο βιβλίο τους «Ερυθραία. Ένας ευλογημένος Μικρόκοσμος στην καρδιά της Ερυθραίας» αναφέρουν ότι οι κάτοικοι ήταν ευκατάστατοι αλιείς και διατηρούσαν περισσότερα από 300 αλιευτικά, που απέφεραν ετήσια πρόσοδο κατά μέσο όρο 400 χρυσές λίρες!

Η Κάτω Παναγιά κατά τον Αντωνόπουλο Σ., Μικρά Ασία (Αθήνα 1907), σελ. 14 και 160-161, είχε 6.000 Ελληνορθόδοξους κατοίκους. Σήμερα, το χωριό, είναι πολύ περιποιημένο από τους φιλοπρόοδους κατοίκους του, έχει αυτόνομη ήπιας μορφής τουριστική ανάπτυξη,  κατοικείται από ανταλλάξιμους Κρητικούς και παντού βλέπεις το μπλε και άσπρο της θάλασσας και τη λέξη KRİTİ, για να μη ξεχνούν οι ίδιοι αλλά και να δηλώνουν σε κάθε επισκέπτη την καταγωγή τους.
Το σύνολο του καζά του Τσεσμέ το 1922 είχε πληθυσμό 60.000 κατοίκους από τους οποίους οι 52.000 ήταν ελληνορθόδοξοι Ρωμιοί και οι 8.000 ήταν μουσουλμάνοι Τούρκοι. Η πόλη του Τσεσμέ είχε 17.000 κατοίκους από τους οποίους οι 15.000 χριστιανοί και οι 2.000 μουσουλμάνοι. Η δεύτερη πληθυσμιακά πόλη του ίδιου καζά, τα Αλάτσατα των 15.000 αποκλειστικά Ελλήνων κατοίκων, διακρίνονταν για την ταπητουργία, τη μικροτεχνία τους και τα υφάσματα, τα γνωστά ως αλατζάδες.
Ο Παναγιώτης Κοντογιάννης στο βιβλίο  Γεωγραφία της Μικράς Ασίας (Αθήνα 1921), σελ. 310-315, αναφέρει ότι πολλά ελληνορθόδοξα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα, κάτι που ενδεχομένως φανερώνει εισχώρηση του ελληνόφωνου πληθυσμού σε χωριά που προηγουμένως ήταν τουρκικά. Έτσι εξηγούνται οι Τουρκικές ονομασίες σε πολλά από τα 18 Ελληνικά χωριά της χερσονήσου της Ερυθραίας.