Οδοιπορικό στον κόλπο του Αδραμυττίου

Ο κόλπος του Αδραμυττίου βρίσκεται στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Ξεκινά από τα Μοσχονήσια στη θάλασσα του Αϊβαλί και τελειώνει στην Αρχαία Άσσο, νότια της χερσονήσου της Τρωάδας.

1 από 9

ΜΟΣΧΟΝΗΣΙ (CUNDA)
Η βάση μου ήταν το Μοσχονήσι στο πατρογονικό της οικογένειας των ανταλλάξιμων Κρητικών Κλαρωνάκη και Αηγιωργιαννάκη, ένα πρόσφατα αναπαλαιωμένο εσωτερικά Ρωμαίικο αρχοντικό, φιλοξενούμενος από τον φίλο και αδελφό μου, πανεπιστημιακό Δρ Αχμέτ Σουνέρ το γένος Αηγιωργιαννάκη. Όλα τα παλιά σπίτια του νησιού, άριστα διατηρημένα από τους φιλοπρόοδους Κρητικούς, δημιουργούν στον Έλληνα επισκέπτη την εντύπωση πως η ζωή συνεχίζεται με τους ίδιους κατοίκους, σάμπως και η περιοχή να μην λαβώθηκε από το διωγμό του 1922 και την ανταλλαγή του 1924. Όταν βρίσκομαι εδώ, νοιώθω άλλος άνθρωπος. Χαρούμενος και γιομάτος από ενέργεια. Είναι παράξενο μα… αναστορούμαι τα κοπελάτα μου! Σχεδόν όλος ο πληθυσμός του νησιού είναι Κρητικοί μουσουλμάνοι, ανταλλάξιμοι από τα Χανιά και το Ρέθυμνο. Άνθρωποι απλοί, καταδεκτικοί. Σπίτια ανοιχτά και φιλόξενα. Σ’ αυτό τον τόπο δεν αποζητάς την καλημέρα μήτε το κέρασμα στους καφενέδες και στις Κρητικές λοκάντες. Σου προσφέρονται απλόχερα, χουβαρνταλίδικα, μαζί μ’ ένα πλατύ χαμόγελο, μια ζεστή αγκαλιά και με μαντινάδες. Τόσο εδώ, όσο και στο Αϊβαλί, χαίρομαι να συναντώ ανθρώπους εκτός από τη δική μου οικογένεια των Αηγιωργιαννάκηδων και των Κλαρωνάκηδων και πολλούς συμπατριώτες μας όπως τον Αλή Τερζάκη και τ’ αδέλφια του, τον Εσρέφ Ξενάκη, τον πρόεδρο του Συλλόγου Κρητών Χουσεΐν Βροντάκη, τον Αντέμη Κατσαραλή και το γιο του και φίλο μου Εβρέν από τη Σούδα και πάρα πολλούς άλλους.

ΒΛΕΠΕΙ Ο ΘΕΟΣ ΤΟ ΑΪΒΑΛΙ (AYVALIK)
Η περιήγησή μου στον κόλπο του Αδραμυτίου, ξεκινά από το Αϊβαλί με οδηγό και ξεναγό πάλι τον δικό μου άνθρωπο, τον Αχμέτη. Μια πόλη με περίπου 30.000 κατοίκους, ένα από το σημαντικότερα κέντρα του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας πριν το διωγμό, με ανθρώπινη παρουσία από το 1.500 π.Χ. Ο σύγχρονος οικισμός χτίστηκε στα 1570 μ.Χ. από κατοίκους της Μυτιλήνης και έκτισαν πρώτα τους οικισμούς Χόνδραμμο (Καμπακούμ) και Καμπύλη Άκρα (Εγρί Μποτζάκ). Από το φόβο των συνεχών πειρατικών επιδρομών, όμως, μετακινήθηκαν στην ασφαλέστερη θέση του σημερινού Αϊβαλί. Η πόλη άκμασε μετά την παραχώρηση προνομίων με ειδικό φερμάνι του σουλτάνου Σελίμ Γ’ και μέχρι το 1922. Πριν την ανταλλαγή η πόλη είχε 35.000 Έλληνες κατοίκους, 25 οικογένειες Οθωμανών, 10 οικογένειες τσιγγάνων που μιλούσαν Ελληνικά, 5 οικογένειες καθολικών και 2 οικογένειες Εβραίων.
Η είσοδός μας στο Αϊβαλί έγινε από την καινούργια γέφυρα που ενώνει τα Μοσχονήσια με την απέναντι Μικρασιατική ακτή. Οι δρόμοι της πόλης είναι στενοί, γραφικοί και καθαροί. Εκκλησίες που μετά την αποχώρηση των χριστιανών κατοίκων της έχουν μετατραπεί σε τζαμιά υψώνοντας μόνο ένα μιναρέ, χωρίς να αλλοιώσουν τα βασικά χαρακτηριστικά της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής, δημιουργούν την αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε μια γραφική παραθαλάσσια πόλη στην Ελλάδα. Οι κάτοικοι είναι φιλικοί. Στην πλειοψηφία Κρητικοί, Μυτιληνιοί αλλά και Τσιγγάνοι, Βόσνιοι και λίγοι Γιουρούκοι. Οι έμποροι σε καλούν στη γλώσσα σου να προτιμήσεις την πραμάτια τους. Άλλωστε, η πλειοψηφία τους είναι από τον εδικό μας τόπο. Ανταλλάξιμοι κι αυτοί με τις ευλογίες των ισχυρών του ντουνιά που κόπτονταν για να προωθήσουν τα δικά τους γεωστρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα, αδιαφορώντας για τις πληγωμένες ανθρώπινες πεθυμιές. Έτσι κι αλλιώς, διαχρονικά, ο στόχος τους είναι η προώθηση των δικών τους «συμφερόντων και δίκαιων» που δεν ταυτίζονται σχεδόν ποτέ με τα συμφέροντα και το δίκιο των απλών ανθρώπων. Προχωρήσαμε από τον εμπορικό πεζόδρομο, συναντήσαμε την εκκλησία του Αϊ Γιάννη και τραβήξαμε το ανηφορικό καλντερίμι με τα παλιά ρωμαίικα κονάκια που βγάζει ίσια στο σπίτι του μεγάλου συγγραφέα Ηλία Βενέζη, λίγα μέτρα πριν την πριν από λίγα χρόνια αναπαλαιωμένη εκκλησία του Ταξιάρχη. Η αρχιτεκτονική, οι αγιογραφίες, οι εικόνες και το τέμπλο έχουν προσεχθεί στην πιο μικρή τους λεπτομέρεια.
Δίπλα από τους παλιούς λαδομαξατζέδες και της μεγάλες αποθήκες της παραλίας, επισκεφτήκαμε την πάλαι ποτέ ξακουστή Ακαδημία των Κυδωνιών, σήμερα εκπαιδευτήριο Μέσης εκπαίδευσης και προχωρήσαμε για να θαυμάσουμε την αποκατάσταση του Αγιάσματος της Παναγίας της Φανερωμένης, κοντά στην εκκλησία της Παναγίας των Ορφανών,  που εγκαινίασε πριν από λίγους μήνες ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ένα από τα σημαντικότερα προσκυνηματικά μνημεία του Μικρασιάτικου Ελληνισμού. Ξαποστάσαμε με ένα τούρκικο καφέ στην καφετέρια του «Ορφανού» δίπλα στου «Κανέλου», πλάι στις παλιές μεγάλες ταβέρνες! Βλέποντας τον κόσμο, προσπαθούσα να ξεχωρίσω τη μορφή του Κόντογλου ή έστω του Χανιώτη συγγραφέα και φίλου Αχμέτ Γιορουλμάζ που πέθανε επίσης σ’ αυτό τον τόπο στις 13 Μάρτη του 2014.

ΠΕΡΓΑΜΟΣ (BERGAMA)

Μόνο 58 χιλιόμετρα από το Αϊβαλί, και ύστερα από μια άνετη διαδρομή από το νέο άνετο και ασφαλή δρόμο, σε περίπου μισή ώρα, φτάσαμε στην Πέργαμο. Αρχαία πόλη της επαρχίας Τευθρανίας της Μυσίας ανάμεσα στους ποταμούς Σελινούντα και Κήτειο, παραποτάμους του Κάικου ποταμού. Το όνομά της κατά μία παράδοση, το οφείλει στον Πέργαμο, γιο του Νεοπτόλεμου και της Ανδρομάχης. Όνομα που σημαίνει ισχυρό φρούριο. Κατ’ άλλη παράδοση, η πόλη δημιουργήθηκε από τον Ασκληπιό και Επιδαύριους αποίκους, με την ιστορία της να ξεκινά από τον 301 π.Χ. αιώνα αλλά έγινε σημαντική κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. της ήταν από τις μεγαλύτερες του κόσμου, αλλά ο Αντώνιος χάρισε τα βιβλία της στη βασίλισσα της Αιγύπτου Κλεοπάτρα. Εκεί έδρασε ο μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας Γαληνός. Μετά το 88, οπότε επαναστάτησαν οι Περγαμηνοί εναντίον των Ρωμαίων, η Πέργαμος απογυμνώθηκε από τα αξιολογότερα μνημεία τέχνης, τα οποία μεταφέρθηκαν στη Ρώμη. Τον 7ο αιώνα η πόλη προσαρτήθηκε στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο) μέχρι το 1401 οπότε καταστράφηκε από τον Ταμερλάνο για να ξανακτιστεί από τους Τούρκους το 1450. Ο ναός της Αθηνάς στην Πέργαμο που σώζεται μόνο το βάθρο του, κτίσθηκε στις αρχές του 3ου αι. και ήταν δωρικού ρυθμού. Ο Βωμός του Δία, είναι απογυμνωμένος από τα αγάλματά του, που αποτελούσαν την κορυφή της τέχνης της Περγάμου. Σώζεται μόνο ένα μέρος του βάθρου με σκαλοπάτια ύψους  2,60 μέτρα. Βόρεια από εδώ βρίσκεται το Θέατρο, που είναι κτισμένο σε μια απόκρημνη πλαγιά. Οι 78 βαθμίδες του φθάνουν στα 38 μ. ύψος και χωρούσαν 10.000 θεατές. Αξιοθέατα είναι ο Ναός του Διονύσου, η Άνω Αγορά, το Γυμνάσιο, το Ωδείο και ο Ναός της Δήμητρας. Στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης υπάρχει ένας ελληνιστικός ίππος (2ου π.Χ. αι.), ένας αρχαϊκός κούρος (6ου π.Χ. αι.) κι ένα άγαλμα του Αδριανού (2ου αι.), που βρισκόταν στη βιβλιοθήκη του Ασκληπιείου. Το 1922 ο πληθυσμός της πόλης ανερχόταν σε 70.000 εκ των οποίων 24.000 Έλληνες, 43.700 Τούρκοι, 1.500 Αρμένιοι και 800 Εβραίοι. Σήμερα η Πέργαμος έχει περίπου 100.000 κατοίκους. Σήμερα, αφήνουμε το Αϊβαλί και μέσα από τον κατάφυτο από ελιές κάμπο και με ένα δρόμο ευρωπαϊκών προδιαγραφών, περάσαμε το χωριό Gomez (Γκομέζ) και φθάσαμε στο Karaağaç (Καρααγάτς) όπου ο Στράβωνας τοποθετεί την αρχαία Κισθήνη: «Κισθήνη ἐστὶ πόλις ἔρημος ἔχουσα λιμένα» (Στράβωνας 1.151) και στο Burhaniye (Μπουρχανιγιέ), το παλιό Ελληνικό Κεμέρι με τους 10.000 κατοίκους από τους οποίους 4.000 ήταν Έλληνες. Ψάξαμε και βρήκαμε τη ρωμαίικη γειτονιά.

ΑΔΡΑΜΥΤΙΟΝ (EDREMİT)
Από το σημείο αυτό μπαίνουμε στην αρχαία Αδραμυττινή, τα ερείπια της οποίας υπάρχουν στο λόφο Bergaz (Μπεργκάζ). Η πόλη οικοδομήθηκε από το γιο του Βασιλιά των Λυδών Κροίσο και έγινε καταφύγιο κατοίκων της Δήλου, όταν κυνηγήθηκαν από τους Αθηναίους. Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο ονομαζόταν Αδραμύττιουμ (Adramyttium) και γνώρισε ακμή που συνεχίστηκε και την Βυζαντινή περίοδο. Από εδώ καταγόταν ο Αυτοκράτορας Θεοδόσιος Γ’ ο Αδραμυττινός.
Ο πληθυσμός της πόλης πριν το 1922 ήταν 15.000 από τους οποίους 7.000 Έλληνες και οι υπόλοιποι Τούρκοι και Τάταροι. Σήμερα έχει 55.000 κατοίκους και η πόλη είναι κέντρο εμπορίου ελιάς και παρουσιάζει τουριστικό ενδιαφέρον λόγω της γειτνίασης με το όρος ΙΔΑ, το οποίο θα επισκεφθούμε.

ΙΕΡΟ ΟΡΟΣ ΙΔΑ Ή KAZ DAĞI
(ΚΑΖ ΝΤΑΓΙ)
Το βουνό της Τρωάδας στο οποίο εγκαταστάθηκαν οι Θεοί του Ολύμπου για να παρακολουθήσουν την εξέλιξη του Τρωικού Πολέμου. Εκεί υπήρχε ιερό αφιερωμένο στην Ήρα και στην «Μεγάλη Μητέρα των Θεών, Θεά της Ίδης» (Mater deum magna Idaea) την Κυβέλη, που φαίνεται πως εγκαταστάθηκε σ’ αυτό το μέρος κατά τον 7ο π.Χ. αιώνα, αφότου εγκατέλειψε την Πεσσινούντα στη Γαλατία.* Κατά τη μυθολογία η Ίδη ήταν νύμφη, σύντροφος του ποταμού Σκάμανδρου ο οποίος έρεε από το βουνό βόρεια της Τροίας και χυνόταν στον Ελλήσποντο.
Βγαίνουμε από τον Εθνικό δρόμο Τσανάκ Καλέ Σμύρνη, για να μπούμε στον Εθνικό Δρυμό της Ίδας. Μια συστάδα χωριών με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της περιοχής και με δεκάδες σημάδια από τη συμβίωση των Ρωμιών με τους Τούρκους. Περιβιαβαίνουμε το Αβτζιλάρ (Ancilar), το Αντάτεπε (Adatepe), την Ίδα (İda). Θαυμάζουμε την αρχιτεκτονική των κτιρίων, τα γελαστά πρόσωπα των κατοίκων. Στο τελευταίο χωριό, καθίσαμε να ξεκουραστούμε σ’ ένα πεζούλι. Ακούγοντάς μας να μιλάμε Ελληνικά, ένας κοντοσιόκαιρός μας, κάτοικος του χωριού, μας πλησίασε προσφέροντας καφέ και κρύο νερό. Είχε έρθει από την Ίμβρο. Εζησε πολλά χρόνια μαζί με τους Έλληνες του νησιού και γι’ αυτό καταλάβαινε με θαυμαστή επάρκεια τη γλώσσα μας. Ήταν έκπληξη μη αναμενόμενη. Στο τζαμί του Yeşilyurt (Γεσιλγιούρτ) συναντήσαμε τον ιμάμη του χωριού την ώρα που δίδασκε το κοράνι σ’ ένα μαθητή του. Με ευγένεια και καλοσύνη, διακόπτοντας τη διδασκαλία του, μας ενημέρωσε για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική του τζαμιού και μας έδειξε τα όρια του παλιού Ρωμαίικου μαχαλά, ο οποίος είναι άριστα διατηρημένος μέχρι τις μέρες μας.
———-
*İda Dağından Kaz Dağına; Göre Anlatılarının Karşılaştırmalı. Εθνικό Συμπόσιο για το όρος Ίδα, εισήγηση Çoban, Ramazan Volkan, Μπαλίκεσίρ 2012
ΑΣΣΟΣ BEHRAMKALE (ΜΠΕΧΡΑΜΚΑΛΕ)
Μέσα από το καταπράσσινο δάσος της Τρωάδας, λίγα χιλιόμετρα μετά το Ayvacık (Αϊβατζίκ) φτάνουμε στην αρχαία Άσσο. Στο πιο σημείο του λόφου, απ’ όπου αγναντεύεις ολόκληρο τον Αδραμυττηνό κόλπο και απέναντι τη Μήθυμνα της Λέσβου. Μέσα από ένα ανηφορικό καλντερίμι έχοντας δεξιά και αριστερά σου αυτοσχέδια μαγαζάκια που πουλούν κάθε λογής μπιχλιμπίδια από λαϊκή τέχνη μέχρι Κινέζικα σπαθιά και μαγνητάκια και από δροσιστικό χυμό Καραντούτ (Karadut: μαύρο μούρο) μέχρι φυσικό σπιτικό χυμό λεμόνι. Οι τιμές των προσφερόμενων ειδών στα καταστήματα του Μπεχράμκαλε (χωριό της Άσσου) αλλά και στο λιμάνι ήταν πολύ ακριβές. Σχεδόν τρεις φορές πάνω από τις τιμές των καταστημάτων σε άλλες περιοχές της χώρας! Άλλωστε βρισκόμαστε σε μια χώρα που τα πάντα πουλιούνται και αγοράζονται με τον παρά…
Ανακατεμένοι κι εμείς με εκατοντάδες ντόπιους και ξένους τουρίστες, φτάσαμε στην είσοδο της αρχαίας Ακρόπολης. Αφού πληρώσαμε εισιτήριο εισόδου στο χώρο 15 λίρες, περιηγηθήκαμε στο χώρο.
Η Άσσος σε ορισμένους συγγραφείς, όπως ο Στράβων, συναντάται και με την ονομασία Ασσός. «Πόλεις δ’ εισίν αξιόλογοι, Άσσος τε και Αδραμύττιον» (Στράβωνας 1.66). Αναφέρονται επίσης και οι εναλλακτικές ονομασίες Απολλωνία μετονομασία της πόλης από Άσσος που είχαν δώσει οι Ατταλίδες της Περγάμου όταν την κυβέρνησαν από το 241-133 π.Χ. αλλά και Κεκροπεία.  Η πόλη κατοικήθηκε από την εποχή του χαλκού ενώ σύμφωνα με τον Ελλάνικο και το Μυρσίλο, οι Αιολείς από τη Μήθυμνα την εποίκισαν γύρω στο 700 π.Χ. Οι έποικοι έχτισαν ένα δωρικό ναό της Αθηνάς στην κορυφή του βράχου το 530 π.Χ. Η Αγορά της Άσσου βρίσκεται στους πρόποδες της Ακρόπολης και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποίησης της κλίσης του εδάφους με τη χρήση ανδήρων*, χαρακτηριστικό της μικρασιατικής πολεοδομίας της Ελληνιστικής περιόδου. Στη δυτική πλευρά είχε χτιστεί ένας μικρός ναός, στην ανατολική το Βουλευτήριο, στη νότια τα λουτρά της Αγοράς και η Νότια Στοά με το Ηρώο, ενώ στη βόρεια δέσποζε η μνημειακών διαστάσεων Βόρεια Στοά.
Στην πόλη της Άσσου έζησαν οι: τύραννος Ερμείας που ήταν μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Η αυλή του αποτέλεσε κέντρο φιλοσοφικών συζητήσεων. Μετά το θάνατο του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης έζησε και δίδαξε εδώ για τρία χρόνια και παντρεύτηκε την ανιψιά (ή κατ’ άλλους τη θετή κόρη) του Ερμεία, την Πυθιάδα, ενώ και ο πλατωνικός Ξενοκράτης πέρασε στην αυλή του Ερμεία για κάποιο διάστημα. Μία από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες της πόλης, η δράση του οποίου τοποθετείται στο α΄ μισό του 3ου αι. π.Χ. είναι ο στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης, διάδοχος του Ζήνωνος στην ηγεσία της Στοάς.
———-
* ἄνδηρον: πρόχωμα, ανάχωμα, επίπεδη επιφάνεια που δημιουργείται με προσχώσεις σε επικλινές έδαφος, σε πλαγιές βουνών ή λόφων.
Ἄνδηρα: μέρος τι τοῦ κήπου, ὥσπερ ἡ πρασιὰ καὶ ὁ ὀχετός Δίδυμος φησίν. ὅπως τὸ ἀνώμαλον τοῦ χωρίου τῇ τῶν ἀνδήρων καὶ τῶν ὀχετῶν ἀφαιροῖτο κατασκευῇ. (Suda, Suidae lexicon, Adler, Teubner, 1935)

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ
Εντυπωσιασμένος ο Στράβων γράφει: «Εστί δε η Άσσος ερυμνή και ευτειχής από  θαλάττης και του λιμένος ορθίαν και μακράν ανάβασιν έχουσα, ωστ’ επ’ αυτής οικείως ειρήσθαι δοκεί, το του Στρατονίκου του κιθαριστού Ασσον ως κεν θάσσον ολέθρου πείραθ’ ίκηαι» (Στράβων 1.57.
Κάτω από την απόκρημνη πλευρά του λόφου προς την θάλασσα, στα ακρογιάλια, υπάρχει ένα χωριουδάκι το İskele που σημαίνει προκυμαία ή αποβάθρα. Τα εστιατόρια, τα ξενοδοχεία και τα πανδοχεία είναι κτισμένα από παλαιές πέτρες οικημάτων. Σ’ αυτή την παραλία που έχει καταντήσει «ιδιοκτησία» των μαγαζάτορων και των ξενοδόχων της περιοχής, και με τη βοήθεια ντόπιων χωρικών, κάναμε το μπάνιο μας στη μανισμένη θάλασσα της Άσσου, στεγνώσαμε στα μαύρα χαλίκια της, κάτω από τον ζεστό ήλιο της τελευταίας μέρας του Ιούλη, κλείσαμε τα μάτια και ανιστορηθήκαμε τα ένδοξα χρόνια της ακμής της.

*Ο Ευθύμης Γ. Λεκάκης είναι Νομικός, συγγραφέας, Ιστορικός ερευνητής