Με την οδό Θεοτοκοπούλου, τη ραχοκοκκαλιά της γειτονιάς του Τοπανά, έχουμε καταπιαστεί και στο παρελθόν. Πάνε όμως σχεδόν 10 χρόνια από τότε και αξίζει νομίζω τον κόπο να ασχοληθούμε ξανά μαζί της. Έχουμε άλλωστε στη διάθεσή μας σημαντικό παλιό φωτογραφικό υλικό που μέρος του είχαμε παρουσιάσει σε παλιότερα δημοσιεύματά μας. Ο δρόμος αυτός, που όπως φαίνεται η διαμόρφωσή του οφείλεται στην κατασκευή της δυτικής πλευράς των βενετσιάνικων οχυρώσεων, ήταν από τους φαρδύτερους και ευθύτερους δρόμους της παλιάς πόλης. Οι παλιότεροι άλλωστε τον αποκαλούσαν και “Φαρδύ σοκάκι του Τοπανά”, αφού μέχρι τον Μεσοπόλεμο δεν υπήρχε επίσημη ονοματοδοσία στους δρόμους των Χανίων. Ξεκινούσε από ένα σημαντικό σημείο του βενετσιάνικου περιβόλου, την πύλη του Σωτήρα (San Salvatore) δίπλα στο ομώνυμο μοναστήρι των Φραγκισκανών και τον παλιό γενοβέζικο πύργο. Στην απέναντι πλευρά σώζεται ακόμα η μοναδική βενετσιάνικη πυριτιδαποθήκη που διατηρείται στην πόλη μας, ενώ από πάνω της δεσπόζει ο όγκος του επιπρομαχώνα της Santa Caterina με τις κανονιοθυρίδες και τις στοές του. Η ονομασία αυτού του εντυπωσιακού οχυρού οφείλεται στη γειτονική ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν αμέσως μετά τη διασταύρωση με την οδό Αγγέλου και από την οποία διατηρείται σήμερα μία πόρτα σε εσωτερική αυλή. Σε όλο το μήκος του δρόμου διατηρούνται ακόμα αρκετές κατοικίες της βενετοκρατίας με τα χαρακτηριστικά τους ανοίγματα και τα ελικοειδή μπαλκόνια, κάποιες από τις οποίες έχουν αναδιαμορφωθεί με νεοκλασικά στοιχεία. Διατηρούνται παράλληλα κτήρια της τουρκοκρατίας με τα χαρακτηριστικά ξύλινα στοιχεία και τα σαχνισιά τους. Έντονη είναι και η παρουσία νεοκλασικών κτηρίων του τέλους του 19ου αιώνα, τότε που ο Τοπανάς αποτελούσε την κατεξοχήν ευρωπαϊκή συνοικία των Χανίων με τα προξενεία και τις κατοικίες των εύπορων αστών πριν τη μεταφορά τους στην περιοχή της Χαλέπας. Κοντολογίς, ο δρόμος αυτός είναι μια επιτομή της αρχιτεκτονικής της παλιάς πόλης, αφού εδώ διατηρούνται δείγματα όλων των περιόδων της από το 16ο αιώνα και μετά, συμπεριλαμβανομένων και 2 χαρακτηριστικών “διαβατικών” (θολωτά περάσματα) από την περίοδο της βενετοκρατίας. Ο λόγος που διατηρήθηκαν είναι ότι η γειτονιά αυτή δεν υπέστη σοβαρές ζημιές από τους βομβαρδισμούς του 2ου παγκόσμιου πολέμου, λόγω της γειτνίασής της με τις φυλακές του Φιρκά. Αξίζει να διατηρηθεί κατά το δυνατόν αλώβητη και στο μέλλον, με ιδιαίτερη προσοχή στις κάθε είδους επισκευές και αποκαταστάσεις, αφού η πραγματικότητα έχει αποδείξει ότι δεν αρκεί η νομική μόνο προστασία τέτοιων ζωντανών συνόλων αλλά χρειάζεται η κοινωνική ευαισθητοποίηση και η κατανόηση των αξιών που αυτά φέρουν, για τη διασφάλιση της διατήρησής τους.
Στην πρώτη φωτογραφία, τμήμα αεροφωτογραφίας του 1937, η περιοχή της οδού Θεοτοκοπούλου, ενός από τους πιο “τυχερούς” δρόμους της παλιάς πόλης αφού και σήμερα διατηρείται στην ίδια σχεδόν κατάσταση.
Στη δεύτερη, που δημοσιεύεται για πρώτη φορά, ενετικός λέοντας που πιθανότατα προέρχεται από την κατεστραμμένη πύλη του San Salvatore εντοιχισμένος σε πρόχειρο τοιχίο στις δυτικές οχυρώσεις (προμαχ. Gritti). Με εξαίρεση το ευαγγέλιο με την επιγραφή Pax tibi κ.λπ., έχει χοντροκομμένα αποξεστεί από τους Τούρκους. Η πλάκα εντοπίστηκε πρόσφατα μέσα στον χώρο του Φιρκά όπου και παραμένει.
Στην τρίτη, η πυριτιδαποθήκη στην αρχή του δρόμου όπως σωζόταν το 1901 που την επισκεύθηκε ο Gerola. Η πυριτιδαποθήκη αυτή έδωσε και την ονομασία στον Τοπανά (Τοπ χανές με ταυτόσημη έννοια στην τουρκική γλώσσα). Σήμερα δεν σώζεται η μνημειακή αναγεννησιακή πύλη αριστερά, στη θέση της έγινε ο δρόμος για το Ξενία, αντίθετα ανοίχτηκε πόρτα στον ανατολικό τοίχο του κτηρίου για πρακτικούς λόγους τα επόμενα χρόνια (απουσιάζει στη φωτογραφία). Το κτήριο στέγασε κάποια εποχή και το Εργατικό Κέντρο Χανίων, σήμερα χρησιμοποιείται ως εργαστήρι συντήρησης της 28ης ΕΒΑ.
Στην τέταρτη, το μοναστήρι του San Salvatore φωτογραφημένο από τον Gerola όταν ακόμα λειτουργούσε ως τζαμί. Σήμερα στεγάζει τη Βυζαντινή Συλλογή της πόλης μας.
Στην πέμπτη, η είσοδος στην αυλή του εντυπωσιακού βενετσιάνικου αρχοντικού των Κατελούζων, από τους οποίους προερχόταν η πρώτη γυναίκα του Ελευθ. Βενιζέλου, Μαρία, στη δεκαετία του ’60. Είναι το μοναδικό βενετσιάνικο αρχοντικό της παλιάς πόλης με ανοιχτή τοξοστοιχία στο ισόγειο όπως στα Επτάνησα. Τελευταία ανακάλυψα και τη θέση του κτήματος με το εξοχικό της ίδιας οικογένειας στα Κουνουπιδιανά, που το έψαχνα για καιρό.
Στην έκτη, η είσοδος της Θεοτοκοπούλου από τον βορρά, από τη θέση τής κατεδαφισμένης πύλης στα τέλη της δεκαετίας του ’20.
Στην έβδομη, άποψη του ίδιου δρόμου από την αντίθετη κατεύθυνση, από το εσωτερικό του. Όπως και η προηγούμενη, έχει τραβηχτεί από τον αξιωματικό κι ερασιτέχνη φωτογράφο Δημ. Κυρμιζάκη στα τέλη της δεκαετίας του ’20. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν υπάρχουν πολύ σημαντικές διαφορές με το σήμερα.
Στην όγδοη, άποψη από τη βόρεια πλευρά του δρόμου τη δεκαετία του ’60, από το αρχείο του Δήμου Χανίων. Εκτός από την τουριστικοποίηση, λίγες αλλαγές μπορεί να εντοπίσει κανείς σήμερα.
