Οι αναξιοποίητοι µη συµβατικοί υδατικοί πόροι

■ Μερικές σκέψεις επ’ αυτού

Παρότι οι µη Συµβατικοί Υδατικοί Πόροι έχουν µια µακραίωνη ιστορία στη χώρα µας, παραµένουν αναξιοποίητοι.

Από τους σηµαντικότερους είναι το βρόχινο νερό, οι επεξεργασµένες εκροές αστικών υγρών αποβλήτων και το αφαλατωµένο νερό. Μεταξύ πολλών, παρακάτω παρουσιάζονται τρεις εµβληµατικές περιπτώσεις από τη Μινωική εποχή:

(α) Η υδροδότηση της Μινωικής Φαιστού γινόταν µε τη συλλογή βρόχινου νερού, που αποτελούσε παράδοση χιλιετιών στην Κρήτη και σε άλλες χώρες της Μεσογείου (Εικ. 1). Το σύστηµα ύδρευσης του ανακτόρου της Φαιστού αποτελούνταν: (ι) Από µια ανοιχτή αυλή ειδικής κατασκευής, µε αυλακώσεις, για τη συλλογή των οµβρίων υδάτων. Από εκεί εκτρέπονταν σε δεξαµενές, που βρισκόταν στη δυτική πλευρά της αυλής. Και (ιι) από ειδικές δεξαµενές µε φίλτρο χοντρής άµµου, που χρησιµοποιούταν για τον καθαρισµό του νερού, πριν την αποθήκευσή του (Αγγελάκης, 2024).
(β) Ορθά και ασφαλώς επεξεργασµένες εκροές υγρών αποβλήτων αποτελούν έναν σηµαντικό µη συµβατικό υδατικό πόρο, παρέχοντας τη δυνατότητα ανακύκλωσής τους για πολλαπλές χρήσεις. Παγκοσµίως η χρήση τους κυρίως για άρδευση, είναι γνωστή από την Μινωική εποχή. Τα αστικά υγρά απόβλητα της Φαιστού χρησιµοποιούνταν για άρδευση καλλιεργειών. Εκτρεπόταν νότια του ανακτόρου και όχι βόρεια στο Γεροπόταµο Μεσσαράς, µε λεκάνη απορροής περίπου 600 km2. Έτσι, τα απόβλητα υφίσταντο µερική φυσική επεξεργασία κατά την συνεχή ροή τους µε βαρύτητα, σε απόσταση ενός περίπου χιλιοµέτρου, πριν διατεθούν για άρδευση και λίπανση γεωργικών καλλιεργειών, που βρίσκονται ακόµη και σήµερα νότια του ανακτόρου. Αργότερα, στους ιστορικούς χρόνους, η επεξεργασία και επαναχρησιµοποίηση των αστικών υγρών αποβλήτων βελτιώθηκε και επεκτάθηκε.

Αντίθετα, στην χώρα µας ακόµη και σήµερα, σε παράκτιες πόλεις µεταφέρονται από την ενδοχώρα, όπως στην Αθήνα, από απόσταση 220 km, επεξεργάζονται και χρησιµοποιούνται για ύδρευση και στη συνέχεια στην Ψυττάλεια οι εκροές τους περίπου 300 εκατ. m3 τον χρόνο επεξεργάζονται και διατίθενται στον Σαρωνικό κόλπο. Αυτή η πρακτική θεωρείται µη βιώσιµη στον διεθνή επιστηµονικό τύπο (Angelakis et al., 2023). Μια σπατάλη άνευ προηγουµένου, ενώ στη χώρα µας η αξιοποίηση αξιόπιστα επεξεργασµένων εκροών υγρών αποβλήτων είναι πολύ περιορισµένη. Εκτιµάται ότι χρησιµοποιούνται σε ποσοστό µικρότερο του 10-12 % των επεξεργασµένων εκροών υγρών αποβλήτων, και τα υπόλοιπα διατίθενται σε φυσικούς αποδέκτες, κυρίως στη θάλασσα.

(γ) Το αφαλατωµένο νερό, ένας άλλος σηµαντικός µη συµβατικός πόρος, παράγεται από θαλασσινό ή υφάλµυρο νερό, µε αποµάκρυνση των διαλυµένων στερεών τους, µε συνεχώς βελτιωµένες τεχνολογίες, κυρίως µε αντίστροφη ώσµωση. Η τεχνολογία αυτή φαίνεται ότι ήταν γνωστή από τη Μινωική εποχή.

∆ιαφορετικά θα ήταν αδύνατο οι Μινωίτες να ήταν θαλασσοκράτορες, κυρίως στην ανατολική Μεσόγειο, µε επί µακρόν παραµονή τους στην θάλασσα (Εικ. 2). Αργότερα, την Κλασική και την Ελληνιστική περίοδο, η τεχνολογία της αφαλάτωσης περιγράφηκε από τον Αριστοτέλη (384-322 π. Χ.). Είχε διατυπώσει τις βασικές αρχές της αφαλάτωσης, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι: ὅτι δὲ γίγνεται ἀτµίζουσα πότιµος καὶ οὐκ εἰς θάλατταν συγκρίνεται τὸ ἀτµίζον, ὅταν συνιστῆται πάλιν, πεπειραµένοι λέγωµεν. ∆ηλαδή: το θαλασσινό νερό όταν εξατµίζεται µετατρέπεται σε ατµό, γίνεται πόσιµο [γλυκό νερό] και ο ατµός όταν συµπυκνώνεται ξανά δεν ξαναγίνεται θαλασσινό νερό. Αυτό αναφέρει το ξέρω από σχετικό πειραµατισµό (Meteorologica II.3, 358b). Επίσης, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς (τέλη 2ου έως µέσα 3ου αιώνα µ.Χ.) αναφέρθηκε στον Αριστοτέλη και σε ναυτικούς, που αφαλάτωναν θαλασσινό νερό σε Ελληνικό πλοίο εν πλω (Εικ. 2).

Η αφαλάτωση συνέχισε να εξελίσσεται και να βελτιώνεται µέχρι σήµερα. Τα κύρια πλεονεκτήµατα του αφαλατωµένου νερού είναι ότι αξιοποιείται µια ανεξάντλητη πηγή, όπως η θάλασσα, είναι υψηλής ποιότητας και δεν εξαρτάται από το κλίµα ή τις καιρικές συνθήκες. Επίσης, συνδυασµός των τεχνολογιών αφαλάτωσης µε τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, µειώνει σηµαντικά το κόστος παραγωγής του. Ιδιαίτερα στην περίπτωση χρήσης υφάλµυρου νερού, το κόστος µειώνεται περαιτέρω. Για την Κρήτη αυτό είναι ιδιαίτερης αξίας επειδή υπάρχουν πολλές αξιόλογες παράκτιες υφάλµυρες πηγές, όπως στον Αλµυρό Αγίου Νικολάου, στον Αλµυρό Ηρακλείου, στη Γεωργιούπολη Χανίων, στη Μαλαύρα Λασιθίου, στο Μπαλί Ρεθύµνου και άλλες µικρότερες (Αγγελάκης, 2024).

Παρά την µακραίωνη ιστορία µας και τα επιτεύγµατα της σύγχρονης έρευνας και τεχνολογίας, που επιτρέπουν τη διατήρηση και ποιοτική αναβάθµιση των υφιστάµενων υδατικών µας πόρων και φυσικά την ορθολογική διαχείρισή τους, η µέχρι σήµερα πρόοδος υπολείπεται σηµαντικά αυτής άλλων χωρών. Η µεταφορά νερού από άλλες περιοχές, συνήθως παρουσιάζει µεγάλη µεταβλητότητα διαχρονικά, έκθεση σε φυσικές καταστροφές, είναι ενεργοβόρα, µπορεί να έχει σηµαντικές αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στις περιοχές απόληψής τους και γενικά είναι µια υψηλού κόστους πρακτική. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τους υπόγειους πόρους. Η χρήση τους είναι ενεργοβόρα, εξαιτίας του συνεχώς αυξανόµενου βάθους άντλησής τους και µπορεί να προκαλέσει µη αντιστρέψιµες περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Τέλος, αξίζει να σηµειωθεί ότι ο αείµνηστος Γιάννης Βασ. Σµπώκος, από τη δεκαετία του ’80, διέβλεπε το επερχόµενο πρόβληµα λειψυδρίας στην Κρήτη λόγω της αυξηµένης κατανάλωσης νερού από την αστικοποίηση και την τουριστική ανάπτυξη και µε προέτρεπε να συνεισφέρω στο δηµόσιο διάλογο για την έγκαιρη εξεύρεση των βέλτιστων λύσεων µε τους µη-συµβατικούς υδατικούς πόρους. Τον θυµούµαι συνεχώς!

*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιµο µέλος
και διακεκριµένο fellow
της Παγκόσµιας Εταιρείας Νερού (IWA).

Βιβλιογραφία
Αγγελάκης, Α. Ν. (2024). Η διαθεσιµότητα µη συµβατικών υδατικών πόρων στην Κρήτη. ΠΑΤΡΙΣ Ηρακλείου 18/4/2024, https://patris.gr/2024/04/18/diathesimotita-mi-symvatikon-ydatikon-poron-stin-kriti/
Angelakis, A. N., Tzanakakis V. A., Capodaglio, A. G., and Dercas, N. (2023). A Critical Review of Water Reuse: Lessons learnt from prehistoric Greece for present and future challenges. Water 2023, 15, 2385. https://doi.org/10.3390/w15132385