Οι επιδημίες δεν απασχόλησαν τον άνθρωπο μόνο κατά την αρχαιότητα, αλλά συνεχίστηκαν κατά τον Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους. Η πιο αξιοσημείωτη επανεμφάνιση της «βουβωνικής» πανώλης συνέβη στην Ευρώπη κατά τα έτη 1346-1353 μ.Χ. και έμεινε μάλιστα γνωστή ως «Μαύρος Θάνατος». Λεπτομερή αναφορά των γεγονότων κατά την περίοδο της πανώλης του Μεσαίωνα μας παραθέτει ο Ιταλός συγγραφέας, Ιωάννης Βοκκάκιος (Giovanni Boccaccio) το 1350, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του «Το Δεκαήμερο».
Aξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι κατά την περίοδο αυτή, πέρα από την ανάγκη τήρησης των υγειονομικών κανόνων που συνιστούσαν οι γιατροί (καθαρή κατοικία και πόλη, εξάλειψη πηγών μετάδοσης, φροντίδα σωματικής και ατομικής υγείας) καθιερώθηκε για πρώτη φορά η έννοια της «καραντίνας», κυρίως στις Ιταλικές πόλεις. Περιορισμοί θεσπίστηκαν για τα ταξίδια μεταξύ πόλεων και για την προσέγγιση πλοίων στους λιμένες.
Η τρομερή αυτή πανώλη του 14ου αι. έφτασε και στην Κρήτη μέσω των Βενετικών εμπορικών πλοίων και είχε σαν επακόλουθο πολλά θύματα. Η νόσος επανεμφανίστηκε τόσο κατά τα έτη 1592-1594 όσο και αργότερα.
Η αναφορά του Ενετού Προβλεπτή Pasqualigo (1594):
Χαρακτηριστική είναι η «Έκθεσις του 1594 του Filippo Pasqualigo, Προβλεπτού των Χανίων, προς την Ενετικήν Γερουσίαν». Είχε τον τίτλο: “Capitano di Candia e provveditor della Canea”. Στην Έκθεση του ο Pasqualigo, ανάμεσα στα διάφορα προβλήματα διοικητικής φύσεως (συντήρηση τειχών των πόλεων του νησιού, τροφοδοσία και εξοπλισμό στρατευμάτων, επάρκεια σιτηρών, ύδρευση, έσοδα-έξοδα κ.ά.) κάνει αναφορά και σε κοινωνικά ζητήματα που αφορούσαν το «Βασίλειο της Κρήτης – “Regno di Candia”. Δεν παραλείπει να ενημερώσει εκτενώς και για την εξέλιξη της επιδημίας «της πανούκλας που ο θεός θέλησε να στείλει εις την πόλιν ταύτην…», όπως γράφει.
Στη συνέχεια περιγράφει διάφορα περιστατικά προς ενημέρωση της Γαληνοτάτης, τονίζοντας μεταξύ άλλων τα εξής (σε μετάφραση Στέργιου Σπανάκη): «πόσο πολύν καιρόν υπόφερε ο ατυχέστατος αυτός λαός, άξιος, κατά την γνώμην μου, μεγαλυτέρας προσοχής…. το θανατικό αυτό ξέσπασε στην πόλη ορμητικά, ώστε να ακούονται δέκα και δώδεκα θάνατοι κάθε μέρα, εκτός από τα πολλά νέα κρούσματα…. Όλοι οι ιππότες και πολλοί άλλοι πολίτες, μόλις παρουσιάστηκε αυτή η επιδημία, φύγαν για τις επαρχίες….. και η αδυναμία να βάλουμε σε εκτέλεση όσα μέτρα πήραμε, μας τρόμαζε πολύ περισσότερο από το ίδιο το θανατικό, που όσο φαινόταν πως λιγόστευε μερικές μέρες το κακό του, ξανακαινούργιωνε με άλλη τόση ένταση σε ανθρώπους κάθε κατηγορίας… Στην ύπαιθρο τα χωριά είχαν τρομερά δοκιμαστεί και επειδή οι σχέσεις μεταξύ τους και με την πόλη δημιουργούσαν πολλές ανωμαλίες, εκρίναμε πως θα ήταν πολύ καλύτερο να απαγορευτεί η επικοινωνία μεταξύ τους. Για τούτο διατάξαμε λοιπόν να εφοδιαστεί ο καθένας απ’ όλα τα απαραίτητα πράγματα για σαράντα ημέρες… Απομονώσαμε επίσης όλο τον λαό στις κατοικίες του και τον στρατό στους στρατώνες του… Αλλά παρ’ όλα αυτά τα μέτρα βλέπαμε να παρουσιάζονται κάθε μέρα νέα κρούσματα στους ανθρώπους εκείνους που οι ίδιοι πάλι διέδηδαν το θανατικό, γιατί παρόλο που ξέραν πως είχαν προσβληθεί το έκριβαν επειδή φοβόταν να πάνε στο λοιμοκαθαρτήριο και κυκλοφορούσαν χωρίς καμία προφύλαξη…».
Η επιδημία αυτή υποχώρησε στις 3 Μαρτίου 1593. Ο λαός γιόρτασε την απελευθέρωσή του με λιτανείες και εκδηλώσεις χαράς που κράτησαν πολλές ημέρες στο Μεγάλο Κάστρο και στην ύπαιθρο χώρα, πανηγυρίζοντας για την απαλλαγή του νησιού από το μεγάλο αυτό θανατικό. Δυστυχώς όμως η πανώλη επανεμφανίστηκε μερικά χρόνια μετά. Συγκεκριμένα, έχουν καταγραφεί επιδημίες πανώλης κατά τα έτη 1611, 1630, 1646, καθώς και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα μεταξύ 1655-1661). Παρατηρούμε λοιπόν ότι σε στιγμές μεγάλης δυσκολίας οι άνθρωποι ανέκαθεν στρέφονταν στην επίκληση του θεού για να πάρουν δύναμη και αισιοδοξία.
Εκτός από την λεπτομερή αναφορά του Pasqualigo σώζεται ένα έγγραφο της Μονής Απεζανών, το οποίο καταγράφει με εκλαϊκευμένο τρόπο κάποια χαρακτηριστικά συμβάντα. Παρατίθεται ένα μικρό απόσπασμα: «…Οι άρχοντες έμειναν αθώοι του κακού τούτου, διότις εκρύπτοντο εις τα χωριά τως με καλαίς βίγλαις, να μη σιμώσει τινάς όπου ευρίσκοντο… Εκ των πολλών αμαρτιών ημών ήλθεν η συμφορά αύτη η λίαν φοβερά εις την Κρήτην και ήρχισεν από ταις κ’ του Μαρτίου αφηβ έως τον Ιούλιον, όπου έκοπτεν περίσσα, τριακόσιοι την ημέραν και περισσότεροι….».
Λίγο μετά το τέλος της μεγάλης αυτής επιδημίας, το 1595, κτίστηκε με δωρεές πιστών στο Χάνδακα ο ναός του Αγίου Ρόκκου, του καθολικού αγίου προστάτη από τα λοιμώδη νοσήματα. Ο ναός του Αγίου Ρόκκου στα Χανιά κτίστηκε λίγο αργότερα, το 1630, στην πλατεία της Σπλάτζιας. Σε αντίθεση με τον ναό του Ηρακλείου, που πυρπολήθηκε από τους Τούρκους κατά τις σφαγές του 1897, ο Άγιος Ρόκκος των Χανίων διασώθηκε και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση.
Επίλογος:
Το θέμα των επιδημιών, της υγείας και της ίασης ανά τους αιώνες αποτελεί ένα αστείρευτο πεδίο έρευνας, που δεν μπορεί να εξαντληθεί στα πλαίσια μιας σειράς σύντομων δημοσιευμάτων. Η θεματική αυτή συνεχώς εμπλουτίζεται με προσεγγίσεις τόσο ιστορικού όσο και ιατρικού χαρακτήρα. Άλλωστε, η ιστορική έρευνα εστιάζει, μεταξύ άλλων, στα επιτεύγματα και στην ευεργετική συμβολή της ιατρικής επιστήμης.
Κλείνοντας αυτή την παρουσίαση, ας αναλογιστούμε ότι από την αρχαιότητα έως και τη νεότερη εποχή, οι επιδημίες αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα και αφορμή (σε συνδυασμό με άλλα γεγονότα, όπως πολέμους και φυσικές καταστροφές), ώστε να διαλυθούν κοινωνίες, να αποδεκατιστούν λαοί, να παρακμάσουν ή ακόμη και να καταρρεύσουν σταδιακά αυτοκρατορίες. Το φαινόμενο της πανδημίας της εποχής μας ελπίζουμε να έχει αίσιο τέλος σύντομα. Όμως οι σύνθετες κοινωνικές, οικονομικές και ψυχολογικές προεκτάσεις του σε παγκόσμια κλίμακα είναι βέβαιο ότι θα απασχολήσουν πολύ τους ιστορικούς του μέλλοντος.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Εισαγωγή:
• Ίασις: υγεία, νόσος, θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό (επιμέλεια Ν. Σταμπολίδη κ.ά.), Κατάλογος έκθεσης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (Νοέμβριος 2014-Μάιος 2015).
•Η Ιατρική στην αρχαιότητα, Αρχαιολογία και Τέχνες, Μάρτιος-Ιούνιος 2007, αρ. 102.
• Ελληνική Ιατρική. Στην Αρχαιότητα και στο Βυζάντιο, Επτά Ημέρες – Καθημερινή, 12-10-1997.
• Σειρά Ε- Ιστορικά – Ελευθεροτυπία: Ασκληπιός και Ασκληπιεία, αρ. 129. / Ιπποκράτης. Ο πατέρας της ιατρικής, αρ. 189. / Οι διάδοχοι του Ιπποκράτη, αρ. 227
• Ρηγάτου Γερ., Η επιδημία της Περίνθου (5ος αι. π.Χ.), Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 554, Αύγουστος 2014, σελ. 4-9.
• Castiglioni A., Η ιστορία της Ιατρικής, μετάφραση Ν. Παπασπύρου, Αθήνα 1961.
• Λαμπουσάκη Ε., «Αναφορά στα Ασκληπιεία της Κρήτης», Εν Χανίοις, τομ. 4, 2010, 25-39.
• Ο «λοιμός του Περικλή»:
• Θουκυδίδη, Ιστοριών Β΄, Άπαντα, τόμος 2, σειρά «Οι Έλληνες», αρ. 17, Κάκτος. Εκδότης: Οδ. Χατζόπουλος, μετάφραση: Αναστάσιου Γεωργοπαπαδάκου.
• Θουκυδίδη, Ιστορίαι, τομ. Α’, μετάφραση Ελ. Βενιζέλου, έκδοση Εφημ. «Τα Νέα».
• Ιστορία των Ελλήνων: Κλασικοί Χρόνοι, τομ. 3ος, Εκδόσεις Δομή.
• Φουράκη Π., Μέγα γαρ το της θαλάσσης κράτος, εκδ. Σμυρνιωτάκης, Αθήνα 2016.
• Ζουμπουλάκη Κλ., «Επιδημίες στον αρχαίο κόσμο», Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 624, Ιούνιος 2020., σελ. 20-32.
• Ο «λοιμός των Αντωνίνων»:
• Garnsey P. – Saller R., Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003.
• Graf F., Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία: β’ τόμος: Ρώμη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2003.
• Rostovtzeff M., Ρωμαϊκή Ιστορία, έκδοση γ’ Παπαζήση, Αθήνα 1984.
• Alföldi G., Ιστορία της Ρωμαϊκής κοινωνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988.
• Έκο Ουμπέρτο (επιμ.), Αρχαία Ρώμη, Πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία, μέρος Α’, εκδ. Πεδίο – Ελληνικά γράμματα, Αθήνα, 2019.
• Jones C.P., Ten dedications “To the gods and goddesses” and the Antonine Plague, Journal of Roman Archaeology 18 (2005) 293-301, 19 (2006) 368-69.
• Ιέλο Μαριάτζελα, «Ένας επιτυχημένος μετανάστης: Ανδρόμαχος ο Κρης, αρχίατρος του αυτοκράτορα Νέρωνα στη Ρώμη», στο διεθνές συνέδριο: Η Ελεύθερνα, η Κρήτη και ο Έξω Κόσμος, Ρέθυμνο 2018.
• Διαδίκτυο: α) Η μηχανή του χρόνου. β) Chilonas.com
• Η «πανώλη του Ιουστινιανού»:
• Dagron G., Η Γέννηση μιας πρωτεύουσας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.
• Mango C., Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999.
• Herrin J., Η άνοδος και η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, τόμ. Α-Β’, εκδ. Ωκεανίδα, 2017.
• Καλδέλης Α. – Αναγνωστάκης Η., Ο Ιουστινιανός πίσω από τον αυτοκράτορα, σειρά «Ηγέτες», επιμ. Θ. Βερέμης, Καθημερινή, 2014.
• Παπαζήσης Ι., Η επιστημονική ιστορία του Βυζαντίου, σειρά «Ιστορικά», εκδ. Ήλεκτρον, α’ έκδοση, 2017.
• Αβραμίδου Ειρ., Επιδημίες και σεισμοί στα χρόνια των πρώτων Ισαύρων, Θεσσαλονίκη 2013.
• Μπουλούμης Θ., Η Ιουστινιάνειος Πανώλη και οι δημογραφικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις στις πληγείσες περιοχές, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2016.
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών.
• Παπαρρηγόπουλου Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
• Η ιατρική στο Βυζάντιο, Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 103, Ιούνιος 2007.
• Η πανώλη στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη:
• Σπανάκης Στ., Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας, τομ. ΙΙΙ, Ηράκλειο 1953 (αναφορά του Γενικού Προβλεπτή Filippo Pasqualigo, 1594)
• Θ. Δετοράκη, «Η πανώλης εν Κρήτη. Συμβολή εις την ιστορίαν των επιδημιών της νήσου», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τομ.21 (1970-1971), 118-136.
