Το έτος 527 μ.Χ. ανέβηκε στον θρόνο του βυζαντινού κράτους ο Ιουστινιανός (Φλάβιος Πέτρος Σαββάτιος) (482-565 μ.Χ.). Έγινε αυτοκράτορας σε μία εποχή σχετικής σταθερότητας, αλλά στην πορεία της ηγεμονίας του βρέθηκε αντιμέτωπος με αρκετές εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις.
H κυριότερη πηγή για τα γεγονότα της περιόδου του Ιουστινιανού είναι τα έργα του ιστορικού Προκόπιου (500-565 μ.Χ.) από την Καισάρεια, ο οποίος διετέλεσε γραμματέας του στρατηγού Βελισάριου.
Στα θετικά στοιχεία της διακυβέρνησης του Ιουστινιανού συγκαταλέγεται το μεγαλόπνοο οικοδομικό του πρόγραμμα. Το κορυφαίο δημιούργημα του, μέσω του οποίου δοξάστηκε, είναι αναμφισβήτητα η Αγία Σοφία, που αποτελεί το κόσμημα και το σύμβολο της Πόλης ανά τους αιώνες. Άλλα σπουδαία βυζαντινά μνημεία που σχετίζονται με τον Ιουστινιανό είναι η Ι. Μ. Αγίας Αικατερίνης Σινά και οι ναοί της Ραβέννας.
Στους αμφιλεγόμενους τομείς της διακυβέρνησής του συγκαταλέγονται:
-Το κλείσιμο αρχαίων ιερών, μεταξύ των οποίων και της Ίσιδας στην Αίγυπτο.
-Η απαγόρευση λειτουργίας των φιλοσοφικών σχολών, με κυριότερη την Πλατωνική Ακαδημία των Αθηνών, το 529 μ.Χ. Επεδίωξε έτσι να εδραιώσει τη χριστιανική θρησκεία και να την απαλλάξει από τις ιδέες τόσο των «εθνικών», δηλαδή των ειδωλολατρών φιλοσόφων, όσο και διάφορων ομάδων που θεωρούνταν αιρετικές.
Μέσω μακροχρόνιων πολέμων που διεξήγαγε ο Ιουστινιανός εναντίον των Περσών (της δυναστείας των Σασσανιδών του βασιλιά Χορσόη) στα Ανατολικά, των Γότθων και των Βανδάλων στα Δυτικά, ανακτήθηκαν αρκετά χαμένα εδάφη. Οι εκστρατείες αυτές απαιτούσαν μεγάλες δαπάνες. Από την άλλη, η δημιουργία νέων κτήσεων, όπως στην Ιταλία, έφεραν μεν νέα έσοδα, αλλά δεν κρατήθηκαν για πολύ. Η θετική πορεία των γεγονότων ανατράπηκε από κάποιους αστάθμητους παράγοντες:
Α) Πρωτίστως ο λοιμός του 541-542 μ.Χ., που ονομάστηκε «Ιουστινιάνειος Πανώλη», επηρέασε καθοριστικά την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή.
Β) Κάποιοι μελετητές προσθέτουν ως στοιχείο αποσταθεροποίησης την κλιματική αλλαγή της δεκαετίας 530-540 μ.Χ.
Γ) Οι συχνοί σεισμοί επέφεραν επίσης τεράστιες ανθρωπιστικές και οικονομικές επιπτώσεις.
Θα επικεντρωθούμε στη συνέχεια στο ζήτημα της πανώλης. Η νόσος ξεκίνησε από την Αίγυπτο, επεκτάθηκε σε περιοχές της Μεσογείου και μεταδόθηκε ταχύτατα μέχρι την Κωνσταντινούπολη, μέσω εμπορικών πλοίων. Η ιατρική επιστήμη εκείνη την εποχή δεν διέθετε επαρκή μέσα για την αντιμετώπισή της.
Επικράτησαν κατά τη διάρκεια της πανώλης διάφορες ιδεοληψίες και θρησκοληψίες, που δεν είχαν έμπρακτα αποτελέσματα, αλλά επιδείνωσαν την κατάσταση. Γράφει σχετικά ο ιστορικός Προκόπιος (Ιστορία ΙΙ, 22.1): «Υπό δε τους χρόνους τούτους λοιμός γέγονεν, εξ ου δη άπαντα ολίγου εδέησε τα ανθρώπινα εξίτηλα είναι· άπασι μεν ουν τοις εξ ουρανού επισκήπτουσιν….».
Ακριβείς στατιστικές για τα θύματα δεν έχουν διασωθεί, ωστόσο αν λάβουμε υπόψη μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, οι απώλειες αντιστοιχούσαν περίπου με το 1/3 ή ακόμα και με τον μισό πληθυσμό της Πόλης, ο πληθυσμός της οποίας πλησίαζε το 1 εκατομμύριο κατοίκους.
Σύμφωνα με τον Προκόπιο οι νεκροί ανέρχονταν σε 5.000 και αργότερα ακόμα και 10.000 ανά ημέρα. Έζησε τα γεγονότα και τα περιγράφει στα κείμενά του: «..και καθώς είναι γεμάτοι με νεκρούς (εννοεί οι τάφοι στα κοιμητήρια της Πόλης») οι αρχές αναγκάστηκαν να σκάψουν πολύ μεγάλους λάκκους, σε διάφορα ανοιχτά μέρη της πρωτεύουσας για να τοποθετήσουν εκεί τα θύματα της επιδημίας…». Ο ιστορικός Ευάγριος πέρασε και ο ίδιος την νόσο αλλά κατάφερε να επιβιώσει. Έχασε όμως αρκετά μέλη της οικογένειάς του.
Οι συνέπειες της πανώλης ήταν τραγικές. Ο πληθυσμός μειώθηκε δραστικά και ακολούθησε οικονομική κρίση, αφού τα περισσότερα θύματα ήταν χειρώνακτες (εργάτες και γεωργοί). Η νόσος έπληξε ιδιαίτερα τους νέους, τις παραγωγικές δηλαδή ηλικίες. Μέσα στον πανικό που επικρατούσε πολλοί κάτοικοι έφευγαν στην ύπαιθρο για να γλιτώσουν. Η δημογραφική ύφεση είχε αντίκτυπο και στην δυσκολία στρατολόγησης ανδρών. Κατά την περίοδο της πανώλης αυξήθηκε η κερδοσκοπία και σκόρπισε μεγαλύτερη πείνα και εξαθλίωση στης κατώτερες τάξεις, που στερούνταν ακόμα και το ψωμί.
Πολλοί αγρότες έπαψαν να πωλούν τα προϊόντα τους στις πόλεις, καθότι η παραγωγή τους είχε συρρικνωθεί, λόγω κλιματικών μεταβολών (ξηρασίας και παρασίτων), προκαλώντας λιμό (υποσιτισμό). Ο Προκόπιος αναφέρει ότι είχε απλωθεί στην ατμόσφαιρα ένα πυκνό σύννεφο σκόνης, που για αρκετό καιρό μείωσε τον ήλιο, και αυτό έγινε χωρίς να έχει συμβεί έκλειψη ηλίου. Παρόλο που ο Ιουστινιανός έλαβε οικονομικά μέτρα, όπως το ότι αύξησε τις εμπορικές εισαγωγές για να προλάβει την έλλειψη βασικών αγαθών (σίτου κ.ά.) και μείωσε τις τιμές των προϊόντων, τελικά οι απώλειες του πληθυσμού από την πανώλη και τις γενικότερες επιπτώσεις της δεν κατέστη δυνατόν να αποφευχθούν. Το 544 εξέδωσε ένα διάταγμα (Νεαρά 122), το οποίο προέβλεπε βαριές ποινές κατά της κερδοσκοπίας, που είχε εμφανιστεί μετά από τον λοιμό.
Οι έκρυθμες καταστάσεις (λοιμός και κλιματική αλλαγή, πολεμικές εκστρατείες, επαναστάσεις και καταστολή), πέρα από την ανθρωπιστική πλευρά, είχαν σαν αποτέλεσμα να ξοδευτεί μεγάλο μέρος κρατικών χρημάτων και να μειωθούν τα δημόσια έσοδα. Το βυζαντινό νόμισμα την περίοδο αυτή εμφάνισε αισθητή κάμψη. Επίσης, έμειναν αρκετές περιουσίες χωρίς κληρονόμους, διότι ξεκληρίστηκαν ολόκληρες οικογένειες από την πανώλη.
Η αρρώστια δεν έκανε διάκριση στις κοινωνικές τάξεις, στα αξιώματα ή στον πλούτο των πολιτών. Άλλωστε και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός νόσησε, φθάνοντας στα όρια του θανάτου. Με υπεράνθρωπες προσπάθειες οι προσωπικοί ιατροί του στο «Μέγα Παλάτιον» κατόρθωσαν τελικά να τον σώσουν. Είχε μάλιστα διαρρεύσει ψευδώς η φήμη ότι είχε πεθάνει με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ζήτημα διαδοχής από συνεργάτες του. Μέσα στη δεινή κατάσταση του λοιμού και των πολέμων εμφανίστηκαν και προβλήματα διχασμού με ίντριγκες και διαμάχες για την εξουσία. Ακόμα και συγκλητικοί ή στενοί συνεργάτες του αυτοκράτορα εκδιώχθηκαν Οι συκοφαντίες και οι συνομωσίες δημιουργούσαν κλίμα αποσταθεροποίησης, διότι κατηγορήθηκαν ακόμα και αξιωματούχοι που ήταν πιστοί στον αυτοκράτορα, όπως στρατηγός ο Βελισάριος. Ο Ιουστινιανός δεν πίστεψε στις φήμες εναντίον του στρατηγού του και μετά την ανάρρωσή του τον αποκατέστησε στο αξίωμα του.
Πιστεύεται ότι οι επιδημίες του 6ου αι. μ.Χ. (που σε κάποιο μικρότερο βαθμό συνεχίστηκαν κατά τον 7ο αι.), ήταν ένας από τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην ύφεση της αστικής ζωής. Ο αστικός ελληνορωμαϊκός πολιτισμός σταδιακά κατέρρευσε, λόγω των τεράστιων δημογραφικών πιέσεων. Οι πόλεις συρρικνώθηκαν και έχασαν την αίγλη που είχαν στην αρχαιότητα (σε συνδυασμό φυσικά με τις ξένες επιδρομές). Η ευκολία με την οποία οι πόλεις έπεφταν στα χέρια των εισβολέων δεν μπορεί να είναι τυχαία και σίγουρα μαρτυρεί μια εκ των έσω αποδυνάμωση και ολιγανθρωπία (έλλειψη ικανών στελεχών). Επίσης η αδυναμία των αστικών κέντρων να ανακάμψουν μετά τις λεηλασίες των εχθρών φανερώνει μια ετοιμόρροπη κατάσταση του διοικητικού συστήματος (του νόμου και της τάξης).
