Έμφαση στην προηγιασμένη Λειτουργία
Κατ’ αρχάς, Λειτουργία υπάρχει μία και μόνη, όπως ένας ΧΡΙΣΤΟΣ, ΜΙΑ Εκκλησία, μια πίστη, ένα θυσιαστήριο.
H εγκαθίδρυση και διαμόρφωση περισσότερων «τύπων» της Μιας Λειτουργίας, όλα αυτά, πηγάζουν από τον πλούτο και τη ποικιλία του βιώματος όπως εκφράστηκε κατά καιρούς και τόπους και διαμορφώθηκε, αρχικώς, στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων και της Παλαιστίνης, της Μ. Ασίας (Αντιόχεια), της Ρώμης και της Κωνσταντινουπόλεως. Η κοινή ταυτότητα των γνωστών Λειτουργιών αναγνωρίζεται σαφώς από το Σώμα της Εκκλησίας, φορέα των διαφόρων τύπων και μορφών λατρείας.
1. Η Λειτουργία Ιακώβου του Αδελφοθέου
Η σημερινή, αρχαιοπρεπής, μορφή είναι σαφώς μεταγενέστερη του Αποστόλου, /διαπιστώνουμε σε αναφορές των «μυσταγωγικών κατηχήσεων» Κυρίλλου Ιεροσολύμων (4ος αι.). Ο μεγαλομάρτυρας Απόστολος «σφράγισε», κυριολεκτικά, με το αίμα και το πνεύμα του, τη Λειτουργία αυτή και ως πρώτος –άμεσος διάδοχος – Ιησού Χριστού και πρώτος επίσκοπος
Η Λειτουργία που φέρει το όνομά του χαρακτηρίζεται από τον τρόπο, ζώσας, της άμεσης, κοινωνίας, των τελούντων και τελουμένων, με την κοινότητα των πιστών. Η «τελετουργία» στο Κέντρον του Ναού (Καθολικόν), η Μετουσίωση των Δώρων σε Σώμα και αίμα, συνιστά Θυσία πραγματική, όχι συμβολική! Κατά τον άγιο Κύριλλο, εκφραστή της παλαιστινιακής παράδοσης η Λειτουργία Ιακώβου παραμένει απαρχή αλλά και συνδετικός κρίκος με την παράδοση της Μικρασιατικής Λειτουργίας (Μ. Βασίλειος) και της Λειτουργίας της Κωνσταντινουπόλεως (Ι. Χρυσόστομος). Η Λειτουργία του αγίου Ιακώβου τελείται, ως γνωστό, μία φορά κάθε χρόνο, (23 Οκτ.) την ημέρα μνήμης του Περισσότερες φορές τελείται μονάχα στο άγιον Όρος και σε ιερές μονές και μοναστικές Κοινότητες της Ορθοδοξίας ανά την Οικουμένη.
1. Η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου
Αν η Λειτουργία αυτή σημαίνει διαμόρφωση –επιτομή– της ιεροσολυμιτικής Λειτουργίας, ποιες άλλες πηγές, ποιες συνθήκες, ποιες ανάγκες, είχε, υπόψη, ο διορατικός Ιεράρχης, να ικανοποιήσει αποτελούν ζητούμενα, βεβαίως, των ειδικών λειτουργιολόγων.
Οι πιστοί δεν αισθάνονται αυτή την ανάγκη, ούτε παρεμποδίζονται προκειμένου να καταδυθούν στην ουσία της υπέροχης, μυσταγωγικής, Λειτουργίας! Να γοητευθούν από το πνεύμα των ευχών, τις εκφράσεις, τις λέξεις, όπως: «άξιον ως αληθώς»… Σε αινείν, Σε υμνείν, Σε ευλογείν, Σε προσκυνείν, Σοι ευχαριστείν, Σε δοξάζειν, τον Μόνον όντως, όντα Θεόν…»! Μέσα από τη δομή της Λειτουργίας, από τον «έλληνα» λόγο, που παραπέμπει στην υπέροχη ελληνομάθεια και σοφία του μεγάλου Ιεράρχου, βιώνουμε αυτό που λέγεται Ορθόδοξη πνευματικότητα, την πληρότητά της. Εμπνέει η μορφή του «κυρτωμένη», απέναντι στην κόγχη του Βήματος απέναντι από την Αγία τράπεζα.
Η Λειτουργία, με το όνομα του αγίου, διαδόθηκε γρήγορα στην επικράτεια του Βυζαντίου. Ακολούθως στην Αίγυπτο, τη Συρία, την Αρμενία και στη Δύση, αφήνοντας ζωηρά ίχνη στη Λειτουργία του αγίου Αμβροσίου Μεδιολάνων της Ιταλίας Ο μέγας Βασίλειος ανέλαβε, – εκτός του γνωστού φιλανθρωπικού έργου -του- την αναμόρφωση της ισχύουσας λατρείας ώστε να ανταποκριθεί στις πολλαπλές ανάγκες της Καισαρείας Καππαδοκίας, με 50 αρχιερατικές περιφέρειες και ισάριθμους αρχιερείς! Ακόμα και αν η, ομώνυμη, Λειτουργία δεν θεωρείται έργο, εξ ολοκλήρου, δικό του, φέρει ολοκάθαρη τη σφραγίδα της προσωπικής θεολογικής μεγαλοφυΐας Του. Παραμένει η βαθύτατα βιωματική έκφραση του Μυστηρίου της θείας ευχαριστίας και λατρείας του θεού. Προσιδιάζει δε στο πνεύμα των Δεσποτικών εορτών ενώ συμβάλλει εξαιρετικά στην μυσταγωγική ατμόσφαιρα της Μ. Τεσσαρακοστής. Σήμερα τελείται: τις 5 πρώτες Κυριακές της Μ. Τεσσαρακοστής, τη Μ. Πέμπτη, το Μ. Σάββατο, τις παραμονές Χριστουγέννων και Θεοφανείων και φυσικά, στην επέτειο ημέρα μνήμης του «Ουρανοφάντορα» Χριστού.
1. Η Λειτουργία Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου
Σύντομη και κατανοητή από το πλήρωμα της Εκκλησίας θεωρήθηκε κατάλληλη ώστε να καλύπτει διαχρονικά τις ανάγκες όλων των πιστών. Ένα «έργο του λαού», όπως αναλύεται ο όρος Λειτουργία, η οποία καθαγιάζει τους πιστούς στον κύκλο του ετήσιου λειτουργικού χρόνου. Ταυτόσημη, εκείνης του Μ. Βασιλείου ως προς τη Λειτουργία των κατηχουμένων- διαφέρει κατά τις ευχές της Λειτουργίας των πιστών. Και οι δύο συνεχίζουν, απαρέγκλιτα, την παράδοση της Μιάς, αρχέγονης, λατρείας. Ανατρέχοντας σε αρχαία κείμενα όπως: Ιουστίνου Απολογ. Α’ και Β’ «Διδαχή» των αγίων Αποστόλων κ.ο.κ. διαπιστώνουμε, έκπληκτοι, ότι αυτά που σήμερα ακούονται στη θεία Λειτουργία, υπάρχουν σε αδιάκοπη συνέχεια, απαράλλαχτα, από τον δεύτερο, τρίτο και τέταρτο αιώνα. Αν τώρα η «Χρυσοστόμεια» Λειτουργία προέρχεται όντως από τη γραφίδα του μέγιστου Ιεράρχου, ποια σημεία, ποιες ευχές, αποτελούν ακριβώς δικά του κείμενα, δεν έχει διευκρινιστεί. Ιστορικοί, της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας όπως ο Theod. Klauser κ.α. ισχυρίζονται ότι, για λόγους ιστορικούς, η Λειτουργία του αγίου Χρυσοστόμου όσο και του Μ. Βασιλείου δεν αποτελούν δικό τους έργο! Ουδείς όμως μπορεί να αμφισβητήσει, ότι αμφότερες έχουν τη «σφραγίδα» και φέρουν το πνεύμα των δύο μέγιστων Ιεραρχών!
1. Η Λειτουργία των προηγιασμένων Δώρων
Κατ’ αρχάς ΔΕΝ περιλαμβάνεται σε αυτήν τέλεση Καθαγιασμού – και Μετουσίωσης – των τίμιων Δώρων,- η οποία «μυσταγωγείται» ως γνωστό, σε προηγηθείσα θεία Λειτουργία, όπως δηλώνει σαφώς ο όρος «Προηγιασμένη». Χαρακτηρίζεται ως κορυφαία μυσταγωγική πράξη, στο πλαίσιο της εσπερινής ακολουθίας και της περιόδου της Μ. Τεσσαρακοστής. Κυρίως εκφράζει και αναδεικνύει το πνεύμα εγκράτειας και χαρμολύπης των ημερών. Το πνεύμα εσωτερικής συντριβής αλλά και ελπίδας και χαράς, μέσα από τους απαλούς τόνους της μελωδίας στο ημίφως του ανοιξιάτικου δειλινού. Ανάμεσα στα πένθιμα άμφια και παραπετάσματα, συν το άρωμα από τα άνθη και νέφη του λιβανωτού! Ανατρέχοντας ξανά στην αρχαία παράδοση απομαντεύουμε πόσο και αυτή η μυσταγωγία εκφράζει το βίωμα του λαού, όπως εκφράστηκε και εκφράζεται, παντού και πάντοτε, με τρόπους και τύπους της ζώσας λατρείας του Θεού. Η ανάγκη του Σώματος της Εκκλησίας για συχνότερη κοινωνία των αχράντων μυστηρίων οδήγησε στο ιδιαίτερο «σχήμα» λατρείας και στη δυνατότητα «μετάληψης», την Τετάρτη και Παρασκευή, πέραν δηλαδή της Κυριακής και του Σαββάτου. Όπως σημειώνει ο, μακαριστός, καθηγ. Ι. Φουντούλης, η Λειτουργία αυτή ετελείτο την Τετάρτη και Παρασκευή, όλο το έτος, μέχρι και τον 10ο αιώνα!
Η Σύναξη πραγματοποιείται τις απογευματινές ώρες, «επί την ηλίου δύσιν», στο πλαίσιο Εσπερινής ακολουθίας – ενίοτε και τις πρωινές – χωρίς αλλαγή του τυπικού. Οι πιστοί προσέρχονται, «νήστεις», προκειμένου να κοινωνήσουν των αχράντων μυστηρίων. Η αρχαία αυτή, ιδιόμορφη και ιδιότυπη Μυσταγωγία, αρχίζει με το θριαμβικό προανάκρουσμα: «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος… Αμήν». Ακολουθεί πανηγυρική ανάγνωση του ψαλμού 103, «Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριο, Κύριε ο Θεός μου εμεγαλύνθης σφόδρα…».
Ακολουθούν, η μεγάλη συναπτή, οι ευχές του «λυχνικού» και η ανάγνωση του ΙΗ’ καθίσματος του ψαλτηρίου (Ψαλμοί 119 & 133). Ο λειτουργός κλείνοντας το παραπέτασμα της Ωραίας Πύλης «προσκομίζει» τα τίμια Δώρα. Με ευλάβεια και προσοχή εξάγει τον Άγιο Άρτο από το Αρτοφόριον τοποθετώντας στο Δισκάριον. Εκχέει νάμα και ύδωρ στο Άγιο Ποτήριον το οποίο καλύπτει, τον Αέρα, επικαλύπτοντας μαζί και το Δισκάριον. Ανοίγεται η Ωραία Πύλη ενώ οι χοροί ψάλλουν τα «κεκραγάρια» και η Εσπερινή ακολουθία συνεχίζεται. Μετά το «Φως Ιλαρόν» ο Λειτουργός φωτίζει, με λαμπάδα και θυμιατίζει «σταυροειδώς», την Αγία Τράπεζα, την πρόθεση και το Πλήρωμα ψάλλοντας, «Φως Χριστού φαίνει πάσι»!
Αν η Μ. Τεσσαρακοστή αποτελεί κορυφαία περίοδο άσκησης και προετοιμασίας, όλων για το αναμενόμενο ύψιστο γεγονός της Αναστάσεως, η Προηγιασμένη Λειτουργία απευθύνεται «κατ’ εξοχήν», στους κατηχουμένους. Από Τετάρτη, του μεσοσαράκοστου, μέχρι και τη Μ. Τετάρτη, λέγεται η ευχή, «Επίφανον Δέσποτα το πρόσωπόν Σου υπέρ των ήδη ετοιμαζομένων όπως δεχθούν το Βάπτισμα».
Εν όψει μάλιστα της Διακαινισίμου εβδομάδος οπότε η θ. λειτουργία και κοινωνία επιτελούνται καθημερινά, «άνευ περιορισμού». Κατά τη μεγάλη Είσοδο: -«γενομένης βαθείας σιγής- εξάγονται τα καθαγιασμένα τίμια Δώρα, τα οποία υποδεχόμεθα με κάμψη «εδαφιαία» των γονάτων και κεφαλής, λέγοντας μετά του ιερέως, «δι’ ευχών των αγίων πατέρων ημών». Άρχεται ο κατανυκτικός, Χερουβικός ύμνος, «νυν αι δυνάμεις των ουρανών, συν ημίν, αοράτως λατρεύουσιν…»! Ο χερουβικός ύμνος διακόπτεται καθώς «εισοδεύονται» τα τίμια Δώρα, προκαλώντας δέος και συγκίνηση! Με την «εναπόθεση» στην αγία Τράπεζα συνεχίζεται ο Χερουβικός, «Ιδού θυσία μυστική τετελειωμένη δορυφορείται, πίστει και πόθω προσελθώμεν ίνα μέτοχοι ζωής αιωνίου γενώμεθα»! Η ακροτελεύτια φάση της θείας αυτής Λειτουργίας ολοκληρώνεται, αναπέμποντας την «Κυριακή προσευχή» από κοινού.
Ή, κατά τον π. Αλέξανδρο Schmemann, «αποδεχόμαστε τον Νου του Χριστού ως δικό μας νου, την προσευχή Του προς τον Πατέρα ως δική μας προσευχή και κάνουμε δικά μας, το θέλημά Του, την επιθυμία Του, τη ζωή Του! Στο τέλος ο λειτουργός «βοά»: «πρόσχωμεν, τα Προηγιασμένα άγια τοις αγίοις» και τελείται πλέον κανονικά η θεία μετάληψη των λειτουργών και κατόπιν των πιστών. Η προηγιασμένη Λειτουργία έρχεται να προσθέσει στη λατρεία της Εκκλησίας και στον λειτουργικό πλούτο της Μ. Τεσσαρακοστής ένα ακόμα πολύτιμο Κεφάλαιο. Ένα «στοιχείο» πιο μυσταγωγικό, πιο βιωματικό πιο απολυτρωτικό!
Ο απογοητευμένος από την «εικόνα» του σημερινού κόσμου, και ο ναυαγός της ζωής, μπορεί, εδώ, «ως εις εύδιον λιμένα», σωτηρίας, «ευχερώς» να καταφεύγει!-
