«Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις. Να μην τις παίρνει ο άνεμος»
(Μανόλης Αναγνωστάκης)
ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ γεννιούνται, ζουν, μεγαλουργούν, “σκοτώνουν” ή “σώζουν”, γίνονται ένα με το αίμα μας. Δεν πεθαίνουν. Ξαναναζουν σε άλλες εποχές, με άλλες σημασίες, με άλλους χρήστες και άλλες σκοπιμότητες.
Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ επέλαση του κορωνοϊού έφερε στο προσκήνιο τις λατινικές λέξεις corona (=κορόνα-στέμμα, κορώνη) και virus (=ιός), με όλες τις άλλες συμπαρομαρτούσες: “λοιμωξιολόγοι”, “εθνικά συστήματα υγείας”, “νοσηλευτικό προσωπικό”, “ανοσία της αγέλης”, “αντισώματα”, “ζωονόσος”, “ξενιστές”, “οπορτουνιστικά παράσιτα” “καραντίνα” (“Μένουμε σπίτι”). Έθεσε σε γενική χρήση τις “χειρουργικές -και πάνινες- μάσκες”, τα “αντισηπτικά”, τα “γάντια”. Ταυτόχρονα αναδύθηκαν άλλες που προέκυψαν από την ανάγκη: “στέρηση/απαγόρευση μετακινήσεων”, “σχολαστική ατομική καθαριότητα”, “τηλεργασία”, “τηλεκπαίδευση”, “τηλεπληρωμές”. Είχαμε εκατομμύρια “κρούσματα” και “εκατόμβες θανάτων”.
ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ είναι άψυχες στα λεξικά. Όταν ενεργοποιηθούν, αποκτούν, όπως τα νομίσματα, δυο “όψεις”: την πραγματική σημασία τους και αυτή που κυρίως οι σκοπιμότητες της στιγμής τους δίνουν. Η δύναμη μιας λέξης εξαρτάται από την ικανότητα χρήσης της. Αυτό το γνωρίζουν άριστα οι πολιτικοί που τις αξιοποιούν κατά το δοκούν.
ΛΕΓΕΤΑΙ πως ανά δεκαετία τουλάχιστον 10 λέξεις “φεύγουν” από τα λεξικά. Αντικαθίστανται από άλλες νεότερες. Οι λέξεις που περιθωριοποιούνται περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία για να επανέλθουν με νέο “ένδυμα”. Τον καιρό των μνημονίων (με τα “αστικά” κόμματα και την “πρώτη φορά” αριστερά), ζήσαμε πολλές “νεο-νοηματοδοτήσεις” λέξεων, αλλά και στρεβλώσεις τους. Άλλες φορούσαν “γραβάτα” (ΝΔ-ΠΑΣΟΚ) κι άλλες “χωρίς γραβάτα” (ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ).
ΑΝ κάτι μας έμαθαν η οικονομική και η υγιεινομική κρίση, είναι η εγκατάβαση στον εαυτό μας. Η (εθνική ή ατομική) “αυτογνωσία” απέκτησε βαθύτερο νόημα, ενώ και η ίδια η ύπαρξή μας εντρύφησε στη σημασία και την πρακτική πολλών λέξεων. Ο “κατ΄οίκον” περιορισμός και η “αυτοπειθαρχία” αναδείχθηκαν σε αρετές της φυλής. Ειδικότερα, βρήκαμε ευκαιρία να αναστοχασθούμε το “εφήμερό” του βίου μας αλλά και το πόσο η αλληλεγγύη, η υπακοή (υπό προϋποθέσεις) και η σύμπνοια “σώζουν”. Πόλεμοι και πανδημίες έρχονται, “σκοτώνουν” και παρέρχονται. Η καθημαγμένη όμως καθημερινότητα επανέρχεται τελείως διαφορετική. Τη ζούμε τώρα. Τα μόνα αναλλοίωτα είναι τα πανανθρώπινα αιτήματα ζωής: εργασία, ελεύθερος χρόνος, μετακίνηση, δημοκρατία/ελευθερία, συμπεριφορά (αισιοδοξία-απαισιοδοξία), αρώστιες, ΕΣΥ, κοινωνικές συνθήκες.
ΜΕ ΗΛΙΟ ή με κρύο, με οργιάζουσα ή νεκρή φύση, οι λέξεις που μας συντροφεύουν αποτυπώνονται σαν καυτά στίγματα πάνω μας. Τις παίρνουν οι Καλές Τέχνες και τις μεταπλάθουν σε αριστουργήματα. Ο κορωνοϊός “γέννησε” κιόλας νέους συγγραφείς και εικαστικούς που προσφέρουν “άλγους φαρμακεία” ή “χρονογραφία”.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ και λέξεις μυστικές, “ολόδικές μας”: σηματοφόρες εσωτερικής γαλήνης ή έξαρσης παθών. Άλλες είναι δυνάστες/καρφιά στην ψυχή κι άλλες “ανάπηρες”, σπασμένες απ’ το χρόνο. Μερικές “πέφτουν” στην ψυχή μας σαν βάλσαμο, πολλές παρουσιάζονται ως προστάτιδες κι άλλες μένουν σπαράγματα μνήμης. Όλες τους όμως είναι δυνατές. Οι Δρ Andrew Newberg, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Τόμας Τζέφερσον (ΗΠΑ) και Mark Robert Waldman, εμπειρογνώμονας σε θέματα επικοινωνίας, συνεργάστηκαν για τη συγγραφή ενός βιβλίου («Οι λέξεις μπορούν να αλλάξουν τον εγκέφαλό σας», Words Can Change Your Brain, 2014). Σ’ αυτό ισχυρίζονται πως «μία λέξη έχει τη δύναμη να επηρεάσει την έκφραση των γονιδίων που ρυθμίζουν τη φυσική και συναισθηματική κατάσταση του ατόμου»! Έτσι, κάθε σκέψη μπορεί να μετατραπεί σε λέξη και κάθε λέξη σε πράξη…
ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΟ; Κατά την άποψή μας, με το σταμάτημα του χρόνου και την υιοθέτηση “μιας και μόνης” ερμηνείας των γεγονότων (μονολιθικότητα). Όμως, πολλές φορές ο χρόνος είναι αμείλικτος μεταμορφώνοντας πολλές από τις λέξεις μας σε Ερινύες που μας υπενθυμίζουν συνεχώς μόνο τα “οικεία κακά”. Έτσι, έχουμε λέξεις που χρόνια μας βαριοπληγώνουν κι άλλες που γιατρεύουν. Ο χρόνος, άλλες λειαίνει, άλλες μεγεθύνει ή μικραίνει· άλλες τις κάνει ανάλαφρες σαν τα πουλιά κι άλλες βαριές κι αβάσταχτες σαν πέτρες.
… ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ χρόνια της γενιάς μας, χρόνια καλυμμένα από την αχλύ μιας μονοσήμαντης (δεξιάς) ιστορίας του εμφυλίου, όντας πολύ μικροί για να αντιληφθούμε τί ακριβώς συνέβαινε στον κόσμο των μεγάλων, η λέξη που σφηνώθηκε βαθιά στο μυαλό, ήταν η ΑΠΩΛΕΙΑ: πολλά αγαπημένα πρόσωπα -στηρίγματα ζωής- έφυγαν βίαια. Έτσι, στο άκουσμα της λέξης ΕΜΦΥΛΙΟΣ “ξυπνούν” μόνο αιμάτινες μνήμες. Ζητούν ΔΙΚΑΙΩΣΗ οι νεκροι. Δικαίωση; Λέξη άγνωστη για όσους πράξανε το κακό. Η κάθε παράταξη (αριστεροί-δεξιοί) αναγνωρίζει μόνο το δικό της “δίκαιο”. Έτσι, η ζωή εκείνης της γενιάς, όσα χρόνια κι αν περάσουν, συρρικνώνεται σε λέξεις “σημαδεμένες” (1) αναπάντητες. Δεν υπάρχει χώρος για ΚΑΤΑΛΛΑΓΗ· ούτε για ΛΗΘΗ ή συμφιλίωση, όσο δεν λέγεται η ΣΥΓΓΝΩΜΗ. Ευτυχώς που η “ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ”, με τον έρωτα και το πάθος έκφρασης, το γάμο, τα παιδιά, την παντοδέχτρα ΚΡΗΤΗ, αποπροσανατολίζουν τον “ΠΟΝΟ” και γαληνεύουν την ψυχή.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ, λοιπόν, λέξεις που ταξιδεύουν στο χρόνο κι άλλες “συνταξιδεύτρες” σου (2). Σε παίρνουν απ’τα έγκατα του εαυτού σου και σε ανεβάζουν στα επουράνια· κι από τα σκοτάδια των φόβων σου μέχρι το ελπιδοφόρο φως της άλλης μέρας…
Λέξεις που με ταξίδεψαν και με ταξιδεύουν πάντα είναι: Εμφύλιος-Κιλκίς, Παιδοπόλεις, Καλοσύνη/Ορθολογισμός/Έγνοια (Χριστίνη), Αγώνες Παιδείας (Θεσσαλονίκη), Φιλοπατρία (Κύπρος), Οικογένεια (γυναίκα, παιδιά), Διδασκαλία, Γραφή… Από κοντα και οι Δημοκρατία/Ελευθερία (Γαλλία), Αλλαγή (Μεταπολίτευση), Αλληλεγγύη, Δικαιοσύνη (μνημόνια-κορωνοϊός), Συνέπεια (“Χανιώτικα νέα”, Κρήτη). Και πιο πολύ οι λέξεις Αυτάρκεια, Εξομάλυνση, Πληρότητα, Προσφορά, Προσαρμοστικότητα, Αγάπη, ενσυναίσθηση.
ΠΑΡ’ ΟΛΑ αυτά, μια ζωή ψάχνουμε μέσα μας και μέσα από τους άλλους,
“Να βρούμε, λέει, τις λέξεις που όντως μας περιέχουν
-λέξεις ξεκάθαρες, χωρίς ψιμύθια-
Λέξεις που να σκορπούν στον άνεμο το άρωμά τους
Να ψιθυρίζουνε γλυκά το
“joie de vivre” και το “aimer”
Να βρούμε, λέει, λέξεις που να πάλλονται
σαν τις χορδές της λύρας.
Με μουσικές αλλόκοσμες.
Λεξεις λουσμένες από φως, λέξεις σαφείς
όπως τα χρώματα των αγιογράφων τ΄Άγιονόρους
Θέλουμε, λέει, τις έγκλειστές μας λέξεις
να ελευθερώσουμε,
Τους καθρέφτες με μνήμες
και α-λήθειες να σπάσουμε,
Να βρούμε, λέμε, λέξεις οδηγούς ελευθερίας” (15-5-20)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) Χρ. Λάσκαρης, Πατρινός ποιητής (1931-2008). Στο “Σύντομο βιογραφικό” του εκφράζει εξαιρετικά τις λέξεις “συντρόφους” (περιοδικό «Οροπέδιο, τ. 2):
«Χρησιμοποίησα τις λέξεις / κατά προτίμηση τις πιο σκοτεινές.
Μ’ αυτές εργάστηκα,/ μ’ αυτές και μ’ ένα φόβο.
Στη λέξη θάνατος,/ κατέφυγα πολλές φορές
μου φαίνονταν/ η μόνη αληθινή»
-(2) O Πωλ Ελυάρ (1895-1952) στο ποίημα “Υπάρχουν λέξεις” (Il y a des mots…) μας προσφέρει τη δική του “τοπογραφία” των λέξεων.
