Οι παλινωδίες στις δηλώσεις και την ενημέρωση του κοινού που βλέπουν πρόσφατα την δημοσιότητα, πέραν όλων των άλλων και στην λειτουργία των λιγνιτικών μονάδων της ΔΕΗ από την κυβέρνηση και την ίδια την ΔΕΗ, με οδήγησε στην συγγραφή αυτού του άρθρου.
Με απτά παραδείγματα ο Eric Hobsbawm στο βιβλίο του «Η εποχή των άκρων» μας εξηγεί αυτό που όλοι αντιλαμβανόμαστε, αλλά η επαναληψιμότητά του σε διάφορες κοινωνικές εκφάνσεις μας έχει κάνει να το θεωρούμε αυτονόητο, παρότι συνειδητοποιούμε πόσο καταστροφικό είναι: βιώνουμε την συστηματική καταστροφή όχι μόνο της παρθένας φύσης αλλά ταυτόχρονα βιώνουμε την καταστροφή του αγνού και παρθένου μας παρελθόντος. Καταστρέφονται σταδιακά και συστηματικά οι μηχανισμοί που συνδέουν και μεταφέρουν την κοινωνική εμπειρία των προηγούμενων γενεών, στερώντας ακόμα και από την επιστήμη ολοένα και περισσότερο το κοινωνικό της υπόβαθρο, πρόσφορο στον βωμό της παραγωγικότητας και του κέρδους. Η νεολαία μας μεγαλώνει σε μια επίπλαστη πραγματικότητα, στο κλίμα του διαρκούς παρόντος, με αποδυναμωμένες τις προσπάθειες σύνδεσης ή και οποιασδήποτε προσπάθειας οργανικής σχέσης με το δημόσιο παρελθόν της εποχής που ζουν. Είναι όλα αυτονόητα και αυτόκλητα και εμείς οι παλαιότεροι, οι γηραιότεροι, δεν έχουμε την δυνατότητα να αντιληφθούμε τις λεπτές σχέσεις ισορροπιών που υπάρχουν μεταξύ τεχνολογίας και κοινωνικών εξελίξεων, ή έχουμε πάψει απέλπιδα να ρίχνουμε και να δημιουργούμε γέφυρες?
Για να δημιουργήσω μια γέφυρα αρχικά με τους «ενδιάμεσους», τους γονείς, τους δασκάλους, τους παιδαγωγούς κάθε μορφής, θα χρησιμοποιήσω όχι έναν, ή ένα παράδειγμα από τους Έλληνες κλασσικούς, αλλά το μεγαλειώδες πνεύμα του Johann Wolfgang von Goethe, του γνωστού μας στην Ελλάδα Γκαίτε. Της πνευματικής αυτής προσωπικότητας που μέσω της γερμανικής λογοτεχνίας, ποίησης, τέχνης, …συνέβαλε ουσιαστικά στην άνθιση και προώθηση όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά σε ολόκληρο το κόσμο του αρχαίου Ελληνικού πνεύματος.
Στην μετάβαση της Ευρώπης στην μοντέρνα εποχή, ακόμα και με την επικράτηση σε αρκετές χώρες του ανθρωπισμού, η φύση από το επίκεντρο μετατοπίστηκε στην περιφέρεια και η Επιστήμη από την φυσική ιστορία οδηγήθηκε να μελετά την «ιστορία της φύσης». Αυτό συνέβη στα πλαίσια της ανάπτυξης, κυρίως όμως της ασύμμετρης οικονομικής ανάπτυξης. Μέσα σε αυτήν την αντίθεση της παραγνώρισης της φύσης στα πλαίσια μιας ολοένα και από περισσότερους αμφισβητήσιμης ανάπτυξης, αναδύθηκαν ερωτήματα που θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει παγκοσμίου ενδιαφέροντος: καταγγέλλοντας «βρώμικες τεχνολογίες», όπως ορισμένοι παρουσιάζουν την μεταλλευτική δραστηριότητα, γινόμαστε περισσότερο φιλικοί προς την φύση, περισσότερο άνθρωποι, περισσότερο ευαίσθητοι?
Θα παρουσιάσω παραδείγματα ενός ανθρώπου που η αγάπη του προς την φύση, η ανθρωπιά και η ευαισθησία του υμνήθηκε αδιακρίτως και θα υμνείται αιώνια. Θα ξεκινήσω την περιήγηση με την σύνδεση του Γκαίτε με τις Γεωπειστήμες.
Η Θεωρία των Χρωμάτων (Zur Farbenlehre) του Γκαίτε, είναι μια πραγματεία του 1810, στην οποία, αμφισβητώντας την νευτώνια προσέγγιση για το θέμα, ανέπτυξε μια ψυχολογική και φιλοσοφική άποψη του τρόπου με τον οποίο βιώνουμε το χρώμα ως φαινόμενο, μια προσέγγιση που ενέπνευσε τον Καντίνσκι, την πρώιμη αφηρημένη ζωγραφική και δεκάδες αρχιτέκτονες σε όλον τον κόσμο. Πέρα όμως από όλες αυτές τις σημαντικές επιρροές, στον χώρο των γεωεπιστημών ο Γκαίτε εφάρμοσε τις αρχές της Farbenlehre ως βάση για το χρωματολόγιο που χρησιμοποίησε ο Keferstein για να οριοθετήσει τους γεωλογικούς σχηματισμούς που εμφανίζονται στον χάρτη του. Τον Μάρτιο του 1821 στη Βαϊμάρη ετοίμασε μια χρωματική κλίμακα για το γεωγνωστικό χάρτη του Christian Keferstein «General Charte von Teutschland, 1821». Το εγχείρημα αυτό επηρέασε το μέλλον του σχεδιασμού των γεωλογικών χαρτών.
Ο “χρωματικός τροχός” του Γκαίτε από τη Θεωρία Χρωμάτων του και δεξιά η χρωματική κλίμακα που πρότεινε για το υπόμνημα του γεωγνωστικού χάρτη του Christian Keferstein “General Charte von Teutschland, 1821”.
Ο Γκαίτε είχε μεταξύ των φυσικών επιστημών, εκτός από την Μετεωρολογία, Zωολογία και τη Βοτανική, ιδιαίτερη ενασχόληση για ένα σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα, με την Γεωλογία και την Ορυκτολογία. Έγραψε δοκίμια για επίκαιρα γεωλογικά θέματα, διατήρησε επιστημονική επαφή με αναγνωρισμένους ερευνητές και δημιούργησε μια πλούσια συλλογή ορυκτών. Εκτός όμως όλων αυτών από τα χρόνια της νεότητάς του ασχολήθηκε με την εξόρυξη μεταλλευμάτων.
Στο κείμενο “Über den Granit” («Σχετικά με τον γρανίτη») ο Γκαίτε επεξηγεί το ενδιαφέρον του για γεωλογικά προβλήματα. Εδώ προτείνει την επίλυση της αντίφασης μεταξύ της εργασίας του ως «ζωγράφου της ανθρώπινης καρδιάς» και της ενασχόλησης του με τα πετρώματα. Το κείμενο σχετίζεται άμεσα με τις δραστηριότητες του λίγο πριν την επαναλειτουργία του ορυχείου χαλκού-αργύρου στο Ilmenau (Ιλμενάου), στο βόρειο άκρο του δάσους της Θουριγγίας, που ανήκε στο δουκάτο Σαξονίας-Βαϊμάρης-Αϊζεναχ. Ο δούκας Carl August, ο οποίος – έχοντας ενηλικιωθεί – ανέλαβε την κυβέρνηση του μικρού δουκάτου Σαξονίας-Βαϊμάρης-Αϊζεναχ το 1775, βρέθηκε αντιμέτωπος με μια δύσκολη απόφαση όσον αφορούσε τον εξορυκτικό τομέα: τέθηκε επιτακτικά το ερώτημα εάν θα έπρεπε να επανεκκινήσουν την εξόρυξη χαλκού-αργύρου στην περιοχή του Ilmenau, παρά τα τεράστια οικονομικά και τεχνικά προβλήματα. Η εξόρυξη στο Sturmheide κοντά στο Ilmenau είχε κορυφωθεί την περίοδο 1690-1738, αλλά σταμάτησε το 1739 λόγω τεχνικά μη αντιμετωπίσιμης εισροής υδάτων. Ο Johann Wolfgang von Goethe ενεπλάκη για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος μέσω των πολιτικών του δραστηριοτήτων, καθότι ζώντας στη Βαϊμάρη από τον Νοέμβριο του 1775, από τον Ιούνιο του 1776 έγινε μέλος του Secret Consilium, της ανώτατης κυβερνητικής αρχής του Δουκάτου της Σαξονίας-Βαϊμάρης-Αϊζεναχ.
Στη νεανική περίοδο του Γκαίτε κυριαρχούσε μια οικεία, συναισθηματική σχέση με τη φύση, η οποία εκφράζεται στα ποιήματα της περιόδου του Στρασβούργου, στο μυθιστόρημα του Βέρθερ(ου) και στις σημειώσεις από το πρώτο του ταξίδι στην Ελβετία. Κατά την προετοιμασία όμως του εγχειρήματος της εξόρυξης χαλκού-αργύρου εστίασε στον πρακτικό χειρισμό της φύσης, στη βίαιη και επικίνδυνη εισβολή σε άγνωστα ακόμη βάθη των βουνών και τον βίαιο κατακερματισμό σκληρών πετρωμάτων για να αφαιρεθούν τα πολυπόθητα χρήσιμα μεταλλεύματα. Ο Γκαίτε ανέλαβε με όλη την απαιτούμενη υπευθυνότητα αυτό το νέο του καθήκον. Καθώς συγκέντρωνε τις απαραίτητες γνώσεις και αποκτούσε τις αναγκαίες δεξιότητες από ειδικούς για τα βουνά και τους θησαυρούς τους, η φύση του ξανοιγόταν ως ένα αυτούσιο σύμπαν, με άγνωστα για αυτόν αντικείμενα, προς εξερεύνηση. Η φύση θεωρήθηκε συνεχής και ενιαία, σε αντίθεση της ανθρώπινης ασυνέχειας. Η ενοποίηση του Γκαίτε με την φύση τον βοήθησε να εξαϋλώσει τις εσωτερικές συγκρούσεις ως αντιστάθμισμα της νέας εμπειρίας, αλλά κυρίως της κοινωνικής προσφοράς. Η νέα σχέση του με τη φύση βρίσκει την πρώτη της ποιητική μορφή στο μεγαλειώδες ποίημα Harzreise im Winter, που το έγραψε καθοδόν προς το Harz τον Δεκέμβριο του 1777 για να γνωρίσει τις εκεί εγκαταστάσεις, της εξαιρετικά ανεπτυγμένης μεταλλευτικής βιομηχανίας.
Το 1784 ο κόσμος έμεινε έκπληκτος που ο Johann Wolfgang Goethe «ένας δραματικός ποιητής και ζωγράφος της ανθρώπινης καρδιάς» αποδέχτηκε ένα νέο ρόλο σε έναν εντελώς άγνωστο και ξένο προς αυτόν τομέα: να είναι το «αφεντικό» μιας εταιρείας εξόρυξης. Ο ποιητής εμφανίστηκε με «μια εντελώς νέα πλευρά, που θα πρέπει να τον κάνει εξαιρετικά ενδιαφέρον για το κοινό του», σχολίασε το “Deutsches Museum” με αφορμή την εκτύπωση της ομιλίας του, στα επίσημα εγκαίνια του ορυχείου. Η έκπληξη που καταγράφηκε από τους συγχρόνους του όταν αντίκρισαν «μιαν άλλη εικόνα» του φημισμένου ποιητή που ασχολήθηκε με τέτοια «χοντροκομμένα» πράγματα όπως η εξορυκτική δραστηριότητα, όχι μόνο έθρεψε και συντήρησε το ενδιαφέρον των ιστορικών, αλλά παρέμεινε αναλλοίωτη όπως την περιέγραψαν και την βλέπουμε να επαναλαμβάνεται, με άλλα πρόσωπα, διαχρονικά. Αυτό που πιθανώς ακόμα και σήμερα σοκάρει είναι η αδυναμία των πολλών να αντιληφθούν την διαλεκτική μεταξύ σκέψης και πράξης. Ευτυχώς όμως χάρη στον διάσημο πρωταγωνιστή τους, αυτές οι πρωτοβουλίες είναι καλά τεκμηριωμένες και διεξοδικά ερευνημένες.
Εν μέσω ενός μεταβαλλόμενου κόσμου, στην παρακμάζουσα γηραιά Ευρώπη, ο Γκαίτε και οι συνεργάτες του αναζήτησαν λύσεις σε «ρηχά» τεχνικά προβλήματα χρησιμοποιώντας μεθόδους που χρησιμοποιούνταν για αιώνες, σε ένα μεγαλόπνοο έργο με απλούς αποδέκτες. Η διακοπή της εξόρυξης το 1739 είχε κάνει πολλούς από τους κατοίκους της πόλης άνεργους, και ορισμένοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν. Μια πυρκαγιά στην πόλη τον Νοέμβριο του 1752, ακολουθούμενη από τον Επταετή Πόλεμο και τον λιμό του 1771/72 -έναν από τους χειρότερους του αιώνα- είχε επιδεινώσει περαιτέρω τη δυστυχία. Η δημιουργία θέσεων εργασίας ήταν επομένως μια σημαντική πρακτική απαίτηση για την επανέναρξη της εξόρυξης. Αυτό που διαδραματίστηκε στο Ilmenau, η προσπάθεια επαναλειτουργίας του ορυχείου χαλκού-αργύρου δείχνει υποδειγματικά τις «τάσεις» στην οικονομική και τεχνική πολιτική ενός μικρού κράτους, κάνοντας διαφανείς τις σχέσεις μεταξύ πολιτικής, οικονομίας και τεχνολογίας τις παραμονές της βιομηχανικής επανάστασης: προδιαγεγραμμένες, χαραγμένες και πιστά εφαρμοσμένες από την σύμπραξη διαχρονικού πνεύματος και επίκαιρης τεχνολογίας, που είναι το ζητούμενο για κάθε κοινωνία.
Εκτός από τις εξαιρετικά δυσμενείς γεωλογικές συνθήκες για κερδοφόρα εξόρυξη, υπήρξαν τελικά ανυπέρβλητες οικονομικές δυσκολίες οι οποίες μετά από 20 χρόνια έβαλαν τέλος στο έργο που είχε ξεκινήσει με μεγάλες ελπίδες. Στη μέση της διαδρομής προς τις ελπιδοφόρες πιο παραγωγικές περιοχές, σημειώθηκε από περιοχή με έντονη ρηγμάτωση είσοδος μεταλλευτικών υδάτων τον Οκτώβριο του 1796, στη σήραγγα Martinroda που οδήγησε σε πλημμύρα του κύριου άξονα. Η εξόρυξη έπρεπε να σταματήσει και ακόμη και μετά τα δύο χρόνια εκκαθάρισης δεν επαναλήφθηκαν οι εργασίες λόγω έλλειψης χρημάτων. Ο Γκαίτε γνώριζε τις δυσκολίες του εγχειρήματος. Η εικοσαετής όμως προσπάθεια στηρίχθηκε στο πολιτικά ορθό και αυτονόητο: «Μακάρι να μπορούσαμε σύντομα να δώσουμε στους φτωχούς ντόπιους δουλειά και ψωμί»!! Πέρα από την ποίηση και την μαγεία των μυθιστορημάτων του, ο Γκαίτε και ως πολιτικός εξέπεμψε μηνύματα διαχρονικά, που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με τον απαράμιλλο λυρισμό και τα επικά του δημιουργήματα.
Απευθυνόμενος σε όλους τους κοινωνικά και πολιτικά “υπερευαίσθητους” από τους οποίους άλλοι κάνοντας μεν χρήση «δεκάδων κιλών μεταλλευμάτων» ετησίως δεν θέλουν να ακούσουν για εξορυκτική δραστηριότητα και άλλοι με τις πολιτικές υπαναχώρησης που χρόνια ακολουθούν, δείχνουν ξεκάθαρα ότι αδυνατούν να κατανοήσουν τα παραδείγματα της ιστορίας, καθώς και την δύναμη της εξορυκτικής δραστηριότητας στο σύνολό της για την ανάπτυξη αυτού του τόπου, δεν έχω πάρα να τους προτρέψω να αναλογιστούν: ωριμάζουν την κοινωνία οι στείρες αρνήσεις, οι απαρνήσεις, ή οι συνεχείς αγώνες για «δουλειά και ψωμί» με την συνδρομή και του ορυκτού μας πλούτου;
*Ο Εμμανουήλ Μανούτσογλου είναι Καθηγητής
Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων Πολυτεχνείου Κρήτης
Σμήνος ρηγμάτων στην μεταλλευτική στοά Martinrodaer του ορυχείου στο Ilmenau. Σχέδιο του Γκαίτε (1796)
Αντλήθηκαν στοιχεία και αναδιατάχθηκαν τμήματα κειμένων ύστερα από μετάφρασης από τα ακόλουθα:
https://www.kathimerini.gr/economy/561649042/parateinetai-i-leitoyrgia-lignitikon-monadon-tis-dei/
https://en.wikipedia.org/wiki/Johann_Wolfgang_von_Goethe#/media/File:Goethe_(Stieler_1828).jpg
Dorothea Schäfer‐Weiss & Jens Versemann (2005) The Influence of Goethe’s Farbenlehre on Early Geological Map Colouring: Goethe’s Contribution to Christian Keferstein’s General Charte von Teutschland (1821), Imago Mundi, 57:2, 164-184.pdf, DOI: 10.1080/03085690500094990
Roeck , Bernd Goethe und die Entwicklung der Technik in Sachsen-Weimar : das Ilmenauer Bergbauprojekt. – In: Technik und Kultur ; Bd. 9: Technik und Staat, S. 77-94: III
Wenzel Manfred (eds.) – Goethe Handbuch_ Band 2_ Naturwissenschaften-J.B. Metzler (2012)
http://www.booktryst.com/2012/08/goethes-great-book-on-color.html
Click to access AB0060_061_A.pdf
http://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/frontdoor/index/index/docId/9796
