95 χρόνια πέρασαν από τη µεγάλη κρίση του 1929 και 16 χρόνια από τη χρηµατοπιστωτική κρίση, εξίσου σηµαντική, του 2008. Σε ένα πρόσφατο άρθρο µας, προσπαθήσαµε να εξηγήσουµε την προέλευση τους (βλ. Παγκόσµιες Κρίσεις: η προέλευσή τους, Πολυτεχνείο Κρήτης, 26.01.2022). Στο άρθρο αυτό γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν οι λύσεις που δόθηκαν στην αρχαιότητα σε ανάλογες κρίσεις από τα στελέχη της εποχής (γκουρού).
Οικονοµική Κρίση στην Ινδία
Κατά την περίοδο του Ινδού αυτοκράτορα Chandragupta, ιδρυτή της αυτοκρατορίας Maurya (περίπου 324-300 π.Χ.), ο σύµβουλος του Kautilya (350-275 π.χ.), είχε υποδείξει τα ακόλουθα. Σε περιόδους οικονοµικής κρίσης ο αυτοκράτορας µπορεί να πάρει εξαιρετικά µέτρα για να “γεµίσουν” µε χρήµατα τα ταµεία. Μπορεί ο αυτοκράτορας να απαιτήσει έως και το ένα τρίτο της συγκοµιδής των πλουσιότερων επαρχιών, αλλά δεν πρέπει από την άλλη, να απαιτεί τίποτα από τις φτωχότερες επαρχίες. Εκτός, από τους αγρότες, οι έµποροι πρέπει να φορολογούνται, ιδίως όσοι εµπορεύονται χρυσό και ασήµι, διαµάντια και πολύτιµους λίθους.
Όσο για τους χρυσοχόους πρέπει να δηµευθούν όλες οι περιουσίες τους, γιατί διατηρούν τις εµπορικές τους δραστηριότητες µε δόλιο τρόπο, προσπαθώντας να φανούν τίµιοι.
Ο σύµβουλος συνεχίζει ότι αυτή η εξαιρετική συνεισφορά πρέπει να δίνεται µια φορά, ποτέ δύο φορές. Επιπλέον, µερικές φορές είναι απαραίτητο να καταφεύγουµε στην κατασκοπία: κρατικοί κατάσκοποι, µεταµφιεσµένοι σε απλούς πολίτες, µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να καταγγείλουν αυτούς που πληρώνουν τα λιγότερα.
Σεβασµός στους νόµους – Αρχαία Ελλάδα
Σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα (Αβδηρίτης σοφιστής 485-411 π.Χ.), η κυκλοφορία του κεφαλαίου είναι απολύτως ζωτικής σηµασίας. Εάν το κεφάλαιο δεν κυκλοφορεί πλέον, η οικονοµία καταρρέει. ∆ιακρίνει δύο καταστάσεις.
1. Η ευνοµία, όταν τηρούνται οι νόµοι και οι οφειλέτες αποπληρώνουν τα χρέη τους στους δανειστές, οι οποίοι µπορούν να δανείσουν ξανά. Ο σεβασµός στους νόµους δηµιουργεί ένα πραγµατικό σιρκουί κυκλοφορίας κεφαλαίων.
2. Η ανοµία υποδηλώνει, αντίθετα, µια κατάσταση όπου τα δικαστήρια λειτουργούν ανεπαρκώς και οι αποφάσεις τους δεν γίνονται σεβαστές. Οι δανειολήπτες µπορούν στη συνέχεια να απαλλαγούν από τις υποχρεώσεις αποπληρωµής τους και το σιρκουί κεφαλαίων παύει να λειτουργεί.
Για τον Πρωταγόρα, σε περίπτωση ανοµίας, οι εν δυνάµει δανειολήπτες είναι αυτοί που τιµωρούνται περισσότερο, επειδή δεν έχουν πλέον πρόσβαση σε πίστωση για τη χρηµατοδότηση των δραστηριοτήτων τους.
Εποµένως, η σωστή συµµόρφωση µε τους νόµους εγγυάται την κυκλοφορία του κεφαλαίου. Ο σοφιστής υπογραµµίζει ότι η ευνοµία δηµιουργεί “εµπιστοσύνη” (πίστη), που βοηθάει πολύ όλους τους ανθρώπους.
Σε περιόδους ανοµίας, οι άνθρωποι συσσωρεύουν χρήµατα από δυσπιστία αντί να τα ανταλλάσσουν. Εποµένως, τα χρήµατα είναι δυσεύρετα ακόµα και αν είναι πολλά.
Ενέχυρο τις µούµιες, Αρχαία Αίγυπτος
Ο Φαραώ Asychis προσπαθεί να αποκαταστήσει την εµπιστοσύνη ενόψει µιας πιστωτικής κρίσης, όταν οι πιστωτές δεν δανείζουν πλέον, γεγονός που βλάπτει σοβαρά την οικονοµική δραστηριότητα. Προτείνει µια ριζοσπαστική αλλά αποτελεσµατική λύση: να αναγκάσει τους δανειολήπτες να βάλουν ενέχυρο τις µούµιες των γονέων τους όταν λαµβάνουν δάνειο. Στην Αρχαία Αίγυπτο, τα πολύτιµα αντικείµενα αποτελούσαν πολύτιµα ενέχυρα για τους πιστωτές, οι οποίοι ήταν έτσι βέβαιοι ότι οι οφειλέτες θα εξοφλούσαν τα χρέη τους. ∆ιαφορετικά, σε περίπτωση µη αποπληρωµής, οι δανειολήπτες δεν θα µπορούσαν, την ώρα του θανάτου τους, να ταφούν δίπλα στους γονείς τους, γεγονός που θα ήταν µεγάλη αµαρτία.
Χάρη σε αυτόν τον ευρηµατικό νόµο, ο Asychis έβαλε τέλος στην πιστωτική κρίση (οι ιστορικοί κατέταξαν τον Asychis µεταξύ των πέντε πιο µεγάλων νοµοθετών της Αρχαίας Αιγύπτου).
Αλλά παραδείγµατα προέρχονται και από τη Βίβλο, στο βιβλίο της Γένεσης (πρώτο βιβλίο της Παλαιάς ∆ιαθήκης), όπου εµφανίζεται η ιδέα του οικονοµικού κύκλου. Πρόκειται για το παράδειγµα των παχιών και αδύνατων αγελάδων.
Με βάση την κυκλική φύση της οικονοµικής ζωής, πρέπει να δράσουµε άµεσα. Κατά την περίοδο των παχιών αγελάδων (επτά χρόνια αφθονίας) θα γίνει η συγκοµιδή όλων των τροφίµων και θα τα αποθηκεύσουν στις πόλεις. Αυτά τα τρόφιµα θα χρησιµεύσουν ως αποθεµατικό για τη χώρα για τα επτά χρόνια του λιµού που θα πέσει στη χώρα (αδύνατες αγελάδες – Αίγυπτος).
Συµπερασµατικά, όλες αυτές οι ιδέες – λύσεις απέχουν πολύ από το να εφαρµοστούν σήµερα, µπορούν όµως να αποτελέσουν τροφή για ώριµες σκέψεις στην οικονοµική επιστήµη, κυρίως ο σεβασµός των νόµων.
*Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι Ακαδηµαϊκός, Πολυτεχνείο Κρήτης, επίτιµος ∆ρ. ΑΠΘ, Paris School of Business
