Οικο-περιβαλλοντική Ηθική και Θρησκευτική Αγωγή

Για να χαρακτηρίσουµε καταστάσεις, όντα ή πρόσωπα ως ηθικά, χρειάζεται να αναφερθούµε στα κριτήρια που αναδεικνύουν την ηθικότητά τους.

Ένα τέτοιο κριτήριο πλανητικής θεώρησης που εµπεριέχει τον πλανήτη γη και οριοθετεί ηθική για το περιβάλλον, είναι η συνετή και ήπια χρήση των αβιοτικών και βιοτικών πόρων του. Ωστόσο στην ανθρωποκεντρική αντίληψη και στάση ζωής, οι φυσικοί πόροι του πλανήτη µας και όλα τα µη ανθρώπινα όντα χρησιµοποιούνται (ή και υπερ-χρησιµοποιούνται) για την ικανοποίηση των ανθρώπινων συµφερόντων και αναγκών. Τέτοιες αντιλήψεις πρόβαλλαν ο Θωµάς ο Ακινάτης, ο Καρτέσιος, ο Κάντ, κ.ά. (7)

Η βιοκεντρική φιλοσοφία και πράξη όµως θεωρεί ότι τα περιβαλλοντικά προβλήµατα και όπως αυτά συγκροτούν την καλούµενη «οικολογική κρίση», κυρίως προκύπτουν από τις ανθρωποκεντρικές στάσεις, αξίες και φιλοδοξίες, οι οποίες για το λόγο αυτό πρέπει να µεταβληθούν προς την κατεύθυνση µιας φιλικότερης και αληθινά φιλο-περιβαλλοντικής στάσης, η οποία να συµπεριλαµβάνει και τους ανθρώπινους και τους µη ανθρώπινους οργανισµούς (3,6).

Γι’ αυτό και σήµερα εξετάζεται αν ο χρησιµοθηρικός και ωφελιµιστικός χαρακτήρας της ελεύθερης αγοράς που κυρίως ικανοποιεί τις ανθρώπινες καταναλωτικές ανάγκες, µπορεί να συµπεριλάβει και το σεβασµό της στα µη ανθρώπινα όντα, για να είναι έτσι συµβατή η λειτουργία της µε τα πραγµατικά ανθρώπινα δικαιώµατα (5).

Με βάση το σκεπτικό αυτό χρειάζεται να επανεξεταστούν και οι αρχές της αειφορικής ανάπτυξης που εκδηλώνει το ενδιαφέρον της για το µέλλον των επόµενων γενεών, ώστε στις επιδιώξεις της να εµπεριέχουν και το δικαίωµα ύπαρξης και διατήρησης των µη ανθρώπινων όντων (φυτών και ζώων). Γιατί βέβαια τα φυτά και τα ζώα του πλανήτη µας δεν έχουν διαλεκτική ικανότητα για να υπερασπιστούν τα δικαιώµατά τους, αλλά και ούτε επαρκή νόηση για να κατανοήσουν την τροφική −και όχι µόνο− σχέση τους µε τον άνθρωπο και τις ωφελιµιστικές επιδιώξεις του (3). Έτσι για τον Άλµπερτ Σβάιτσερ, πραγµατικά ηθικός είναι ο άνθρωπος που βοηθά και φροντίζει όλα τα είδη ζωής, προσέχοντας να µην πληγώσει οτιδήποτε επιβιώνει. Επίσης για τον Άλντο Λέοπολντ, ένα πράγµα είναι σωστό και ηθικό, όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την οµορφιά της βιοτικής κοινότητας που εµπεριέχει τις σχέσεις έµβιας και άβιας ύλης (7).

Με τη λογική αυτή υπεισέρχεται ένα σοβαρό ζήτηµα στην οικο-περιβαλλοντική ηθική που αµφισβητεί την εγκυρότητα της ιεράρχησης των ειδών, αλλά και την ανθρώπινη προκατάληψη και στάση, η οποία θεωρεί ότι µόνο ο άνθρωπος έχει εγγενή αξία (4).

Γι’ αυτό και για τους υποστηρικτές −και όχι µόνο− της λεγόµενης «βαθιάς οικολογίας» (Deep Ecology):

1. Η µη ανθρώπινη ζωή πάνω στη γη συνιστά εγγενή αξία ή αυταξία.

2. Ο πλούτος και η ποικιλία όλων των µορφών ζωής αποτελούν επίσης αυταξίες και έτσι ο άνθρωπος δεν έχει δικαίωµα να µειώνει τον πλούτο και την ποικιλία των µη ανθρώπινων ειδών, εκτός και αν αυτός αντιµετωπίσει σοβαρές ανάγκες κάλυψης των βασικών ζωτικών αναγκών του (5).

3. Συνεπώς η υπέρµετρη και απεριόριστη χρήση των µη ανθρώπινων ειδών, αποτελεί µία από τις αιτίες της οικολογικής κρίσης που απειλεί τα φυσικά και ανθρωπογενή οικοσυστήµατα. Γι’αυτό και χρειάζεται −ιδιαίτερα− στη σηµερινή φάση της ανθρώπινης τεχνο-επιστηµονικής του εξέλιξης, η χρήση αυτή να γίνει ηπιότερη και φιλικότερη προς τους βιοτικούς αλλά και αβιοτικούς πόρους του πλανήτη µας για να µπορεί έτσι να ενταχθεί σε ότι αποκαλείται ως «ποιότητα ζωής» (1,2).

Ωστόσο, αναζητώντας θεµατικές συγκλίσεις και εξαρτήσεις ανάµεσα στην οικο-περιβαλλοντική ηθική και στην ηθική της θρησκευτικής αγωγής ανακαλύπτουµε ότι η οικολογική κρίση –συν τοις άλλοις– προκαλείται από (4,5):

– τη µεγιστοποίηση του κέρδους,

– την εξάντληση των πρώτων υλών,

– την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη (των παραγωγικών δραστηριοτήτων),

– την καταναλωτική µανία και λατρεία,

– την αλόγιστη χρήση φυτοφαρµάκων,

– την πυρηνική απειλή,

– τα πειράµατα αλλοίωσης του γενετικού υλικού (ανθρώπων και ζώων) κ.ά.

Η οικολογική όµως κρίση –και οι συνέπειές της– είναι ενταγµένη σε µια συνολικότερη:

– Κρίση οικονοµικών, πολιτικών και εκπαιδευτικών δοµών, θεσµών και λειτουργιών (5).

– Κρίση αισθητικών αντιλήψεων (που αφορά τη µόδα, την ένδυση, την εµφάνιση, τη χρήση λεξιλογίου και «το στυλ γενικότερα).

– Κρίση της ανθρώπινης ταυτότητας και επικοινωνίας (8).

Η συνολική αυτή κρίση παραπέµπει κατευθείαν στην ανάγκη διαµόρφωσης ενός κώδικα αξιών, µέτρων και ορίων που συνιστούν µια νέα πλανητική ηθική, ένα παγκόσµιο περιβαλλοντικό ήθος, µια συλλογική κοινωνική δεοντολογία, αλλά και µια προσωπική οικολογική στάση, συνείδηση και ευθύνη.

Είναι φανερό ότι η τήρηση του κώδικα αυτού δεοντολογίας για την αντιµετώπιση της πολλαπλής οικουµενικής κρίσης, συνιστά όρο επιβίωσης του ανθρώπινου είδους, αλλά και θρησκευτική δοµή και λειτουργία που εµπεριέχει την ανάληψη καθηκόντων, υποχρεώσεων και ευθυνών έναντι του «καλού».

Γι’ αυτό και 1ο συµπέρασµα – θέση – πρόταση της εργασίας αυτής είναι ότι: Η θρησκευτική αγωγή χρειάζεται να µην εξαντλείται µόνο στην παρουσίαση δογµατικών θέσεων, κανόνων και εντολών, αλλά και να λειτουργεί ως στάση, δράση και πράξη που στηρίζεται σε βιώµατα των σπουδαστών και στην ενεργητική τους συµµετοχή σε ποικίλες κοινωνικο-πολιτισµικές δραστηριότητες (1).

Προσδοκώµενα οφέλη από την τήρηση αυτής της θέσης είναι:

Η ελκυστικότερη και αποδοτικότερη θρησκευτική διδασκαλία.

Η εξισορρόπηση της εφηβικής προσωπικότητας ανάµεσα στις: µεταφυσικές-υπαρξιακές της αγωνίες και ανησυχίες και στις κριτικές της θέσεις και απόψεις. Αφού η θρησκευτική αγωγή απευθύνεται όχι µόνο στη νόηση (γνωστικός τοµέας), αλλά και στο συναίσθηµα (συναισθηµατικός τοµέας) και στη βούληση (ψυχοκινητικός τοµέας).

Οι συµµετοχικές, βιωµατικές αυτές δραστηριότητες των µαθητών 
–µεθοδολογικά– στηρίζονται στη: συλλογή, ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση και αξιοποίηση περιβαλλοντικών στοιχείων, σε στοιχεία που αντλούνται από θρησκευτικούς χώρους, µοναστήρια, µνηµεία, κειµήλια, µωσαϊκά, τοιχογραφίες, εικόνες, σκεύη, κείµενα, χειρόγραφα κ.ά. (2), αλλά και σε αναλύσεις που αφορούν τη σχέση των διατροφικών συνηθειών µε τους κύκλους της ζωής και τη θρησκευτική διαδικασία της νηστείας (9, 10).

Με αυτές τις προϋποθέσεις, ο χώρος της θρησκευτικής αγωγής και οι συνάφειές του µε την οικολογική προβληµατική και µεθοδολογία, συνιστούν γνωστικό χώρο, στον οποίον εκδηλώνονται και ικανοποιούνται διαλεκτικά:

– η αµφισβήτηση ιδεών,

– η αντιπαράθεση απόψεων,

– η άρνηση θέσεων και

– η ανατροπή αντιλήψεων,

που αποτελούν συγκινησιακά και συναισθηµατικά στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν την ιδιαιτερότητα και διαφορετικότΗτα της προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας.

Έτσι 2ο και τελικό συµπέρασµα – θέση και πρόταση που προκύπτει είναι ότι: Η γνωστική περιοχή της θρησκευτικής αγωγής µπορεί να αποτελέσει:

Χώρο κοινωνικού προβληµατισµού (οικολογική κρίση – κοινωνικές αξίες – AIDS – ναρκωτικά, ανθρώπινες σχέσεις).

Χώρο µεταφυσικής διαλεκτικής (ζωή – θάνατος).

Χώρο υπαρξιακής αναζήτησης (ποιοί είµαστε, πού, πώς και γιατί πορευόµαστε).

Χώρο µελέτης θρησκευτικών θεµάτων µε διαλεκτικές, εποπτικές και βιωµατικές κυρίως µεθόδους εργασίας, ευνοώντας έτσι και τη σχεδίαση, οργάνωση και ανάπτυξη δραστηριοτήτων οικο-περιβαλλοντικής αγωγής.

Με αυτές τις θεµατικές και µεθοδολογικές σχέσεις, προϋποθέσεις και προοπτικές λειτουργίας της θρησκευτικής και οικολογικής αγωγής µπορούν να δικαιωθούν –παιδαγωγικά– οι πνευµατικοί, κοινωνικοί και πολιτισµικοί µας ρόλοι, διαµορφώνοντας αυριανούς πολίτες δραστήριους, συνετούς, ενηµερωµένους, καλλιεργηµένους και ευαίσθητους.

1. Αθανασάκης Α., Η Περιβαλλοντική Αγωγή και οι τάσεις των ∆ασκάλων, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο 1993.

2. Αθανασάκης Α. Οικολογική Παιδεία και Θρησκευτική Αγωγή, στο Ορθοδοξία και Φυσικές Επιστήµες, ΣΑΒΑΛΛΑΣ, Αθήνα 1996.

3. Γεωργόπουλος Α. Περιβαλλοντική Ηθική, GUTENBERG, Αθήνα 2004.

4. Μουζέλης Ν. Θρησκεία – Επιστήµη – Περιβάλλον, ΤΟ ΒΗΜΑ, 2.11.97.

5. Naess Α. The shallow and the Deep: Long Range Ecology Movement, INQUIRY, 16, 1973.

6. Νικολαΐδης  A. Οικολογία και Ειρήνη, Αποστολική ∆ιακονία, Αθήνα 1987.

7. Παπασπηλιόπουλος Σ., Ηθικές Αξίες και Περιβάλλον, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 27.2.2004.

8. Στύλιος Ε. Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλον, Αποστολική ∆ιακονία, Αθήνα 1987.

9. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρµου Αιτωλοακαρνανίας (2004) Τα ελληνικά ποτάµια στη φύση, στην παράδοση και στον πολιτισµό, ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ∆ΙΚΤΥΟ, Θέρµος 2004.

10. Πρακτικά ∆ιεθνούς Συνεδρίου: Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης,  Ιερά Μονή Μεταµόρφωσης Σωτήρος Ναυπάκτου, Ναύπακτος 1995.