» …αέναος προστάτης του περιβάλλοντος
Γενικά
Την πρώτη του Φλεβάρη του 2025 δηµοσιεύτηκε στα ‘‘Χανιώτικα νέα’’ από τους καθηγητές του Πολυτεχνείου Κρήτης Κωνσταντίνο Ζοπουνίδη και Μιχάλη ∆ούµπο ένα συνοπτικό, αλλά σηµαντικό και περισπούδαστο άρθρο µε τίτλο «Τι είναι ο Οικολογικός Σχεδιασµός;».
Το άρθρο αυτό παρέχει την ευκαιρία σε κάθε ενδιαφερόµενο να συµπεριλάβει στην όλη διαδικασία παραγωγής προϊόντων ή προσφοράς υπηρεσιών, την πολύ αναγκαία στις µέρες µας οικολογική προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και να φέρει στην επιφάνεια τη βασική διηνεκή αρχή, σύµφωνα µε την οποία ο « σοφός άνθρωπος» ( Homo sapiens) οφείλει να παραδώσει το φυσικό περιβάλλον αλώβητο στους επιγόνους του, από τους οποίους το δανείστηκε . Σηµαντικά επίσης στοιχεία µπορεί κανείς να βρει στη διδακτορική διατριβή 283 σελίδων έτους 2008 του Γ. Μ. Θεοδοσίου µε τίτλο «Οικολογικός Σχεδιασµός µονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας». Ακόµα στη Μονάδα Περιβαλλοντικής Επιστήµης και Τεχνολογίας, της Σχολής Χηµικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου δίδονται στη δηµοσιότητα σε 29 σελίδες βασικές λεπτοµέρειες για τον Οικολογικό Σχεδιασµό. Ενδιαφέρουσα για τον Οικολογικό σχεδιασµό είναι και η διπλωµατική διατριβή των 79 σελίδων του έτους 2024 της Χ. Κονόνη. Τέλος η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) σε σχετικό άρθρο παρέχει επίσης σηµαντικές πληροφορίες για τον νεογενή Οικολογικό Σχεδιασµό .
Στοιχεία για τον Οικολογικό Σχεδιασµό
Ο Οικολογικός Σχεδιασµός (ΟΣ) (Conception écologique, Ecological design) είναι γνωστός και ως Οικοσχεδιασµός ( Ecoconception, Ecodesign), Περιβαλλοντικός Σχεδιασµός (Conception, environnementale, Environmental design) , Σχεδιασµός για το Περιβάλλον (Conception pour l’environnement, Design for the Environment), Πράσινος Σχεδιασµός (Vert Conception, Green Design), Περιβαλλοντικά Προσαρµοσµένος Σχεδιασµός (Conception adaptée à l’environnement, Environmentally Adapted Design), Βιώσιµος Σχεδιασµός (Conception durable ,Sustainable Design) και Κυκλικός Σχεδιασµός (Conception circulaire, Circular Design). Ο τελευταίος όρος αφορά στην Κυκλική Οικονοµία (Économie Circulaire, Circular Economy). Ανάλογη διαδικασία Σχεδιασµού αναφέρεται και στην πολέµια του ανθρωποκεντρισµού στο φυσικό περιβάλλον φιλοσοφία της Βαθειάς Οικολογίας (Ecologie Profonde, Deep Ecology) και της µε εντελώς αντίθετες αρχές Ρηχής Οικολογίας (Écologie Superficielle, Shallow Ecology).
Ο ΟΣ συνίσταται στην ενσωµάτωση της προστασίας του περιβάλλοντος σε προγράµµατα και µελέτες παραγωγής αγαθών ή προσφοράς υπηρεσιών. Με απλά λόγια ο ΟΣ προϊόντων αναφέρεται στην ένταξη του οικολογικού παράγοντα, σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής τους, µε σκοπό την ελαχιστοποίηση της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος, χωρίς τα προϊόντα αυτά να στερούνται τη λειτουργική, την αισθητική, τη νοµική και την ανταγωνιστική τους δυναµικότητα. Ο ΟΣ είναι µια προληπτική προσέγγιση στα αναφυόµενα περιβαλλοντικά προβλήµατα κατά τη διαδικασία παραγωγής ενός προϊόντος και µπορεί να εφαρµοστεί σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας συµπεριλαµβανοµένης και της γεωργίας µε την ευρεία έννοια. Κατά συνέπεια ο ΟΣ «φέρνει» περιβαλλοντικά οφέλη, που µπορεί να αφορούν στη διατήρηση των πόρων και της βιοποικιλότητας, στην πρόληψη της ρύπανσης και των οχλήσεων, στην κλιµατική ισορροπία και στην ελαχιστοποίηση της ζηµιάς του εδάφους. Αν κανείς ακολουθήσει µια προσέγγιση ΟΣ για ένα προϊόν, είναι σύνηθες να δει µειώσεις των περιβαλλοντικών επιπτώσεων µεταξύ 10% και 40% σε όλο τον κύκλο ζωής του προϊόντος. Ακόµα είναι διαπιστωµένο πως ο ΟΣ προσδίδει µια νέα προοπτική στα προϊόντα και στις υπηρεσίες ανεξάρτητα από το επάγγελµα και τον κλάδο. Παρέχει επίσης µη αναµενόµενα πρωτότυπα «µαθήµατα», που αφορούν στην ποιότητα του προϊόντος, στη λειτουργία, στα υλικά και στις τεχνολογίες που χρησιµοποιούνται. ∆ιαπιστώνεται συχνά κατά την εφαρµογή του πως έχει σηµαντική θετική επίδραση στη συνέργεια εντός της εταιρείας και στους εταίρους της. Εν κατακλείδι από τα παραπάνω εκτεθέντα διαφαίνεται πως ο ΟΣ είναι πάνω απ’ όλα µια διαδικασία διαιτησίας µεταξύ ενίοτε αντιφατικών στόχων, όπως η ποιότητα , το κόστος, οι προθεσµίες, η ασφάλεια και το περιβάλλον. Τα πρώτα βήµατα στον ΟΣ είναι εύκολα και οικονοµικά. Μπορούν να συµπίπτουν µε επιλογές κοινής λογικής, που οδηγούν σε µείωση του κόστους µε την εξοικονόµηση υλικών, την άριστη κατανάλωση ενέργειας, τη βελτιστοποίηση της εφοδιαστικής αλυσίδας και τις µικρότερες ποσότητες απορριµµάτων προς επεξεργασία.
Τα κύρια χαρακτηριστικά των «Πράσινων» ή «Βιώσιµων» ή «αειφόρων» αγαθών ή προϊόντων (Biens ou produits verts ,Green goods or products, Biens ou produits durables, Sustainable goods or products) , όπως συνηθίζεται να αποκαλούνται, είναι η αποδοτικότητα των πόρων, η µείωση των αποβλήτων και η µη χρήση τοξινών . Πιο συγκεκριµένα τα προϊόντα εφαρµογής του ΟΣ:
Λαµβάνουν υπόψη τις εκποµπές αερίων του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) κατά τη διαδικασία της παραγωγής, της µεταφοράς και τέλος της απόρριψής τους.
Για την παραγωγή τους χρησιµοποιούνται ανακυκλώσιµα υλικά.
Περιέχουν ετικέτες ή πιστοποιήσεις, που αποδεικνύουν την συµµόρφωση τους στο περιβάλλον.
Είναι δυνατή η χρήση υλικών, τα οποία µπορούν να διασπαστούν µε αποτέλεσµα τη µη επιβάρυνση του περιβάλλοντος.
Μπορούν να ανακυκλωθούν ή να επαναχρησιµοποιηθούν.
Η συσκευασία τους είναι φιλική προς το περιβάλλον και τέλος
Έχουν µειωµένο ή µηδενικό αποτύπωµα πλαστικού.
Πρέπει να ξεκαθαριστεί ευθύς εξαρχής, πως η εφαρµογή του ΟΣ σε ένα προϊόν το καθιστά κατά κανόνα ακριβότερο. Κι αυτό γιατί το προϊόν αυτό αναπόφευκτα τοποθετείται σε τµήµα προηγµένης τεχνολογίας, ανώτερης ποιότητας και καινοτοµίας. Η ακρίβειά του οφείλεται επίσης και στην ανεπαρκή εφαρµογή της αρχής « ο ρυπαίνων πληρώνει» (le pollueur paie, the polluter pays) µε αποτέλεσµα το κόστος της απορρύπανσης να προστίθεται τελικά στην τιµή διάθεσής του στην αγορά.
Σήµερα ο ΟΣ ασκείται από µεγάλες εταιρείες, επαγγελµατικούς οργανισµούς και τεχνικά κέντρα. Οι φορείς αυτοί εφαρµόζουν τον ΟΣ µόνοι τους ή µε τη βοήθεια εξειδικευµένων συµβούλων. Στην πράξη ο ΟΣ είναι στενά συνδεδεµένος µε τη διεξαγωγή ειδικής µελέτης ανάλυσης του κύκλου ζωής του προϊόντος και απαιτεί µια καλή προηγούµενη κατανόηση των εννοιών του. Αλλά είναι δυνατόν ενίοτε να εφαρµοστεί και χωρίς τη διεξαγωγή µελέτης ανάλυσης του κύκλου ζωής του προϊόντος.
Πάντως ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον ΟΣ παρουσιάζει και η παρέµβασή του στη δηµιουργία «Πράσινων καταναλωτών» (Consommateurs verts, Green consumers). ∆ηλαδή καταναλωτών που ασκούν βιώσιµη και ευσυνείδητη καταναλωτική περιβαλλοντική συµπεριφορά µε στόχο τη µείωση του αρνητικού περιβαλλοντικού αποτυπώµατος. Ακόµα οι καταναλωτές αυτοί πρέπει να γνωρίζουν τις επιλογές και να είναι σε θέση να παίρνουν αποφάσεις που µπορούν να επηρεάσουν το περιβάλλον. Πρέπει επίσης να εµπεδωθεί σ αυτούς η προτίµηση των αγαθών και των υπηρεσιών που παράγονται µε «βιώσιµο τρόπο» . Ο αριθµός των πράσινων καταναλωτών σε παγκόσµιο επίπεδο αυξάνεται ανεπαίσθητα. Κι αυτό γιατί υπάρχουν προκλήσεις και ζητήµατα, που πρέπει να αντιµετωπιστούν. Μερικά από τα προβλήµατα αυτά εστιάζονται:
Στην έλλειψη εµπιστοσύνης .
Στο ότι οι πληροφορίες σχετικά µε τα βιώσιµα προϊόντα είναι πολλές. Μπορεί τα διαπιστευτήρια των πράσινων αγαθών και των υπηρεσιών να διατυπώνονται µε ασάφεια γεγονός που κλονίζει το αίσθηµα της ασφάλειας και της εµπιστοσύνης του καταναλωτή.
Στην έλλειψη διαθεσιµότητας των βιώσιµων προϊόντων.
Στο υψηλό κόστος που µπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα ως προς την επιλογή και την τελική απόκτηση των “πράσινων» προϊόντων.
Η ΕΕ ενθαρρύνει την προώθηση του ΟΣ από τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης και αναπτύσσει ένα πλαίσιο περιβαλλοντικής πολιτικής για τα προϊόντα, τις υπηρεσίες και τις διεργασίες. Πολλά από τα µέσα αυτά αναγνωρίζουν τις περιβαλλοντικές ευθύνες τους και το γεγονός ότι έχουν αποκτήσει διάφορα πλεονεκτήµατα έναντι των µεγάλων επιχειρήσεων όσον αφορά στο «πρασίνισµα» των εταιρειών τους. Για το λόγο αυτό είναι λιγότερο γραφειοκρατικά και αρκετά ικανά στο να ανταποκριθούν γρήγορα στις αλλαγές. Ο (ΟΣ) µπορεί να αποτελέσει ένα αποτελεσµατικό εργαλείο που θα βοηθήσει τα µέσα αυτά να γίνουν πιο καινοτόµα και περιβαλλοντικά πιο υπεύθυνα. Υπάρχει ήδη στην ΕΕ οδηγία σχετική µε τον ΟΣ προϊόντων που σχετίζονται µε την ενέργεια. Οι κανονισµοί για την ενεργειακή απόδοση προϊόντων και εξοπλισµού θεσπίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο µε την εφαρµογή δύο πλαισίων – οδηγιών. Το πρώτο πλαίσιο σχετίζεται µε τον ΟΣ των προϊόντων και επιτρέπει τον καθορισµό µε ρύθµιση ελάχιστων απαιτήσεων απόδοσης για προϊόντα που διατίθενται στην αγορά και συνεπώς την απαγόρευση των λιγότερο αποτελεσµατικών προϊόντων. Το δεύτερο αφορά στην ενεργειακή σήµανση των προϊόντων. Περίπου είκοσι οικογένειες προϊόντων έχουν ήδη υποβληθεί σε κανονισµούς µεταξύ των οποίων ο φωτισµός, οι οικιακές συσκευές, οι τηλεοράσεις, τα κλιµατιστικά, οι ηλεκτρικοί κινητήρες, οι ηλεκτρικές σκούπες, οι υπολογιστές και άλλα . Η ΕΕ στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας της για Αειφόρα Προϊόντα εκπόνησε στις 30 Μαρτίου 2022 πρόταση κανονισµού για τον ΟΣ βιώσιµων προϊόντων (142/2022). Τον Απρίλιο του 2024, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε τη συµφωνία που επιτεύχθηκε µε το Συµβούλιο, σχετικά µε έναν νέο ΟΣ που θα διευρύνει σηµαντικά το πεδίο των προϊόντων στα οποία εφαρµόζεται .Ο κανονισµός αυτός θα αντικαταστήσει την ισχύουσα οδηγία διευρύνοντας σηµαντικά το πεδίο εφαρµογής της, τόσο όσον αφορά στους τύπους των σχετικών προϊόντων όσο και στα κριτήρια του ΟΣ. Με αυτόν τον τρόπο, µπορούν να θεσπιστούν τοµεακά µέτρα, που ρυθµίζουν διάφορες πτυχές ενός προϊόντος, όπως το αποτύπωµα του άνθρακα, η αντοχή του, το ανακυκλωµένο του περιεχόµενο ή ακόµη και η παρουσία επιβλαβών χηµικών ουσιών. Το σχέδιο κανονισµού, στοχεύει επίσης στη δηµιουργία ψηφιακού διαβατηρίου προϊόντος και στην καλύτερη ρύθµιση των πρακτικών καταστροφής νέων προϊόντων που δεν έχουν πωληθεί . θα αντιµετωπίσει πρακτικές πρόωρης απαξίωσης, για να αποφύγει τα προϊόντα να χάσουν τη λειτουργικότητά τους λόγω σχεδιαστικών χαρακτηριστικών, µη διαθεσιµότητας ανταλλακτικών ή έλλειψης ενηµερώσεων λογισµικού. Ένα Ψηφιακό ∆ιαβατήριο Προϊόντος θα πρέπει να συνοδεύει τα προϊόντα, παρέχοντας στους καταναλωτές όλες τις σχετικές πληροφορίες που χρειάζονται για να τους βοηθήσει να λάβουν τεκµηριωµένες αποφάσεις. Οι καταναλωτές θα έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν πληροφορίες από τα διαβατήρια προϊόντων σε µια διαδικτυακή πύλη που διαχειρίζεται η Επιτροπή. Θα διευκολύνει επίσης τους ελέγχους για τις δηµόσιες αρχές. Το Κοινοβούλιο µερίµνησε ώστε οι απαιτήσεις ΟΣ να εισαχθούν κατά προτεραιότητα για ορισµένα προϊόντα µε υψηλές επιπτώσεις στο περιβάλλον, όπως ο σίδηρος, ο χάλυβας, το αλουµίνιο, τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, τα έπιπλα, τα ελαστικά, τα απορρυπαντικά, τα χρώµατα και τα χηµικά.
Επιπλέον, οι νέοι κανόνες στοχεύουν να σταµατήσουν την καταστροφή απούλητων προϊόντων, να προωθήσουν τις πράσινες δηµόσιες προµήθειες και να παρέχουν κίνητρα, όπως κουπόνια οικολογικής χρήσης ή πράσινη φορολογία, για να ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να αγοράζουν φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα.
Μετά την επίσηµη έγκριση από το Συµβούλιο και το Κοινοβούλιο, ο κανονισµός τίθεται σε ισχύ 20 ηµέρες µετά τη δηµοσίευσή του. Στη συνέχεια, η Επιτροπή πρέπει να ορίσει συγκεκριµένες απαιτήσεις για διάφορα προϊόντα και οι παραγωγοί και οι χώρες της ΕΕ θα έχουν στη διάθεσή τους 18 µήνες για να συµµορφωθούν µε αυτές.
Το σήµα των πράσινων προϊόντων
Το «πράσινο» µάρκετιγκ κατάλληλα διαµορφωµένο και µε σωστή οργάνωση θα βοηθήσει σε µεγάλο βαθµό την αύξηση της κατανάλωσης των αειφόρων αγαθών και την προσφορά υπηρεσιών. Η βασική του στρατηγική πριν ακόµα το πράσινο προϊόν τεθεί σε κυκλοφορία πρέπει να λάβει υπόψη και να αναλύσει σε βάθος το προϊόν αυτό, την τιµή, τον τόπο και την προώθηση. Ακόµα είναι αναγκαίο να αποτελέσει βασικό στόχο και το «πράσινο ξέπλυµα» (Greenwashing) που τελευταία µαστίζει την παγκοσµιοποιηµένη και εθνική για κάθε κράτος – µέλος αγορά.
Ο Οικολογικός Σχεδιασµός στον πρωτογενή τοµέα
Ο πρωτογενής τοµέας, δηλαδή η γεωργία µε την ευρεία έννοια έχει εξελιχθεί σε ένα ανθρωποκεντρικό αγροδιατροφικό σύστηµα που επηρεάζει την οικολογική ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος. Ο Ξενοφών στον «οικονοµικό» θα αναφέρει για τη σηµασία που έχει η γεωργία για τον άνθρωπο « ἔοικε γὰρ ἡ ἐπιµέλεια αὐτῆς εἶναι ἅµα τε ἡδυπάθειά τις καὶ οἴκου αὔξησις καὶ σωµάτων ἄσκησις εἰς τὸ δύνασθαι ὅσα ἀνδρὶ ἐλευθέρῳ προσήκει».(Η φροντίδα γι᾽ αυτήν φαίνεται πως είναι συγχρόνως µια πηγή ευχαρίστησης, προκοπή του οίκου και εξάσκηση του σώµατος, ώστε να είναι ικανό για όσα ταιριάζουν σ᾽ έναν άνδρα ελεύθερο). Κι ακόµα «καλῶς δὲ κἀκεῖνος εἶπεν ὃς ἔφη τὴν γεωργίαν τῶν ἄλλων τεχνῶν µητέρα καὶ τροφὸν εἶναι. εὖ µὲν γὰρ φεροµένης τῆς γεωργίας ἔρρωνται καὶ αἱ ἄλλαι τέχναι ἅπασαι, ὅπου δ᾽ ἂν ἀναγκασθῇ ἡ γῆ χερσεύειν, ἀποσβέννυνται καὶ αἱ ἄλλαι τέχναι σχεδόν τι καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν».(Καλά τα είπε και εκείνος που έλεγε ότι η γεωργία είναι µητέρα και τροφός των υπόλοιπων τεχνών. Όταν πάει, δηλαδή, καλά η γεωργία, και όλες οι άλλες τέχνες ευδοκιµούν, όπου όµως η γη εξαναγκάζεται να µείνει χέρσα, τότε συνήθως σβήνουν και οι άλλες τέχνες και στην ξηρά και στη θάλασσα).
Η Οικολογική ή βιολογική ή οργανική µορφή της έχει µετεξελιχθεί χάρη στον ΟΣ της αγροοικολογίας σε ένα αειφόρο αγροοικοσύστηµα που σέβεται σε µεγάλο βαθµό το φυσικό περιβάλλον. Η ΕΕ µε την Κοινή Αγροτική Πολιτική διατυπώνει µια σειρά από προτάσεις για τη θεραπεία των προβληµάτων που παρουσιάζει η µορφή της οικολογικής γεωργίας που πολλές φορές «αραχνιάζουν» στα χρονοντούλαπά της εξαιτίας της µη οµοφωνίας των κρατών –µελών.
∆ίνεται τώρα η «χρυσή ευκαιρία» να αναληφθούν πρωτοβουλίες για την εκπόνηση αναλυτικών µελετών εφαρµογής του ΟΣ για όλα τα προϊόντα των υποτοµέων και µορφών γεωργίας. Πολύ περισσότερο για τη συµβατική ή σύγχρονη ή χηµική γεωργία η οποία πειθαρχώντας στο οικονοµικό µοντέλο του λιµπεραλισµού, κορυφώνει την παραγωγικότητα και εντροπία, απλοποιεί και γραµµικοποιεί τις τροφικές αλυσίδες, µειώνει τη βιολογική και γενετική ποικιλότητα, ανοίγει τους βιολογικούς κύκλους ,εξαντλεί τα ενεργειακά αποθέµατα, επιδίδεται στη γενετική µηχανική, απορρυθµίζει τη σταθερότητα και συγχρονίζει επικίνδυνα τη φαινολογία.
*Ο ∆ρ Βαγγέλης Α. Μπούρµπος
Είναι Γεωπόνος , Ερευνητής, Φυτοπαθολόγος ,Οικοτοξικολόγος
