Ενα διαμάντι των Χανίων με πολλά ενδιαφέροντα
γνωστά και άγνωστα
Στον Ομαλό έφτασα για πρώτη φορά το έτος 1952, μόλις 17 χρονών, συμμετέχοντας στην πρώτη μεταπολεμική διάβαση της Σαμαριάς από τον Ορειβατικό Χανίων. Ξεκινούσαμε την πεζοπορία σχεδόν από Λάκκους. Ο αμαξωτό δρόμος “κατέβηκε” στο οροπέδιο το 1956.
Εξ’ αρχής ο τόπος αυτός μπήκε στην καρδιά μου και για εβδομήντα χρόνια υπολογίζω να έχω φθάσει ως αυτόν πάνω από… δύο χιλιάδες φορές χειμώνα – καλοκαίρι. Είχα μάλιστα ξεκινήσει και ένα μικρό βιβλίο για την ευρύτερη περιοχή αλλά δεν προχώρησε.
Καταχωρίθηκαν επίσης στις τοπικές εφημερίδες περισσότερα από διακόσια δημοσιεύματα, περιγραφές, σχόλια για προβλήματα κ.λπ.
Θα αναφερθώ όλως συνοπτικά, χωρίς σειρά αξιολόγησης των στην περιοχή, ενδιαφερόντων, όσα γνωρίζω φυσικά.
1. Ο Πύργος του Χατζημιχάλη Γιάνναρη με τον τάφο του και την εκκλησία – τάξιμο του, του Αγίου Παντελεήμονα. Ο Πύργος διώροφος. Ίσως άπρεπε να υπάρχει χαμηλότερα στον δρόμο η προτομή του.
2. Το διεθνώς γνωστό σπήλαιο βάραθρο Χώνος ή Τζανή που ξεκινήσαμε το 1961 την εξερεύνηση του, μέχρι τα 300 μέτρα και την προχώρησε η Γαλλική αποστολή του 1964, και άλλες μετά, μέχρι μήκους δυόμιση χιλιομέτρων.
3. Τη χαράδρα του Ξεροπόταμου ή Ντούναβη (Δούναβη) κατά τους ντόπιους με το μεγαλύτερο προστατευόμενο δάσος Αμπελιτσιάς και το θαυμαστό περιβάλλον του.
4. Την ιστορική Στράτα των Μουσούρων και την άλλη την Βασιλική Στράτα στα δυτικά, προς Σέλινο.
5. Τον αγωνιστή κατά την Τουρκοκρατία Σαρηδαντώννη με το Αρχηγείο στην είσοδο του Ομαλού στο μνημείο.
6. Το μνημείο στην είσοδο, που άγνωστο ποιος το κατάστρεψε, στο σημείο όπου εξοντώθηκε ο αιμοσταγής Γενίτσαρος Βέργερης. Του Βερβέρη το Λακκούδι.
7. Το προστατευόμενο γραφικό Λημνιό που το χειμώνα παγώνει η επιφάνεια του, και σήμερα, η νέα λιμνοδεξαμενή, που ίσως συγκεντρώσει προστατευόμενα πετούμενα.
8. Τα ιστορικά κατατόπια όπου κατά την Τουρκοκρατία διεξήχθησαν αμέτρητοι αγώνες των επαναστατών καθώς και άλλοι στην κατοχή.
9. Κάποιες “γωνίες” όπου αν είσαι προσεκτικός, θα αντιληφθείς μέσα στο χώμα θραύσματα (όστρακα) κεραμικών ακόμη και της Μινωικής περιόδου και της Βενετσιάνικης όταν οι Βενετοί ανέφεραν στους χάρτες τους τον Lago Omalo (Λίμνη).
10. Τις ιστορίες του κατά την Γερμανική κατοχή μικρού εκεί αεροδρομίου και τα πάθη των Λακκιωτών για να μεταφέρουν στα χέρια και πλάτη τα βαριά σιδερένια κομμάτια του ερπυστιοφόρου και των οχημάτων με ιστορίες ηρωικές.
11. Το εκκλησάκι της Αγίας Ειρήνης στον Σεληνιώτικο Γύρο όπου στην πανήγυρη εχοροστατούσε ο Μακαριστός Ειρηναίος.
12. Το σύγχρονο εκκλησάκι – τάσσιμο του Αγίου Σάββα και Εφραίμ στον Σεληνιώτικο γύρο πάλι.
13. Το μοναδικό στην Ελλάδα Ξυλόσκαλό μας με το υπέροχο θέαμα του κακοτράχαλου απέναντι Γκίγκιλου (Σαπημένος) και κάτω το δάσος και το φαράγγι.
Από εδώ αρχίζει η ωραιότερη πεζοπορική διαδρομή που υπάρχει στα Λευκά Άρη με οδοιπορία μιας ώρας ως την παγωμένη πηγή νερού στο Λινοσέλλι (Σελί των Ελλήνων) σε υψόμετρο 1400 μ. Ανάμεσα σε βρόχινους πύργους φανταστική άγριας ομορφιάς. Εδώ πλησίον και το Λαιμονοσπήλιο.
14. Πλησίον του Ξυλόσκαλου, ανατολικά, έχει ταφεί η τέφρα του Βρετανού της αντίστασης Fielding, του γνωστού Αλέκου της κατοχής, μετά από επιθυμία του και λόγω της αγάπης του για τα Λευκά Ορη.
15. Τα σπιτάκια των παλαιών ζευγάδων, παραδοσιακά κτισμένα χώμα στην οροφή και το μεσοδόκι, που έχουν μείνει ελάχιστα . Σε αυτά ανέβαιναν από Λάκκου άνοιξη με φορτωμένα τα υπάρχοντα΄τους στα ζώα, καλλιεργητές πατάτας ή δημητριακών κλπ. Που διέμεναν εκεί ως μέσα φθινοπώρου. Και τότε και σήμερα οι ντόπιοι τα γνωρίζουν σαν “τα σπιτάκια” οι δε ασχολούμενοι τεχνικά – ιστορικά με αυτά σαν “ζευγόσπιτα” (αγροτόσπιτο) αφού οι εκεί διαμένοντες ζευγάριζαν την γη με γαϊδούρια και βόδια. Δεν υπήρχε τυροκομική εργασία σε αυτά.
16. Την μαλοτήρα που μαζεύαμε πριν μισό αιώνα στα γύρω του οροπεδίου και μετά φτιάχτηκαν φυτώρια καλλιεργήσιμης στον Λακκιώτικο Γύρο. Επίσης την μαντζουράνα και άλλα βοτάνια.
17. Τους κούμους στις ρίζες των βουνών ή ψηλότερα όπου σε πολλούς από αυτούς υπήρχαν τα παραδοσιακά μιτάτα ή σε άλλους μόνο μάντρες κτηνοτροφίας. Στρογγυλούς, θολωτούς ή παραλληλόγραμμους, μνημεία λαϊκής αρχιτεκτονικής με ξερολιθιά.
18. Μια άλλη θαυμάσια ορειβατική διαδρομή είναι: Πριν από κάθοδο προς οροπέδια δεξιά, όπου δρόμος προς κορυφή Γεωργιλά (κεραίες) και στη συνέχεια από τις βόρειες κορυφογραμμές ως το θαυμάσιο κυπαρρόδασος στην Αγία Ειρήνη και ακόμη στο βρε λάσκα στο κυπαρισσόδασος στο σημαδεμένο μονοπάτι προς κορυφή αγκαθωτή.
Μιτάτα: Συνολικά στο οροπέδιο, και την ευρύτερη περιοχή, υπήρχαν περίπου εξήντα μιτάτα με κατανομή ως παρακάτω:
Στους γύρους και ψηλότερα, στο οροπέδιο έξι μιτάτα με σπουδαιότερο του Σκουλομαθιού.
Στην περιοχή Καλλέργης έξι. Περιοχή κορυφής Γαλάτης και Γεροποτάμου τέσσερα με σπουδαιότερο του Κουτσοπέτρου που τυροκομούσε ως το 1970. Περιοχή Σεληνιώτικου Γύρου περίπου δέκα στα οποία και αυτό του Μανώλη Γεωργακάκη στα Ζυμπραγολάκκουδα και πάλι Γεωργακάκη στσοι Πέρα Λάκκους κάτω από τα Πυροσέλια.
Στου Δρυ μέχρι βοριά επτά όπου και του Σολιδάκη με μέχρι σήμερα τυροκομία και των Βιγλήδων.
Στις Φιώκες – Νερατζόπορα περίπου είκοσι με σπουδαιότερο του Νικολούλη που τυροκομούσε ως το 1974 με 2.000 πρόβατα. Περιοχή Φαράγγι- Σπήλαιο (υπόγειο ποτάμι) Βρυσίτσα δέκα μιτάτα.
Ενδιαφέροντα στην ευρύτερη περιοχή: Ο Μοναδικός Γκίγκιλος που ανάφερα κέντρο αναρριχητικό όπου από τη δεκαετία του ’60 πραγματοποιήθηκαν μοναδικές και δύσκολες αναρριχητικές διαδρομές, από Χανιώτες και μη, διάσημους του αθλήματος. Στην κορυφή του τοποθετεί ξένος περιηγητής πριν από τριακόσια χρόνια, τον θρόνο του ιός και στην επίπεδη επιφάνεια της κορυφής πιλάφι το αρματοδρόμιο του και έστω και παραμύθι δεν το εκμεταλλευθήκαμε τουριστικά.
Στις πλαγιές της κορυφής Γαλάτης – Ψηλάφι επραγματοποιήσαμε το 1973 τους πρώτους και μοναδικούς πανελλήνιους χιονοδρομικούς αγώνα και είχε πραγματοποιηθεί προμελέτη από Αυστριακό οίκο για δημιουργία χιονοδρομικού κέντρου αλλά δεν προχώρησε.
Υπάρχει στις Φώκιες η εκκλησία του Αγίου Ζαχαριά των Μουγουράκηδων με θαυμαστό κρητικό πανηγύρι δύο φορές το χρόνο.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος των Νικολούδηδων στο παλαιό μιτάτο των με κρητικό πανηγύρι και στην υπέροχη τοποθεσία Δρυς το εκκλησάκι Αγίου Γεωργίου- όπου στις 8 Σεπτεμβρίου της Παναγίας, μοναδικό Λευκορείτικο πανηγύρι των Σολιδάκηδων. Πραγματοποιείται και ευλογία των προβάτων και μοναδική φιλοξενία.
Δυόμιση χιλ. επίσης από τον Σεληνιώτικο Γύρο ασφαλτοστρωμένου δρόμου συναντούμε την θαυμαστή τοποθεσία βρε λάσκα με μοναδικά χιλίων μέτρων, γκρεμνά και θέα μέχρι Σουγιά όπου φτιάχτηκε και τουριστικό κατάλυμα θαυμαστό αλλά λεηλατήθηκε αγρίως.
Με συγκίνηση, θυμάμαι τους από Λάκκους – Ομαλό φίλους: Τον μακαριστό Παπά Ανδριανή που ξεκίνησε την με προσωπική εργασία των Λακκιωτών διάνοιξη του δρόμου Ομαλού. Τον Γιώργη Δρακουλάκη με την παράγκα του, πρώτο κατάστημα Ομαλού. Τον Στέφανο Κουτρούλη με το φορτηγό του που με φιλοξένησε και το είχε για αστικό Λάκκοι – Ομαλός σε 2:30 ώρες.
Τον Γιώργη Σκουλαρίκη πρόεδρο κοινό. Και παλαιότερο καφέ Λάκκων όπως και τον Χ. Κοκκινάκη και Ι. Κουμή. Τον Γιώργη Καζαλάκη άρχοντα του Ξυλόσκαλου, πρώτο λειτουργήσαντα το εκεί περίπτερο.
Τον αετό του Ομαλού Μιχάλη Σεργάκη, τους Μιχελάκηδες, τον Γιάννη Καντιδάκη με τις ιστορίες του και πολλούς άλλους.
Αλησμόνητες στιγμές με τις κόρες μου. Κάποιες φορές το Μεγάλο Σάββατο στην απογευματινή Ανάσταση στον Πύργο Χατζημιχάλη. Τις οδοιπορίες με χιονοπέδιλα στον αποκλεισμένο από τα χιόνια Ομαλό και τα παιχνίδια χιονιού με παιδιά και εγγόνια. Την εποποιία της ανέγερσης του καταφυγίου Καλλέργη με την συμπαράσταση των Λακκιωτών 1968-70. Τις πρώτες “χιονοδρομίες” μας με Χουλιόπουλο και άλλους το 1955 στα γύρω υψώματα.
Τις παρέες και διασκεδάσεις. Τι αποκλεισμούς από ξαφνικές χιονοθύελλες και κινδύνους από σκληρά καιρικά φαινόμενα, μέχρι που κάποια δύσκολη ώρα σπάσαμε το μαγαζί του Δρακουλάκη για… σωτηρία.
Στο από ξερολιθιά σπίτι του Μάντακα στη γωνία, που είχε παραχωρήσει στον Ορειβατικό σαν το πρώτο καταφύγιο έμεινα μόνος μια εβδομάδα το 1954 και ανέβαινα στου Σκουλαρίκι το μιτάτο για γάλα και στου Δράκουλα την καλύβα για τίποτα… μάσα.
Και την κουζουλάδα, πρωτοχρονιά του 1956, με μηχανάκι 50άρι να φθάσω στον έρημο και ξεχιόνιστο Ομαλό και να καταφέρω να είμαι στο Ξυλόσκαλο με αυτό, παρ’ ότι δεν είχε φθάσει ακόμη εκεί δρόμος, για να πάρω τη… δόξα του πρώτου τροχοφόρου ως εκεί.
Ο Ομαλός ήταν χρονιά που παρέμεινε αποκλεισμένος από χιόνι και έναν μήνα αφού δεν υπήρχε ευχέρεια μηχανημάτων και επιχειρήσεων εκεί.
Τελειώνοντας ας μου επιτραπεί να αναφερθώ σε ένα από τα θαυμαστά ρεπορτάζ του Γιώργου Κώνστα στα “Χ.ν.” και που αφορούσε κάποιες κατασκευές στο οροπέδιο και να εκφράσω και εγώ την άποψη μου, τεκμηριωμένη σε πείρα δεκαετιών στα ορεινά και γνώμες πλέον ειδικών από εμένα.
Υπάρχουν διαφοροποιήσεις στις ορεινές περιοχές της Κρήτης ως προς τις διάφορες ονομασίες. π.χ. στα Χανιά στα Λευκά Ορη αναφερόμαστε και σαν Μαδάρες ενώ στον Ψηλορείτη είναι άγνωστη η λέξη και έχουν το Αόρι ή τα Αόρι. Εδώ έχουμε τα μιτάτα σαν τυροκομικές ορεινές εγκαταστάσεις ενώ εκεί Μιτάτα ονομάζουν κτίσματα τους κορμούς και μάλιστα θεωρούν το υψηλότερο μιτάτο στο νησί την ξηρολιθική κατασκευή του Τιμίου Σταυρού στην κορφή Ψηλορείτη.
Κούμους ακόμη ονομάζουν αποκλειστικά τα κοτέτσια στο Λασιθι.
Ο καθηγητής Α. Ξανθινάκης στο λεξικό του του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, των Πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης, αναφέρει: κούμος = ο στεγασμένος χώρος για μικρά κατοικίδια ζώα. Από το τούρκικο kumes – κοτέτσι – κουμάσιον (ησύχιος) – το των ορνίθων οίκημα.
Με όλο τον σεβασμό και την εκτίμηση προς το πρόσωπο που αναφέρθηκε στη μεταπτυχιακή έρευνα.
Σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ο Πύργος Χατζημιχάλη σαν κούμος, κτίσμα διώροφο όπως τα σύγχρονα στον Ομαλό, που δεν είναι κούμοι.
Τα μικρά οικήματα που αναφέρονται στη συνέντευξη από τον Κώνστα, δεν είναι οπωσδήποτε κούμοι αλλά χρησίμευαν για την θερινή διαμονή αγροτών(ως στο Νο 13 προηγουμένως ανάφερα) και είναι ακόμη γνωστά σαν “τα σπιτάκια” και τεχνικά σαν Ζευγόσπιτα όπως π.χ. ο Δ. Βασιλιάδες στο σύγγραμμα του “Το Κρητικό Σπίτι” Αθήνα 1976, και θα πρέπει κάποια από τα σωζόμενα να συντηρηθούν πράγματι. Όπως αναφέρεται, στο χώμα οροφής έκαναν αλάτι για καλύτερη αντοχή αλλά και για να μη φυτρώνουν χόρτα και να λιώνει πιο εύκολα το χιόνι του χειμώνα.
Όσο για τη χρήση τους σήμερα μόνο σαν παραδοσιακά ατομικής διαμονής κτίσματα είναι γιατί σε καμιά περίπτωση, δεν έχουν προδιαγραφές για ορειβατικά καταλύματα δίπλα σε σύγχρονα τουριστικά και υπάρχει ο θαυμαστός Καλλέργης, στα 1680 μέτρα, με 50 κλίνες και 30 ακόμη ανάγκης. Ούτε για πώληση τοπικών προϊόντων, που έναν τέτοιο λαϊκό κατάστημα θα πρέπει να είναι στον κεντρικό δρόμο και δεν νομίζω να “βγαίνει” και από ποιους; Το χιόνι στο οροπέδιο κρατεί από Χριστούγεννα μέχρι τέλος Φεβρουαρίου. Κάποιες χρονιές και μεγαλύτερο αρκετό διάστημα ή λιγότερο και την περίοδο αυτή δεν μετακινούνται εκεί κτηνοτρόφοι ή καλλιεργητές.
Υπάρχουν ήδη μερικά καλοχτισμένα παραθεριστικά οικήματα από σιδηρόπετρα πελεκύτη και άλλα.
Αναφέρεται και δυνατότητα για μικρή ανεμογεννήτρια αλλά δεν είναι ότι καλύτερο αλλά προτιμότερο τα ηλιακά όπως στα “ακόλλητα του Ψηλορείτη” (Βορίγια) σε υψόμετρο 2.000 μ. Όπου σε όλους τους κούμους έχουν φως και… τηλεόραση.
Υ.Γ. Σε άλλη ειδική καταχώρηση θα αναφερθώ στους καλύτερους κούμους και μιτατοκαθίσματα στα Λευκά Ορη για να σωθούν σαν μνημεία λαϊκής αρχιτεκτονικής που με το εκφορικό σύστημα ΔΕΝ υπάρχει σήμερα τεχνίτης για να φτιάξει όμοιο.
