Bιότοπος – περιγραφή
H λατινική ονομασία του βοτάνου είναι ORCHIS mascula (Όρχις ο άρρην). Ανήκει στην οικογένεια των Ορχειοειδών η οποία απαριθμεί περισσότερα από 15.000 είδη, τα οποία κατατάσσονται σε 400 περίπου γένη. Οι ορχιδέες ζουν σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου.
Στη χώρα μας υπάρχουν 23 είδη και η κοινή τους ονομασία είναι Σερνικοβότανο και Σαλέπι. Σε ορισμένες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας το βότανο ονομάζεται Μονοκλήσι (μόνο για την εκκλησία) γιατί στολίζει περιμετρικά τις μαλάθες (πανέρια) των διαφόρων γλυκισμάτων που προσφέρονται την πεντηκοστή στη μνήμη των νεκρών.
Φύεται σε όλη την Ευρώπη και είναι διαδεδομένο σε δάση φυλλοβόλων δέντρων, στα φτωχά λιβάδια και τις στέπες. Πολυετής πόα, με κονδύλους. Στέλεχος όρθιο, ύψους 30 εκατοστών. Φύλλα μακρουλά, πλατιά, σαρκώδη, ενίοτε με καστανές κηλίδες. Άνθη σε στάχυ, αρκετά μεγάλα, πορφυρά, περισσότερο ή λιγότερο βαθύχρωμα. Το φυτό φέρει ριζικό σύστημα το οποίο χαρακτηρίζεται απ’ την ύπαρξη δύο κονδύλων που μοιάζουν με όρχεις. Σε κάποιες περιπτώσεις το σχήμα των δύο αυτών κονδύλων μπορεί να είναι σφαιρικό, ενώ κάποτε μπορεί να είναι και παλμοειδές. Ο ένας απ’ τους δύο κονδύλους είναι σπογγώδης ρικνός και μαραμένος, ως ένα κενό σακίδιο. Απ’ αυτόν βλασταίνει ο ανθοφόρος βλαστός. Ο άλλος κόνδυλος είναι σαρκώδης, συμπαγής, στιλπνός και λείος και προέρχεται όπως και ο ανθοφόρος βλαστός απ’ τον προηγούμενο. Ο κόνδυλος αυτός φέρει εις το άνω μέρος του οφθαλμόν, απ’ την ανάπτυξη του οποίου τον επόμενο χρόνο προέρχεται το καινούργιο φυτό. Ο Διοσκουρίδης μάλιστα αναφέρει ότι ο συμπαγής και ευτραφής κόνδυλος είναι ο αρρενογόνος, ενώ ο μαραμένος είναι ο θηλυγόνος «και περί ταύτης δε ιστορείται την μεν μείζονα ρίζαν, υπό ανδρών εσθιομένην, αρρενογόνον είναι, την δε ελάττονα υπό γυναικών θηλυγόνον».
Στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στη Θεσσαλία και Ήπειρο, οι κόνδυλοι αυτοί αφού πλυθούν καλά και ξεραθούν, αλέθονται και αποτελούν το γνωστό σαλέπι, το οποίο βράζεται με ζάχαρη ή μέλι και είναι ένα από τα συνηθισμένα θερμαντικά ποτά του λαού τον χειμώνα.
Είναι φυτό που προστατεύεται σχεδόν σε όλη την Ευρώπη και επομένως απαγορεύεται η συλλογή του. Το βότανο που κυκλοφορεί προέρχεται από τη Μικρά Ασία.
Ιστορικά στοιχεία
Αναφέρεται στη μυθολογία και το χρησιμοποιούσαν οι μεγάλοι Ελληνες γιατροί Ιπποκράτης Ασκληπιός και Γαληνός και το περιγράφει ο πατέρας της βοτανικής Θεόφραστος.
Κατά τη μυθολογία, ο Όρχις ήταν γιος μιας νύμφης και ενός Σάτυρου, που καταδικάστηκε να γίνει φυτό επειδή βίασε μια ιέρεια στη διάρκεια των Βακχικών μυστηρίων. Ο Θεόφραστος ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε στην αρχαιότητα για τις ορχιδέες και τους έδωσε την ονομασία τους από το σχήμα του βολβού τους. Το σαλέπι είναι γνωστό σαν βότανο από τον Ασκληπιό και τον Ιπποκράτη. Βγαίνει από το σπόρο άγριας ορχιδέας και εικάζεται πως το πήρανε οι Μικρασιάτες μαζί τους όταν φύγανε. Από αυτούς το έμαθαν οι Τούρκοι, ενώ πολλοί από εμάς πιστεύουμε πως είναι τουρκικό ρόφημα.
Του αποδίδονταν ιδιότητες αφροδισιακές, γι’ αυτό και πέρασε στη λαϊκή παράδοση ως Σερνικοβότανο. Το βότανο που χάριζε στις γυναίκες αρσενικά παιδιά! Στις ρίζες αυτού του φυτού αναπτύσσονται κόνδυλοι που αποξηραίνονται, αλέθονται και από τη σκόνη τους γίνεται το θαυμάσιο αυτό αφέψημα, που «ευφραίνει και το στόμα και την ψυχή», όπως έλεγαν οι παλιοί. Και γνώριζαν με την απλοϊκή τους σοφία ότι και στο σώμα προσφέρει θαυμαστά οφέλη.
Το «Σαλέπι» στα τουρκικά σημαίνει «όρχεις της αλεπούς» και είναι φημισμένο σαν αφροδισιακό σκεύασμα.
Στην Κρήτη το βότανο το αποκαλούν Τσιτσέκι ή Χιαλέπι. Οι χωρικοί το χρησιμοποιούσαν για τις θεραπευτικές του ιδιότητες.
«Τσι πατάτες του Τσιτσεκιού επλύνανε και ύστερα τσι βράζανε λίγο και τσι ξεραίνανε. Ύστερα τις έκοβαν φέτες και τις άλεθαν στο χερόμυλο. Εκοσκινίζανε τη σκόνη και την εβράζανε με μέλι ή με ζάχαρη και πίνανε Χιαλέπι, για ζέστη ή για το βήχα».
Οι Τούρκοι που το πούλαγαν στο νησί, το αποκαλούσαν «χιαλέπ καϊνάρ». Το αρωμάτιζαν με σκόνη που την αποκαλούσαν τζεντζεφίλι (πιπερόρριζα), από την οποία οι Τούρκοι έκαναν μια λεμονάδα, το τζιτζιμπύρι, που το έπιναν οι χανούμισσες, όταν βγαίνανε από το χαμάμι. Το Τσιτσέκι το έτρωγαν οι άνδρες ωμό, για να γεννούν οι γυναίκες τους «ασιρνικά κοπέλια».
Συστατικά – χαρακτήρας
Οι κόνδυλοι είναι πλούσιοι σε βλεννώδεις ουσίες και άμυλο. Περιέχουν μέχρι 15% πρωτεΐνες. Περιέχει ακόμη ζάχαρα 9-10%, σίδηρο, χαλκό, κάλιο, πηκτίνες, φυτικές ίνες, στυπτικές ουσίες, οργανικά οξέα με κυριότερο το σαλικυλικό, βιταμίνες C,Β1, Β12, Β3, φολικό οξύ.
Το σαλέπι περιέχει τραγακανθίνη, αραβίνη και πολύ άμυλο, διαλύεται εύκολα στο ζεστό νερό και δημιουργεί ένα υγρό βλεννώδες και πολύ πηχτό ως ουσία δε πολύ ευκολοχώνευτη θρεπτική και ωφέλιμη.
Ανθιση – χρησιμοποιούμενα μέρη – συλλογή
Ανθίζει τον Μάιο και τον Ιούνιο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται οι βολβοί, οι οποίοι είναι γεμάτοι κατά την εποχή της ανθοφορίας. Συλλέγονται Ιούνιο και Ιούλιο. Οι βολβοί μετά την πλύση πρέπει να ζεματίζονται ή να βράζουν λίγο για να αποβάλουν το αιθέριο έλαιο που έχουν και το οποίο τους προσδίδει γεύση τσουχτερή και λίγο πικρή. Επειδή η χρήση του σαλεπιού απαιτεί το ξερίζωμά του, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στη συλλογή του. Όταν το συλλέγουμε προσπαθούμε να μη μαζεύουμε όλα τα φυτά που θα εντοπίσουμε σε μια περιοχή, διότι η απληστία μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνιση του είδους και έτσι αφενός μεν κάνουμε κακό στο φυσικό περιβάλλον του βουνού μας, αφετέρου δεν θα έχουμε τη δυνατότητα να το βρούμε άλλη χρονιά.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Το βότανο δρα ως μαλακτικό, δυναμωτικό, ευκολοχώνευτο, στομαχικό, καταπραϋντικό, αναληπτικό, θερμαντικό και αντιδιαρροϊκό. Τις ίδιες θεραπευτικές ιδιότητες έχουν και τα είδη Στικτός, Γραπτός, Ουρά του λαγού και Εύοσμος.
Είναι ωφέλιμο βότανο (εξ αιτίας μιας κολλώδους ουσίας που περιέχει, της βασσαρίνης) σε κατάρρους των πνευμόνων, σε διάρροια και δυσεντερία. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την πρόληψη του κρυολογήματος και της γρίπης καθώς και σαν μαλακτικό κατά του βήχα και όλων των παθήσεων του αναπνευστικού συστήματος, του στομάχου και του εντέρου. Λόγω της υψηλής του τιμής, δεν χρησιμοποιείται [πολύ σήμερα. Οι κόνδυλοι του ORCHIS και του OPHRYS χρησιμοποιούνται στη σύνθεση Γαληνικών παιδιατρικών ιδιοσκευασμάτων. Στις χώρες της Ανατολής φτιάχνουν ροφήματα και ζελέδες, που δίνονται στους αναρρωνύοντες. Το ρόφημα του σαλεπιού είναι αντιδιαρροϊκό.
Παρασκευή και δοσολογία
Παρασκευάζεται ως αφέψημα. Για δύο ποτήρια ροφήματος, προσθέτουμε 1 κουταλάκι σκόνη και 2 γαρίφαλα. Ανακατεύουμε συνεχώς το ρόφημα καθ’ όλη τη διάρκεια του ψησίματος, μέχρι να φουσκώσει (σαν τον ελληνικό καφέ). Δεν το αφήνουμε να βράσει. Προσθέτουμε κανέλα και πιπερόριζα σε σκόνη και το πίνουμε ζεστό! Σερβίρουμε το ρόφημα με μέλι ή ζάχαρη.
Προφυλάξεις
Δεν αναφέρονται παρενέργειες.
Y.Γ: Όλα τα προηγούμενα άρθρα της στήλης μπορούμε να τα βρούμε στη διεύθυνση www.herb.gr.
Επίσης αν κάποιος φίλος αναγνώστης γνωρίζει οποιαδήποτε θεραπευτική ιδιότητα βοτάνου του τόπου μας που δεν είναι ευρέως γνωστή ή έχει κάποιο ερώτημα μπορεί να το απευθύνει στην ηλεκτρονική διεύθυνση skouvatsos11@gmail.com
