Το κοινωνικό στίγµα αποτελεί µία διαδικασία που υπάρχει και δηµιουργείται µέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Υπάρχουν πολυεπίπεδες διαδικασίες που το ενισχύουν, αλλά και το εξαλείφουν. “Ο κοινωνικός στιγµατισµός είναι απόδοση απαξιωτικής ετικέτας σε ένα άτοµο µέσα σε ένα συστηµικό πλαίσιο. Πολυεπίπεδο ρόλο σε αυτό το φαινόµενο έχουν όλοι οι φορείς κοινωνικοποίησης που ορίζουν συνειδητά ή και ασυνείδητα ενίοτε κανονιστικά πρότυπα, πρότυπα συµπεριφορών και γνωρισµάτων ώστε να θεωρείται ένα άτοµο αποδεκτό, φυσιολογικό. Οι φορείς επηρεάζουν σε µεγάλο βαθµό την κοινωνική ταυτότητα των ατόµων για το τι αποτελεί νόρµα και το πως η µη τήρηση της γενικά αποδεκτής νόρµας ακόµη και αν ρεαλιστικά φέρει θετικό πρόσηµο είναι επιλήψιµη ή κατακριτέα επειδή απλά αποτελεί εξαίρεση. Η παράβαση των υψηλότερων αξιών, όποιες είναι αυτές και µε οποιονδήποτε τρόπο ορίζονται, θα είναι περισσότερο σηµαντική από το να παρεκκλίνει από µία αξία χαµηλότερου δυναµικού. Οργανικά αυτός ο συλλογισµός θα µας οδηγήσει στο ερώτηµα του ποιος ορίζει και ποιος επηρεάζει τον ορισµό των υψηλότερων αξιών σε ένα κοινωνικό πλαίσιο και πως αυτός ο ορισµός των αξιών µπορεί να γίνει εις βάρος συγκεκριµένων κοινωνικών οµάδων.” (Καραδόπουλος, 2022).
Οι θεσµοί πολλές φορές είναι εκείνοι οι οποίοι δηµιουργούν τις προϋποθέσεις για τον κοινωνικό στιγµατισµό και τον αποκλεισµό. Το σχολείο, οι αρχές, οι επαγγελµατικές συντεχνίες, συλλογικότητες, αλλά και µεµονωµένοι πολίτες προφανώς….
“Το θεσµοθετηµένο στίγµα, έχει άµεση σχέση και προκύπτει από το αποτέλεσµα των συµφερόντων της κυρίαρχης κοινωνικής οµάδας. Σύµφωνα µε τους Link & Phelan (2014)44, το κοινωνικό στίγµα λαµβάνει µία διαφορετική όψη, η οποία αφορά έναν ιδεολογικό χαρακτήρα. Μέσα από αυτό τον ιδεολογικό χαρακτήρα, το κοινωνικό στίγµα λειτουργεί εις βάρος των κατώτερων κοινωνικών οµάδων, καθώς οι οµάδες εκείνες οι οποίες νιώθουν “κοινωνικά ανώτερες” στιγµατίζουν τις πρώτες, ούτως ώστε να διασφαλίσουν την υποτέλεια τους, µεγαλώνοντας ακόµα περισσότερο τις κοινωνικές ανισότητες. Επιπλέον σύµφωνα µε τους θεωρητικούς, το κοινωνικό στίγµα επιτελεί µία ακόµα διαδικασία που εµπεριέχει µέσα της την έννοια του κοινωνικού ελέγχου. Μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο ορίζεται ένα συγκεκριµένο κανονιστικό πλαίσιο το οποίο ορίζει τι είναι αποδεκτό και τι µη επιτρεπτό, ως προς τι πράξεις και τις συµπεριφορές των ατόµων. Αν ένα άτοµο παραβεί αυτές τις αξιώσεις και εναντιωθεί στις νόρµες που επιτάσσει η κοινωνία, τότε θα έρθει αντιµέτωπο µε τον στιγµατισµό, γεγονός που θα του επιφέρει συνθήκες που θα αφορούν τον κοινωνικό του αποκλεισµό και την περιθωριοποίησή του µακροπρόθεσµα. Σε αυτό το σηµείο είναι πολύ σηµαντικό να αναφερθεί και να τονιστεί η σηµαντικότητα που πρέπει να αποδοθεί στην ενηµέρωση, η οποία θα αφορά στον τρόπο µε τον οποίο τα άτοµα που βιώνουν τέτοια συνθήκη, θα µπορούν να αντιµετωπίζουν τα ζητήµατα αυτά. Πολλές φορές όλοι µας µπορεί εν δυνάµει να γίνουµε εκείνοι οι οποίοι µέσα από την γλώσσα, θα στιγµατίσουµε άλλα άτοµα ως «µη φυσιολογικά» χρησιµοποιώντας λέξεις οι φράσεις οι οποίες θα ετικετοποιήσουν πράξεις και χαρακτηριστικά ατόµων.”
Αν υπάρχει ένα χαρακτηριστικό που περιγράφει τη βία της σύγχρονης εποχής αυτό είναι οι ασύλληπτες εκφάνσεις της και η ακρότητα . Η βία δεν περιορίζεται πλέον στη σωµατική ή λεκτική βία, αλλά διευρύνεται σε όλα τα µήκη και πλάτη του κόσµου, σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα µε εκφράσεις που σοκάρουν ∆εν ελλοχεύει µόνο σε διαπροσωπικές σχέσεις ή στον επαγγελµατικό χώρο γιατί πυροδοτείται από ωφελιµιστικά κίνητρα, αλλά µπορεί να ενυπάρχει ακόµη και σε ένα οποιοδήποτε κοινωνικό περιβάλλον, φαινοµενικά υγιές, µε λόγους δυσερµήνευτους για τα κίνητρα αυτών που την ασκούν…
Η βία τότε στρέφεται σε άτοµα που δεν συµβιβάζονται µε τη νόρµα του ισχύοντος καθεστώτος -συστήµατος, υφέρπει ασύδοτα και επιθετικά, έστω και αν η δράση των ατόµων που την υφίστανται, φέρει θετικό πρόσηµο και εκπέµπει ευγενή άµιλλα αποδοχή, προσφορά, δικαιοσύνη.
Σε αυτή την περίπτωση υποθάλπεται η ψυχολογική βία που δεν γίνεται άµεσα αντιληπτή, συγκαλύπτεται µεθοδευµένα από το σύστηµα, έχει διφορούµενη φύση και είναι δυνατό, όταν δεν υπάρξει η αποτελεσµατική διαχείριση από το θύµα, να έχει ως συνέπεια τον κοινωνικό στιγµατισµό του.
Γιατί απλά η κοινωνία του ατοµικισµού, αντί να περιορίζει την έξαρση της βίας, την υποδαυλίζει, προκειµένου να προστατεύσει καθένας το ατοµικό συµφέρον, εφόσον ο ίδιος διατηρεί προσδοκίες από το “κατεστηµένο” που δεν διανοείται να το αµφισβητήσει, ούτε καν να αναπτύξει διάλογο προβληµατισµού, µε τον φόβο να απειληθεί στη συνέχεια το δικό του προσωπικού status.
Ένας φαύλος κύκλος που διαιωνίζεται στην επίφαση του “ ευτυχώς δεν είµαι εγώ” και του χαρακτηριστικού ωχαδερφισµού και εξάρει επικίνδυνα την παραβίαση της ηθικής . Εκκολάπτεται έτσι συστηµατικά και αθόρυβα η διατάραξη της ψυχικής ηρεµίας του ηθικού και συνειδητοποιηµένου πολίτη και διαµορφώνονται οι “σύγχρονοι τύραννοι” που κρύβονται επιµελώς και δρουν ανενόχλητοι.
Η διφορούµενη φύση της βίας, η ηθική της αµφισηµία είναι ένα διαχρονικό οξύ πρόβληµα και οι διαρκείς µεταβολές της, οι ευρηµατικές µεταµορφώσεις της, προαποφαίνονται και την διφορούµενη φύση των στάσεων της κοινωνίας των πολιτών. Η ψυχολογική βία είναι τοξική κατάσταση που τελικά διαβρώνει επικίνδυνα τη συνοχή και ανάπτυξη της κοινότητας, εντείνει τις ανισότητες, ευθύνεται για δόγµατα που εισχωρούν ύπουλα στην καθηµερινότητα της, αποδυναµώνει την αυτοσυνειδησία των πολιτών για την υπεράσπιση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και στιγµατίζει µεθοδικά, αθόρυβα, διαβρωτικά…
Καλή χρονιά λοιπόν µε την υπεράσπιση των αξιών της ενοποιητικής σκέψης και πράξης, της καθαρής ηθικής επιχειρηµατολογίας, της υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωµάτων για ίση πρόσβαση σε δυνατότητες, αγαθά, προοπτικές, µε δικαιοσύνη και αµεροληψία!
Καλή χρονιά µε αναστοχασµό ,αυτοαξιολόγηση, επαναπροσδιορισµό!
Αν η κοινωνία µας διακηρύττει µε τόσο πάθος το κοινωνικό συµβόλαιο, την κοινωνική ανάπτυξη και κοινωνική συνοχή ,τη συµπερίληψη, την άµβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, ας αφουγκραστεί βαθύτερα τα περιεχόµενα και ας ιχνηλατήσει τις τυπολογίες του κοινωνικού στιγµατισµού. Ας επαναπροσδιορίσει την ιεράρχηση των αξιών, ας αφουγκραστεί τον σφυγµό της κοινωνίας, ας σκύψει ουσιαστικά στις κοινωνικές διεργασίες,µε αντίστοιχες δοµές ψυχικής υγείας και ευηµερίας και διεπιστηµονικές οµάδες.
Και αυτό δεν αφορά µόνο τους πολιτικούς σε κεντρικό επίπεδο, αλλά και τους αιρετούς σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
Ο κοινωνικός στιγµατισµός σηµατοδοτεί συµπεριφορές που δεν χαρακτηρίζονται από ανθρωπισµό και µε την επίφαση των χαρακτηριστικών που φέρουν τα κοινωνικά και πολιτισµικά κατασκευασµένα στερεότυπα, συµβάλλει µεθοδικά στην κοινωνική περιθωριοποίηση αυτών που αντιστέκονται και δεν συµβιβάζονται µε το ενστερνιζόµενο στίγµα που επιβάλλεται διαβρωτικά από το κυρίαρχο ρεύµα ή τον κυρίαρχο ρόλο.
Για να αποφευχθεί αρχικά ο κοινωνικός στιγµατισµός και µετέπειτα η κοινωνική απόρριψη και ο κοινωνικός αποκλεισµός, είναι απαραίτητο να αναπτύσσεται ανοιχτός διάλογος για το ποιες αξίες το κοινωνικό σύνολο έχει υψηλότερα και µε ποιους τρόπους εσκεµµένα ή και ασυνείδητα ενίοτε εκκολάπτεται αυτή η παραγωγή των διακρίσεων και των αποκλεισµών µέσα από κίνητρα ατοµικά µέσα από ψυχογενείς συµπεριφορές και ψυχοπαθολογικές στάσεις, αλλά και µε την ιδιοσυγκρασία ατόµων που καταχρώνται ή παρερµηνεύουν ρόλους . Τα στερεότυπα εδραιώνονται έτσι και αργότερα θα οδηγήσουν σε συνθήκες κοινωνικής παθογένειας και σύγκρουσης αν δεν υπάρχει πρόληψη του φαινοµένου µε ενδυνάµωση αυτών που ΤΥΠΙΚΑ χαρακτηρίζονται ως ευάλωτες κοινωνικές οµάδες, αλλά και όλων που δεν έχουν επίγνωση αυτοσυνειδησία, ευαισθητοποίηση των ανθρώπινων δικαιωµάτων.
Για τους µαχητές της τέχνης και της ζωής αυτό το πρώτο αφιέρωµα του 2025 από τη στήλη ΠολιτισµΩΣ. Γιατί αν οι κοινωνικές ανισότητες διαιωνίζονται και διάφορες µορφές βίας αυξάνονται σε µια φαινοµενικά συνεκτική κοινωνία δίπλα µας , ενώ εµείς σιωπούµε, τότε έχουµε ΣΥΝΕΥΘΥΝΗ για την πολιτισµική αγωγή που χαρακτηρίζει τη στάση και τη συµπεριφορά στην καθηµερινότητα.
Ένα παράδειγµα κοινωνικού στίγµατος η Ειρήνη που ζει στα σκουπίδια κάτω από ένα κουφάρι βάρκας. Είναι ευγενική, είναι ευφυής, είναι εν δυνάµει καλλιτέχνης.Είναι από τη φύση της φιλότεχνο πρόσωπο. ∆εν είναι απλά ένας στιγµιαίος επισκέπτης του εικαστικού τοπίου. Βιώνει το πολιτισµικό αγαθό ως καθηµερινή πνοή, ως καθηµερινό τρόπο έκφρασης και ζωής.
Η απρόσµενη συνοµιλία µε την Ειρήνη µε την διορατική σκέψη και ενεργητική αντίληψη,οδήγησε τη δική µου σκέψη στη νοηµατοδότηση της πολιτισµικής αγωγής όπως προσδιορίστηκε χρόνια πριν, από το εθνικό πρόγραµµα “ΜΕΛΙΝΑ-Εκπαίδευση και Πολιτισµός” ανατρέποντας τις νόρµες του σχολικού πλαισίου σχετικά µε το πολυσυζητηµένο και σήµερα θέµα των πολλών επί µέρους αγωγών, µε διακεκριµένες ώρες στο ωρολόγιο πρόγραµµα της τυπικής εκπαίδευσης.
Μια παράθεση αγωγών που ερίζουν µεταξύ τους, ενώ η πολιτισµική αγωγή στο πρόγραµµα “ΜΕΛΙΝΑ” προσδιορίζεται ως “συνθετική και δυναµική προσέγγιση της καθηµερινής παιδαγωγικής πράξης που ενδιαφέρεται καίρια για τη στάση, την πληροφορία και το µήνυµα κάθε στιγµή! Καµιά από τις δεξιότητες που κρύβονται σαν θαµµένος θησαυρός σε κάθε άτοµο δεν πρέπει να µείνει στην αφάνεια: η µνήµη, η δύναµη του λόγου η φαντασία, οι σωµατικές δυνάµεις, η αίσθηση του ωραίου η ικανότητα να επικοινωνούµε µε τους άλλους το χάρισµα να τους εµψυχώνουµε Όλα αυτά επιβεβαιώνουν την ανάγκη για περισσότερη αυτογνωσία και βαθύτερη γνώση του εαυτού µας. ( Παΐζης Ν., 2001)
Αναλυτικότερα στις διευθύνσεις
www.school-life.gr Συλλογή εκδόσεων “Φίλοι του Ιδρύµατος ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ” , δωρεά Ελένης Λαζαρίδου, 1995-2006, Θεσσαλονίκη
i. Καραδόπουλος,( 2022) όπως α΄µέρος
ii (Απόσπασµα από ένα βιβλίο των Φίλων του Ιδρύµατος Μελίνα Μερκούρη , µε φωτογραφία εξωφύλλου της δικής µας πολυβραβευµένης δηµιουργού Χρυσούλας Αναγνωστοπούλου µε τίτλο “το Τσιγγανάκι”, βραβευµένη τότε σε ∆ιεθνή ∆ιαγωνισµό Φωτογραφίας του ΥΠΠΟ, Πολιτιστική Ολυµπιάδα 2001-2004 µε θέµα Πολιτισµικές Ιδιαιτερότητες ( από τη συλλογή του Μουσείου Σχολικής Ζωής ∆ήµου Χανίων)
