“[…] Έτσι σ’ έχω κοιτάξει
που μου αρκεί
να’ χει όλος ο χρόνος αθωωθεί
μες σε αυτά που το πέρασμα σου αφήνει.”
Οδυσσέας Ελύτης / «ΜΟΝΟΓΡΑΜΜΑ VI»1
Η έκθεση «πορτραίτων Φαγιούμ» της Μνησαρέτης Δελαπόρτα με τίτλο «Πρόσωπο με Πρόσωπο», πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, του Δήμου Χανίων και της ΚΕΠΠΕΔΗΧ ΚΑΜ, το χρονικό διάστημα 9 με 14 Μαΐου στον Άγιο Ρόκκο στη Σπλάτζια Χανίων. Συγκεντρώνει τις αντιγραφικές επιλογές της με κριτήριο την ένταση που τα πορτραίτα του Φαγιούμ συνδέονται με τον θεατή. Ο μεταφυσικός σχεδόν τρόπος που ο εικονιζόμενος νεκρός δείχνει να κοιτάει τον θεατή, μεταφέρει την πνευματικότητα μιας μεταθανάτιας ζωής, και αποτελεί το σημαντικότερο κοινό στοιχείο ανάμεσα στα πορτραίτα του Φαγιούμ και την Αγιογραφία.
«Ένα από τα επαναλαμβανόμενα όνειρα όσων γοητεύονται με το παρελθόν είναι να μπορούσαν να “ξεκλειδώσουν” τις πόρτες της ιστορίας και να δουν τα πρόσωπα ανθρώπων που έζησαν πριν δύο χιλιάδες χρόνια να τους κοιτάξουν στα μάτια, να συλλάβουν την έκφρασή τους, την προσωπικότητά τους, την παρουσία τους. Αυτή ακριβώς την ασυνήθιστη εμπειρία προσφέρουν τα πορτραίτα του Φαγιούμ. […] Οι προσωπογραφίες αυτές είχαν σκοπό να διατηρήσουν ζωντανή τη μνήμη του νεκρού, κάτι που πετυχαίνουν σε απρόσμενο βαθμό, άλλοτε χάρη στον άψογο ρεαλισμό τους, και άλλοτε χάρη στη ζωντάνια της σχηματικότητάς τους.[…]»2
«Ο Αντρέ Μαλρό έγραψε ότι στο βλέμμα των προσώπων του Φαγιούμ, μοιάζει να καίει καντήλι αιώνιας ζωής κι ο Θανάσης Τριαρίδης αναφέρει:
“Στα Φαγιούμ το βλέμμα είναι σώμα. Τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε (: δεν θα γινόταν) να κρατά την εικόνα σε τούτη την άκρη του γκρεμού, σε κείνο το σημείο που πια ο γκρεμός έχει αρχίσει. Αλλιώς: οι Φαγιούμ πέθαναν κι όμως βλέπουν. Δεν θα ξαναπώ εγώ, γιατί; Γιατί πριν από τον θάνατό μας σταθήκαμε ο ένας με τον άλλον απέναντι. Γιατί πια κοιταχτήκαμε…”»3
Ο εικαστικός λόγος που αρθρώνεται από τη δημιουργό Μνησαρέτη Δελαπόρτα προσπαθεί να αγγίξει την ποιητική συγκινησιακού πλούτου που φέρει μια επαφή πρόσωπο με πρόσωπο, όταν επιχειρείται η διαχείριση της οδύνης της απώλειας. Τα πορτραίτα «ΦΑΓΙΟΥΜ» χαρτογραφούν την ανάγκη της αέναης διατήρησης της ζωντανής παρουσίας του προσώπου που απεικονίζουν. Δεν εκφράζουν το φθαρτό και άψυχο, αλλά τεκμηριώνουν το αιώνιο και το άδυτο της ψυχής. Το εσώτατο σημείο του ανθρώπινου ψυχισμού που παραμένει απροσπέλαστο και ο ανεκτίμητος πλούτος του, το κάλλος του, δεν σβήνουν ποτέ έστω και αν χαθεί το σώμα που το φέρει. Ακτινοβολούν το πνεύμα και την ψυχή και αντιπαραθέτουν στο τραγικό γεγονός του θανάτου την αιώνια θέληση του ανθρώπου για ζωή χωρίς τέλος. Η Μνησαρέτη Δελαπόρτα επιτυγχάνει να αποδώσει την ένταση στο βλέμμα των προσώπων που επέλεξε . Τα «αιώνια πρόσωπα»4 της στην ιερή ατμόσφαιρα του Άγιου Ρόκκου αιχμαλώτισαν με το βλέμμα τους, πολλούς από εμάς που τα συναντήσαμε στην συγκλονιστική απλότητα των ξύλινων καβαλέτων ανάμεσα σε γαρδένιες.
Η οικειότητα , η ενσυναίσθηση, ο ακούσιος θρήνος, το δέος στην αμεσότητα της βλεμματικής επικοινωνίας, η μέθεξη στην πνευματικότητα τους, στα οποία αναφέρεται η δημιουργός Μνησαρέτη Δελαπόρτα στις απαντήσεις της στον διάλογο μας, πυροδοτούν αναμφισβήτητα την ζωγραφική έκφραση της και ενδυναμώνουν καθοριστικά την σχέση της με τα συγκλονιστικά δείγματα από την τέχνη Φαγιούμ της ελληνιστικής περιόδου της Αιγύπτου. Καθαρά χρώματα, εύληπτη σύνταξη και ευκρινή περιγράμματα με μια απόδοση που εναρμονίζει ιδεατά την ένταση στο βλέμμα με μια αξιοζήλευτη διάχυτη νηφαλιότητα. Τα έργα της προσλαμβάνονται σαν οι πρωταγωνιστές της να ζουν σε μεγαλύτερες από τις πραγματικές, υλικές, μετρικές διαστάσεις των καμβάδων της. Κάποια στοιχεία στις μορφές της, η ενέργεια τους ακριβέστερα, επεκτείνεται έξω από το έργο και αφήνει τη αίσθηση του ανεκπλήρωτου … Τα πορτραίτα της εκπέμπουν την αδιόρατη βεβαιότητα μιας άυλης ρευστότητας στο νόημα του μηνύματος που ανταποδίδουν σε ένα διεισδυτικό και επίμονο βλέμμα…
Φεύγοντας από τον εκθεσιακό μνημειώδη χώρο του Άγιου Ρόκκου σκέφτομαι για την τέχνη της Μνησαρέτης τη φράση του Δημήτρη Φατούρου που με ακολουθεί συχνά όταν επισκέπτομαι εικαστικές εκθέσεις: «Η τέχνη είναι υπέρβαση , μια τραγική διαδικασία, έκφραση του τραγικού ακόμη και στις διατυπώσεις που είναι απελευθερωτικές, που προσφέρουν διέξοδο και την ηδονή της «κατάκτησης». Το έργο τέχνης είναι μια συσσώρευση συσχετισμένη λιγότερο ή περισσότερο και συγκροτημένη[…]Ανάλογα με τους συντελεστές του αντικατοπτρισμού μπορεί το έργο να προσλαμβάνεται μόνο ως μορφή που κυριαρχεί η «υλική» ή και η «εννοιολογική» κατάστασή του…5
Η Μνησαρέτη Δελαπόρτα στη συνέντευξη της με τις γλαφυρές απαντήσεις της επιβεβαιώνει ότι ανήκει σε αυτούς που έχουν αποκτήσει μια ιδιαίτερη σύνδεση με το χαρακτηριστικό αυτό είδος της ζωγραφικής, τα νεκρικά πορτραίτα από την όαση Φαγιούμ (Την ευχαριστώ πολύ για την εμπιστοσύνη της):
1. Ποιο είναι το κίνητρο σας στην σπουδή των Φαγιούμ και την εικαστική σας έκφραση;
Θυμάμαι την πρώτη φορά που αντίκρισα ένα γυναικείο πορτραίτο Φαγιούμ ήταν όταν είχα επισκεφτεί στα χρόνια των εικαστικών σπουδών μου το μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Είχα μια σχετική γνώση της ιστορίας τους όμως δεν είχα βρεθεί ποτέ ξανά πρόσωπο με πρόσωπο απέναντι τους. Ο περισσότερος κόσμος τα προσπέρναγε βιαστικά. Το πρόσωπο της τόσο οικείο, με περιποιημένα μαλλιά και κοσμήματα να με κοιτά κατευθείαν στα μάτια με μια μυστήρια και αινιγματική έκφραση. Η χρωματική και σχεδιαστική δεξιοτεχνία που ο καλλιτέχνης αποτύπωσε την μορφή της αιχμαλώτισε την ψυχή μου.
2) Η ένταση στο βλέμμα πόσο εύκολο είναι να αποδοθεί; Προϋποθέτει βίωμα απώλειας από την πλευρά του δημιουργού;
Η αλήθεια είναι ότι δεν είναι κάτι που μπορεί να επιτευχθεί εύκολα. Πριν ξεκινήσω να αντιγράφω κάποιο Φαγιούμ συνήθως περνάω αρκετό χρόνο μαζί του. Δηλαδή το κοιτάω, μελετάω τα χαρακτηριστικά του, τα ρούχα του, προσπαθώ να φανταστώ την ζωή του και να συνδεθώ με τον καλλιτέχνη και ότι έβλεπε. Δεν πιστεύω ότι προϋποθέτει απαραίτητα βίωμα αλλά δεν σας κρύβω ότι κάποιες φορές θρηνώ ακούσια για την τόση ομορφιά που χάθηκε.
3) Η πνευματικότητα μιας μεταθανάτιας ζωής στα έργα Φαγιούμ θα μπορούσε να ταυτιστεί με την ιερότητα των μορφών που ακτινοβολείται στην αγιογραφία;
Σαφέστατα! Τα αιγυπτιακά πορτραίτα εκφράζουν την παράδοση τους στο ουσιαστικό και διαρκές πνευματικό στοιχείο των ανθρώπων. Μέσα από αυτή την μορφή ταφικής τέχνης επιβίωνε η ψυχή στην αιωνιότητα. Η 3/4 στάση των προσώπων, η πνευματικότητα, η απόδοση των χαρακτηριστικών, η χρωματική παλέτα των καλλιτεχνών αποτελούν πρότυπο για τις μετέπειτα βυζαντινές αγιογραφίες.
4) Ο τίτλος της έκθεσης σας «πρόσωπο με πρόσωπο» υποδηλώνει ενδεχομένως εκτός της συνομιλίας των έργων σας με το κοινό σας και την αποτύπωση της κρίσιμης στιγμής που το πρόσωπο βρίσκεται αντιμέτωπο με τον θάνατο; Η ιδέα “πρόσωπο με πρόσωπο” έχει να κάνει με τα πρώτα συναισθήματα που μου γεννήθηκαν στο Λούβρο όταν βρέθηκα απέναντι τους. Δεν αρκεί να είσαι σε μια απόσταση και να τα παρατηρείς. Πρέπει μετά να πλησιάσεις περισσότερο. Η αρχική εντύπωση αλλάζει και αυτό που νιώθεις είναι μια αλυσιδωτή αντίδραση έκρηξης συναισθημάτων. Όλους αυτούς τους ανθρώπους τους γνωρίζεις. Έχεις μια σιγουριά ότι τους έχεις ξαναδεί. Κάποιοι από αυτούς αρχικά είναι αυστηροί μα όσο τους πλησιάζεις μοιάζει να σπάει αυτό το κέλυφος, και να γλυκαίνει η έκφραση τους. Σε κοιτάνε από την αντίπερα όχθη του χρόνου και του Θανάτου με τόση αισιοδοξία!
5) Γιατί επιλέξατε τον συγκεκριμένο εκθεσιακό χώρο για να παρουσιάσετε τα έργα σας;
Το 2019 ήμουν διακοπές στα Χανιά και τυχαία βρέθηκα σε μια εικαστική έκθεση στον Άγιο Ροκκο. Κομψότατος και λιτός απόλυτα ταιριαστός με τα πορτραίτα του Φαγιούμ. Είμαι πολύ ευτυχής που μου δόθηκε η ευκαιρία από την ΚΕΠΕΔΗΧΚΑΜ να εκθέσω τα έργα μου εκεί.
Σας ευχαριστώ πολύ !
Η Μαρία Δρακάκη είναι Επιμελήτρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων, Παιδαγωγός, Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων
**Οι φωτογραφίες είναι ερασιτεχνικές λήψεις της γράφουσας κατά την επίσκεψη της στην έκθεση
Αναλυτικότερα στις διευθύνσεις:
https://mnisaretidelaporta.wixsite.com/my-site
https://www.chania-culture.gr/services/events/ekthesi/ekthesi-fagioum-me-titlo-prosopo-me-prosopo/
https://www.politeianet.gr/books/9789605000158-doxiadi-eufrosuni-adam-portreta-tou-fagioum-135477
https://www.peri-grafis.net/ergo.php?id=180
1. Οδυσσέας Ελύτης, (2002), « ΠΟΙΗΣΗ», Ιουλίτα Ηλιοπούλου και Ίκαρος Εκδοτική Εταιρία, Αθήνα
2. Απόσπασμα από το βιβλίο της Ευφροσύνης Δοξιάδη, (1997) ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΤΟΥ ΦΑΓΙΟΥΜ, εκδ. ΑΔΑΜ
3. https://www.peri-grafis.net/ergo.php?id=180
4. https://www.namuseum.gr/monthly_artefact/portraita-fagioym-ta-aionia-prosopa-mias-kosmopolitikis-koinonias/
5. Φατούρου Δ., (2021) ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ Κείμενα για την τέχνη,1960-2010, ΕΜΣΤ, σελ.17-18
