«[…]Πρέπει να αναζητήσουμε τον άνθρωπο όπου και αν βρίσκεται…».
Γεώργιος Σεφέρης 1
Η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής και Σύγχρονης Τέχνης «Symbols II:Memory” ξεκίνησε στην πόλη των Χανίων στις 20 Μάη και θα ολοκληρωθεί στα μέσα Ιούνη επιστρατεύοντας για το εκθεσιακό αφήγημα 5 ιστορικά τοπόσημα της Παλαιάς Πόλης των Χανίων και πολλά και διαφορετικά έργα τέχνης σε «δυνητικές δαιδαλώδεις διαδρομές» που επιχείρησαν να ενεργοποιήσουν το ενδιαφέρον του κοινού επενδύοντας στην ώσμωση των τεχνών και στη συγκινησιακή δυναμική της μνήμης, με την προσδοκία μια νέας συμβολικής σύνθεσης. Ενός καθολικού έργου τέχνης που υπερβαίνει τα αντιληπτικά στερεότυπα και προσκαλεί όλους στην ιχνηλάτηση των βαθύτερων νοημάτων όπου κάθε πρόσωπο του κοινού θα ανακαλύψει τα δικά του αξιακά σύμβολα.
Στον φαινομενικά ετερόκλητο πλουραλισμό των δημιουργιών που παρουσιάζονται με σεβασμό στην ιστορική φυσιογνωμία του κάθε χώρου και με πολύ επιμελημένο αισθητικό εγκιβωτισμό από τον επιμελητή κ. Παναγιώτη Πάγκαλο όλοι μπορούν να ανακαλύψουν το νόημα σε δικά τους σύμβολα. «Ο κόσμος εκπαιδεύεται μέσα από τις εκθέσεις» είπε χαρακτηριστικά την ημέρα των εγκαινίων ο επιμελητής Παναγιώτης Πάγκαλος ο οποίος είχε επιμεληθεί την αντίστοιχη πρώτη έκθεση στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το καλοκαίρι του 2021 με τίτλο SYMBOLS & Iconic Ruins1 Ο κ. Πάγκαλος μετά από μια μαραθώνια πολύ ενδιαφέρουσα αλληλεπιδραστική ξενάγηση σε όλους τους χώρους πολιτισμικής αναφοράς στους οποίους αναπτύσσεται η συγκεκριμένη έκθεση είχε επισημάνει στο Θέατρο « Μίκης Θεοδωράκης «ευχαριστώντας ευγενικά όλους τους συντελεστές συμμετέχοντες παρευρισκόμενους: «Η τέχνη φτιάχνει πολλαπλά ερωτήματα που ταλανίζουν…Γιατί χωρίς αυτά δεν μπορούμε να αναζητήσουμε τις δικές μας απαντήσεις ο καθένας. ..»
Διαβάζουμε επίσης στην ταυτότητα της σημαντικής πολυδιάστατης έκθεσης “ Η βιωματική εμπειρία της περιήγησης στο σύνολο της διάσπαρτης έκθεσης, οι δυνητικές δαιδαλώδεις διαδρομές οι οποίες συνδέουν τους διακριτούς χώρους που τη φιλοξενούν, ανακαλoύν στη μνήμη την αρχετυπική μορφή του μυθικού λαβύρινθου, όπου μια αφαιρετική εκδοχή του αποτελεί και το λογότυπο της παρούσας έκθεσης….»
Η αφίσα της έκθεσης μαζί με την περιγραφή της ταυτότητας της ,προσωπικά με παρέπεμψε στην σπείρα ,μέσω της οπτικής δήλωσης του λαβυρίνθου. Η σπείρα ωθεί τον άνθρωπο να βυθιστεί στον εαυτό του και να αναζητήσει την απολυτή συγκέντρωση και ο λαβύρινθος είναι μονόδρομος που δεν είναι χαοτικός, αλλά οδηγεί σε ένα κέντρο . Το να φτάσω στο κέντρο συνεπάγεται ότι θα ξεκινήσω πάλι για να βρω την έξοδο, μια αναγέννηση που θα ακολουθήσει την αντίστροφη πορεία προς την ελευθερία. Ο Θησέας συμβολίζει τον άνθρωπο εκείνο που δεν φοβάται να γνωρίσει τον εαυτό του και βουτά στο βάθος της ψυχής του για να διορθώσει τα λάθη του .1 Η γεωμετρία της σπείρας μετασχηματίζεται σε χωρικές δομές στην αρχιτεκτονική και ερμηνεύτηκε αφού συγκροτήθηκε μια νοηματική βάση ιδιοτήτων ως αρχετυπικό παγκόσμιο σύμβολο σε διαφόρους πολιτισμούς. Ξεκινά από μια αρχική επιθυμία, από μια κεντρική ιδέα, και προχωρά γύρω από αυτή φυγόκεντρα, «κτίζοντας» το δημιούργημα αλλά ταυτόχρονα επιστρέφοντας σε αυτή, κεντρομόλα, ανατροφοδοτώντας τη φάση της δημιουργίας από την αρχική επιθυμία Αποτελεί ιδεατή εικόνα συνθετικής διαδικασίας αφού δανείζει τις ιδιότητες της δομής της και με το χαρακτηριστικό της αέναης ροής ερμηνεύεται ως μια διεργασία αναστοχαστική και απελευθερωτική .
Έχοντας μια εμμονή στη σπείρα, όλα τα χρόνια της σπουδής μου με σχεδιασμούς βιωματικών εργαστηρίων τεχνών, αποφάσισα στο σημερινό μου κείμενο εκκινώντας από τον συμβολισμό της αφίσας να μοιραστώ κάποιες σκέψεις μου που ίσως φανούν χρήσιμες συνθετικά και αναστοχαστικά.. Με παιδαγωγική πρόθεση πάντα για το ζήτημα της ερμηνεία και της πρόσληψης στην πολιτική του εκθεσιακού σχεδιασμού στην πόλη μας, αλλά και ενδεχομένως για επόμενο ταξίδι της έκθεσης του διαλόγου αρχιτεκτονικής και σύγχρονης τέχνης.
Σε κάθε προσπάθεια ερμηνείας σε μια εκθεσιακή αφήγηση δεχόμαστε σήμερα ότι εμπλέκονται τρεις εννοιολογικοί κόσμοι. Οι ιδέες και οι αξίες αλλά και τα σύμβολα των πολιτισμών από τους οποίους προέρχονται ,τα ερμηνευτικά μέσα και τεκμήρια, οι ιδέες, αξίες και οι στόχοι αυτών που συνθέτουν την εκθεσιακή αφήγηση, αλλά και των επισκεπτών, που φέρουν τη δική τους ιδεολογική σκευή. Στην «ερμηνευτική σπείρα» της έκθεσης , αλλά και κάθε εκθεσιακής αφήγησης, συμπεριλαμβάνονται οι ερμηνείες που παρήγαγε η κοινωνική πραγματικότητα σε κάθε λαό, η ερμηνεία των δημιουργών και ειδικών επιστημόνων, αλλά και η ερμηνεία του επιμελητή και των εμπλεκόμενων στο εκθεσιακό αφήγημα, αλλά και του κοινού. Δια πλεγμένα ερμηνεύματα, νοήματα, σύμβολα ,που ενσωματώνονται υπόρρητα και προϋποθέτουν σπουδή και περιπετειώδη συστηματική παρατήρηση, όχι μονάχα θέαση….
Αφουγκράστηκα στην καθημερινότητα μου αρκετές μέρες τον παλμό της σπουδαίας έκθεσης. Πάρα πολλά ερεθίσματα ,πάρα πολλά έργα τέχνης που όμως δεν είχαν την τύχη ή την μέριμνα να έχουν διαμεσολαβητές –εμψυχωτές που θα υποστηρίξουν και θα ενθαρρύνουν το ξεδίπλωμα των πολλαπλών μηνυμάτων συμβολισμών τους … Σε μια τόσο πλούσια έκθεση με τη συμμετοχή τόσων καλλιτεχνών και πολύ πρωτότυπων έργων δεν αρκεί η μέρα των εγκαινίων, ούτε μια παράλληλη εκδήλωση, ούτε απλά το ενδιαφέρον του κοινού ούτε φυσικά οι φιλότιμες προσπάθειες των ανθρώπων που ανέλαβαν την ασφάλεια της έκθεσης σε όλους τους χώρους. Η επίπονη και φιλόδοξη διοργάνωση της έκθεσης δεν επένδυσε μονάχα στη θέαση των έργων αλλά θέλω να πιστεύω από όσα άκουσα στον εναρκτήριο διάλογο στην αίθουσα «ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ» ότι είχε ως βασικό σκοπό και την απόκριση του κοινού …
Είναι σημαντικό να καλλιεργείται πλαίσιο αλληλεπίδρασης χωρίς φόβο, ένα σταθερό περιβάλλον ενθάρρυνσης, διαλόγου και ειλικρινούς απόκρισης σε κάθε έργο τέχνης, γιατί αν αυτά δεν υπάρχουν τότε ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την τέχνη μπορεί να είναι επιλεκτικός ή ατελής. Και αυτό έχω να σημειώσω και στην επικοινωνία μου με τους νέους ανθρώπους της ασφάλειας της έκθεσης που βίωναν προς τιμήν τους μια μεγάλη αγωνία προκειμένου να επικοινωνήσουν τα εκθέματα ευθύνης τους, αλλά δεν είναι αυτή η αποστολή τους.
Η εμπειρία του κοινού στις δαιδαλώδεις διαδρομές της μεταγλώσσας των εκθέσεων χρήζει συστηματικής διαμεσολάβησης και φροντίδας. Για να ανακαλύψουν οι παραλήπτες αβίαστα τις βαθύτερες δομές της γεωμετρίας της δομής της έκθεσης ή τουλάχιστον για να συνομιλήσουν με τον μεγάλο αριθμό των έργων γόνιμα και ουσιαστικά. Δεν αρκεί ο μεγάλος αριθμός των έργων, ή η σαρωτική αξιοποίηση όλων των χώρων. Η ποιότητα των πολλαπλών αναγνώσεων και ερμηνειών από το κοινό διασφαλίζεται όχι από την ποσότητα, αλλά από κάποιες μικρές λεπτομέρειες και μέριμνες. Αυτές αρκούν για να οδηγήσουν κάθε συμμετέχοντα στο «κέντρο» του. Αυτές είναι σημαντικό να προβλέπονται από την αρχή έως το τέλος στη διεργασία νοηματοδότησης (των συμβόλων στην περίπτωση μας ),αλλά και για να ενθαρρύνουν την απελευθερωτική-αναστοχαστική απόκριση όλων που εμπλέκονται στην ερμηνευτική σπείρα.
Για πρώτη φορά σε εκθεσιακό σχεδιασμό στο Μεγάλο Αρσενάλι διαμορφώθηκε με μια συγκλονιστική απλότητα και ανεπανάληπτη συγκινησιακή δυναμική για τον συγκεκριμένο ιστορικό μνημειακό χώρο, ένας κύκλος παρουσίασης έργων τέχνης που μετασχημάτισε συμβολικά τον συνεδριακό χώρο.
Ο υπομνηματισμός του : «Σύμβολα και συμβολισμοί. Λέξεις εικόνες και ήχος αφή και χειρονομία. Αναγωγές και παραφράσεις. Αποτυπώματα προθέσεων αντίθεσης ή συμφωνίας, συγκάλυψης ή αποκάλυψης.. Σημειώσεις καθ’ οδόν δια μέσου του ίχνους των αποτυπώσεων.»(Δημήτρης Α. Φατούρος, Αποτυπώματα συμβόλων. Μια ενότητα σχεδίων)
Ο κύκλος, το πιο δυνατό ανθρωποκεντρικό και πανανθρώπινο σύμβολο, αιφνιδίασε ευχάριστα το κοινό στον χώρο. Όμως στην παράλληλη εκδήλωση των εκθέσεων για λόγους λειτουργικότητας, άλλαξε σε «παράλληλες ευθείες των έργων».
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και διαδραστική η παράλληλη εκδήλωση με νέους σχεδιαστές-αρχιτέκτονες να μιλούν με μια συναρπαστική αμεσότητα σε κοινό (κατά κύριο λόγο φοιτητών αρχιτεκτονικής) αλλά ο κύκλος δεν έπρεπε να διαταραχτεί για πολλούς λόγους… Με το νόημα του συμβόλου, για την απελευθέρωση της μνήμης, για την αναζήτηση του «κέντρου» μας, με την ανάγκη της αέναης σπειροειδούς κίνησης – εξέλιξης…
Πρόταση μου ο κύκλος με την ενότητα των σχεδίων και τα αποτυπώματα των συμβόλων του Δημήτρη Φατούρου, να μείνει ακέραιος για πολύ καιρό ακόμη, όμως με ανθρώπινους κύκλους μέσα και έξω του, κατ’ αντιστοιχία με την ερμηνευτική σπείρα…. Μπορούμε;
1. http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/george_seferis/speech-nobel.htm
2. https://www.haniotika-nea.gr/os-ergo-choroy-me-vathos-chronoy/
3. Πατρώνη Ελ ,(2013) , «Η σπείρα στην αρχιτεκτονική», ερευνητική εργασία, ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΞΑΝΘΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Ακ.. έτος 2012-2013, Υπεύθ. .Καθηγητές: Αμερικάνου Ελ., Αγγελής Γ., Εξαρχόπουλος Π., Ξάνθη
Αναλυτικότερα στις διευθύνσεις :
https://www.chania-culture.gr/…/ekthesi/symbols-ii-memory/
Καθώς μπορείτε να επισκεφτείτε και τους παρακάτω συνδέσμους:
https://www.emst.gr/…/exhibiti…/symbols-and-iconic-ruins
https://www.citylab.edu.gr/symbols
* Η Μαρία Α. Δρακάκη είναι Επιμελήτρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων, Παιδαγωγός, Εκπαιδεύτρια ενηλίκων email: politismos.drakaki@gmail.com
