«Μέσα από το όραμα αγγίζουμε τα αστέρια και τον ήλιο…»
Merleau-Ponty,1991
137 καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες και θεωρητικοί των τεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό παρουσιάζουν 110 έργα στην Αίθουσα Περιοδικών εκθέσεων (-1) του ΕΜΣΤ από τις 27 Μαΐου έως τις 20 Αυγούστου 2021.
Η έκθεση με τίτλο SYMBOLS & Iconic Ruins διερευνά τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε, και προσεγγίζουμε τα ισχυρά πολιτισμικά σύμβολα, συγκεντρώνοντας υπό ένα κοινό νοηματικό πλαίσιο σύγχρονα έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής από σημαντικούς καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Πρόκειται για ένα εγχείρημα σύνθεσης διαφορετικών εκδοχών της έννοιας του συμβόλου, μέσα από εκλεκτικές συγγένειες και κοινά χαρακτηριστικά, ανεξάρτητα από το εάν οι πηγές και οι διαδικασίες παραγωγής των συμβόλων διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Πέρα από τα αυτόνομα έργα, τα οποία σχολιάζουν στοχαστικά τη σχέση της καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής δημιουργίας με τα σύμβολα, στον κεντρικό κορμό της έκθεσης παρουσιάζονται τρία διακριτά και αλληλένδετα σύνολα: η Ακρόπολη των Αθηνών, η μεταπολεμική αρχιτεκτονική παραγωγή της Κεντρικής Ευρώπης και αναφορές στο Τείχος του Βερολίνου. Όπως αναφέρει ο επιμελητής της έκθεσης Παναγιώτης Πάγκαλος: “Στόχος είναι να δομηθεί ένας ιδιόμορφος διάλογος μεταξύ διαφορετικών ερειπίων με επίκαιρη συμβολική αξία.”
Έμεινα πολλές ώρες μέσα στην έκθεση προσπαθώντας να βιώσω τον πλουραλισμό των σπουδαίων έργων τέχνης που φιλοξενεί και ένιωσα δέος ανιχνεύοντας την πολυπρισματική θεώρηση των συμβολισμών που αναδύονται μέσα από τα εκφραστικά αφηγήματα των δημιουργών, αλλά και στη σύνθεση τους στον πολύ πρωτότυπο περιεκτικό τίτλο της. Εστιάζω σήμερα όμως στην τρίπτυχη «ουτοπική Δαντική Πολιτεία» του Γιάννη Μαρκαντωνάκη.Γιατί ανέκαθεν ο «Δάσκαλος» μου, με εντυπωσιάζει με τον τρόπο που εκείνος επιλέγει και δίνει αξία αισθητική, εκφραστική, σε κάθε στοιχείο του χωρικού πλαισίου μας που είναι υποτιμημένο, αδιάφορο, άχρηστο ή και δυσάρεστο σε πολλούς, δημιουργώντας συναρμογές υλικών με εντυπωσιακή πλαστική εκφραστική δυναμική!!
Ο Γιάννης Μαρκαντωνάκης είναι επιδέξιος ομιλητής των όγκων και των υλικών στον χώρο. Διακρίνεται για το μοναδικό του χάρισμα να δημιουργεί με τη βιωματική αμεσότητα των πλαστικών στοιχείων του, ποιητικά τρισδιάστατα έργα στον χώρο με βάθος χρόνου, προσδίδοντας τους ερμηνευτική προοπτική, διαχρονικό χαρακτήρα, αλλά και αίσθηση οικειότητας, απτικής μνήμης, δυνατότητα και ελευθερία προσωπικών συσχετίσεων με την υλικότητα ,τη φθορά, την επανορθωτική δύναμη.. Η έκφραση του περικλείει χωροχρονικές αντιλήψεις και (συν)αισθήματα σε μια αλληλουχία πολύσημων όψεων που ξεδιπλώνεται πάντα αρμονικά, χρωματικά και ανάγλυφα και προκαλεί δέος και ευλάβεια, υπονοώντας τη δυναμική συνέχεια των έργων του ανθρώπου. Την αέναη δημιουργικότητα του ατόμου στην πορεία του «πολιτισμικού γίγνεσθαι». Τα ερείπια είναι έργα του ανθρώπου και του χρόνου, μάρτυρες της ανθρώπινης ιστορίας, αποτυπώματα του οικείου και του ανοίκειου, αισθητοποιημένες στιγμές της ύλης και των αξιών. Η ακατάλυτη δημιουργική δύναμη του ανθρώπου, ο οποίος δρα πεισματικά για την «αρχιτεκτόνιση της βούλησης και της αναπαράστασης» αναζητώντας συμβολισμούς, νοηματοδοτήσεις και απτές ή ουτοπικές αξίες σε “μεγαλόπρεπα ερείπια” . Η πεμπτουσία της ανάγκης και της προόδου σε κάθε πολιτισμό, η δική μου ερμηνεία για το εκθεσιακό αφήγημα, με αφετηρία κυρίως το έργο του Γ.Μ και μετά και από τον διάλογο μου με τον δημιουργό, τον οποίο ευχαριστώ θερμά για την εμπιστοσύνη του:
Πώς το τρίπτυχο έργο σας αναδεικνύει τη δυναμική των συμβολισμών συνδέοντας αρχιτεκτονική και πλαστική τέχνη;
Νομίζω πως στο μεταίχμιο παιδικής-εφηβικής ηλικίας διαμορφώνει το άτομο τι θα ήθελε να γίνει σε σχέση με αυτό που μπορεί. Εγώ, σ αυτή την ηλικία σχεδίαζα ανόψεις πόλεων, ήθελα να γίνω πολεοδόμος, χωρίς όμως να μπορώ, είχα τη φαντασία, αλλά όχι τη μαθησιακή συγκρότηση για να το πραγματοποιήσω, δηλαδή να σπουδάσω αρχιτεκτονική, δεν είχα τα «προσόντα» να περάσω σ ένα Πολυτεχνείο. Έτσι αποφάσισα να γίνω καλλιτέχνης. Αφότου τέλειωσα την Α.Σ.Κ.Τ., κατάλαβα πως δεν ήθελα να γίνω αρχιτέκτων ,γιατί οι σχολές ιδιαίτερα οι Ελληνικές αρχιτεκτονικής, σε περιορίζουν, σε κάνουν να βλέπεις κοντινά και πρακτικά, ενώ ήθελα να βλέπω διαμέσου του κοντινού το μακρινό, πυκνά και σφαιρικά, όπως ένας πολεοδόμος που ταυτόχρονα εμπεριέχει τον γλύπτη, τον γεωμέτρη, τον κοινωνιολόγο, το φιλόσοφο. Θυμήθηκα τον Μισέλ Φουκώ (α) «…να προσδώσω πυκνότητα σ αυτή την ατμόσφαιρα που, ολόγυρα μας, μας εξασφαλίζει ότι βλέπουμε μακριά μας τα πράγματα, να δώσω την πυκνότητα της και τη δασύτητα της σ αυτό που δεν νιώθουμε ως διαφάνεια, ιδού ένα από τα προτάγματα, να καταφέρω να περιχαρακώσω, να σχεδιάσω, να αποσφραγίσω αυτό το είδος τυφλής κηλίδας με αφετηρία το οποίο μιλάμε και βλέπουμε, να ξανασυλλάβω αυτό που μας καθιστά δυνατό το μακρινό βλέμμα, να ορίσω την εγγύτητα που προσανατολίζει ολόγυρα μας το γενικό πεδίο του βλέμματός μας και του ειδέναι μας…»
Ποια θα ορίζατε ως τη κυρίαρχη αφετηρία έμπνευσης για το έργο σας;
Κυρίαρχη αφετηρία έμπνευσης για το έργο μου είναι η ποικιλία απόδοσης του συμβόλου «Λαβύρινθος «. Μελετώ θεωρητικά και προσεγγίζοντας την σε όλα τα πνευματικά πεδία: Φιλοσοφία, μυθολογία, επιστήμη, τέχνη, κοινωνιολογία, ψυχολογία. Ερευνώντας γραπτές παραθέσεις σε έργα από ελάσσονες και μείζονες συγγραφείς, διαμόρφωσα πορεία σε κυκλικές ενότητες όπου η αφετηρία συνδέεται με το πεπερασμένο, ενδεικτικά Μπόρχες (β)“…αυτός είναι ο λαβύρινθος της Κρήτης που κέντρο του ήταν ο Μινώταυρος που τον φαντάστηκε ο Δάντης σαν ταύρο με ανθρώπινο κεφάλι και στο πέτρινο πλέγμα του χάθηκαν γενιές και γενιές…» Μελετώντας τον Ουμπέρτο ‘Εκο που διάβαζε Μπόρχες , τον Μπόρχες που διάβαζε Δάντη, το Δάντη που διάβαζε Όμηρο, κρατάς ένα νήμα που σε βοηθάει να ταξιδεύεις στο λαβύρινθο του νου, χωρίς να χαθείς…
Μου είπατε ότι στο μυαλό σας είχατε το Δαντικό μεγάλο βιβλίο της Κόλασης (με την επέτειο των 700 χρόνων απο το θάνατο του το 1321), αυτό όμως δεν αναγράφεται στην ετικέτα του έργου που είχε βάλει ο επιμελητής που σας πρότεινε, ο Θανάσης Μουτσόπουλος (διάβασα το όνομα του στους συντελεστές). Γιατί τιτλοφορείται “Ουτοπικές πόλεις”;
Όντας χειρώνακτας κτίζεις ουτοπικές πόλεις με πειθώ αδιαπραγμάτευτη όταν το ζητούμενο είναι η παιδεία.
Προφανώς διάβασες και το κείμενο του που μεταξύ άλλων γράφει «ίσως η πληρέστερη αναλογία σε μια ουτοπική πολεοδομία-γλυπτική στην Ελλάδα μπορεί να βρεθεί στο βαθιά συσκοτισμένο έργο του γλύπτη Γιάννη Μαρκαντωνακη… Αυτές οι πόλεις του αποτελούνται από πολύπλοκες μέγα-δομές, δομικά παράδοξες φορτισμένες από πληθώρα συμβολισμών γύρω από το γενέθλιο τόπο του γλύπτη. (γ) Βλέποντας αυτές τις ουτοπικές πόλεις είναι ίσως ότι πλησιέστερο σε μια καταστασιακή ουτοπική πολεοδομία που έγινε ποτέ σε αυτόν τον τόπο, ο οποίος ποτέ δεν ευνόησε, ούτε τον πειραματισμό αλλά ούτε την ονειροπόληση..»
Ποιες τεχνικές και τι υλικά χρησιμοποιείτε;
Χρησιμοποιώ τη μεικτή τεχνική του στρωματικά ανάγλυφου ασανμπλάζ (όχι κολάζ που είναι επίπεδο) με ένα έντονα μορφοπλαστικό-επώδυνο χρονικά- τρόπο .Και ένα ολοκληρωμένο έργο όπως το συγκεκριμένο, χρειάζεται περισσότερα από 40 διαφορετικά υλικά σε μια ιεραρχημένη πλαστικά διαδικασία.
Ποια η σχέση σας με τα πρόσωπα στα οποία αφιερώνεται η συγκεκριμένη έκθεση του ΕΜΣΤ, τον Δημήτρη Φατούρο και τη Σουζάνα Αντωνακάκη;
Τον Δημήτρη Φατούρο τον ήξερα από τα άρθρα και τα βιβλία του. Τον γνώρισα όμως το 2002 όταν ο Υπουργός Παιδείας Ε. Βενιζέλος μας είχε καλέσει στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο της «επικράτειας πολιτισμού» και εγώ ήμουν τότε καλλιτεχνικός διευθυντής στο Δήμο Χανίων. Τα σχέδια του στην έκθεση SYMBOLS, εξαιρετικά, τα έφτιαξε λίγο πριν το θάνατο του. Τη Σουζάνα Αντωνακάκη τη σπουδαία Κρητικιά, τη θαύμαζα για το έργο, αλλά και την απλότητα της που δεν φανέρωνε την αξία της στις συζητήσεις που είχαμε, απολάμβανα την παιδεία της, όπως φυσικά και το σύζυγο της Δημήτρη που είχαμε συνεργαστεί. Τον ευγνωμονώ για το πληθωρικό πολιτιστικό έργο του στο ΚΑΜ. Βοήθησε πολύ τα Χανιά! Πιστεύω πως χωρίς τον Δημήτρη δε θα γινόταν η αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο. Συνεργάστηκα επίσης στο πλαίσιο του διεθνούς Φεστιβάλ χορού το 1991 (ως διευθυντής) με τη Αικατερίνη την κόρη τους,. Ο γιος τους Αριστείδης Αντονάς , κορυφαίος σύγχρονος δάσκαλος και δημιουργός.
Ποια είναι η δική σας νοηματοδότηση με βάση το εκθεσιακό αφήγημα για τη φράση στον τίτλο «Iconic Ruins»; Δεν είναι ασύμβατες οι δύο λέξεις μεταξύ τους;
«Εμβληματικά ερείπια»! Bρήκα ευφυή τον τίτλο του επιμελητή Παναγιώτη Πάγκαλου, αφού η έκθεση συνενώνει, γκρουπάρει, δοξάζει και ταυτόχρονα βάζει ερωτήματα. Οι αρχαιολόγοι συνενώνουν συντηρώντας σπαράγματα, οι καλλιτέχνες οικειοποιούνται τα σπαράγματα και τα ερείπια τα κάνουν νέα έργα. Ξαναγυρνώ στον Φουκώ, «συλλαμβάνουν το αόρατο του υπερβολικά ορατού, αυτή την απομάκρυνση από το υπερβολικά γειτνιάζον, αυτή την άγνωστη οικειότητα». Αν ένοιωσες κάτι αντίστοιχο, Μαρία, με τα δικά μου εμβληματικά ερείπια, είμαι εντελώς μέσα στη θεματική της πλουραλιστικής σημαντικής αυτής έκθεσης.
Δεν έφτιαξα αρχιτεκτονική μακέτα, αλλά έργο χώρου με βάθος χρόνου, αξιοποιώντας διαχρονικές πλαστικές αξίες, χρωματικές, αναγλυφικές. Ευχαριστώ τον καθηγητή φιλολογίας Δημήτρη Αγγελάτο για την ηθική συμπαράσταση τον ένα χρόνο εργασίας που χρειάστηκε η δημιουργία της τρίπτυχης Δαντικής (ουτοπικής) πολιτείας.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ
https://www.emst.gr/en/exhibitions-en/symbols-and-iconic-ruins
https://www.haniotika-nea.gr/i-kolasi-os-ataxia-ki-os-sotiria/
Βιβλιογραφία-Πηγές
Merleau Ponty, (1991), «H αμφιβολία του Σεζάν, Το μάτι και το πνεύμα», Μφρ. Αλέκα Μουρίκη, Αθήνα, εκδ. Νεφέλη
*Η φωτογραφία με τον Γιάννη Μαρκαντωνάκη είναι του Νίκου Καμπιανάκη/
(α) Μισελ Φουκώ, «ο ωραίος κίνδυνος» εκδ. Άγρα
(β) Χ.Λ.Μπόρχες «Άτλας» με τη συνεργασία της Μ. Κοδαμα, εκδ. Πατάκη
(γ)όταν το τοπικό γίνεται Παγκόσμιο ως αντίληψη πέρα από τόπο.
