- «Όταν λέω Τέχνη, δεν εννοώ διόλου τη θεωρία που πρέσβευε “η Τέχνη για την Τέχνη”»
Γιώργος Σεφέρηςi.
Στην τυπική εκπαίδευση ο ρόλος της εικαστική αγωγής και η θέση της στα ωρολόγια προγράμματα αποτελεί πολυσυζητημένο θέμα που στη χώρα μας παραμένει μετέωρο πολλά χρόνια με την εξής αντίφαση: Η εβδομαδιαία συχνότητα και η διάθεση του μαθήματος ανα τάξη είναι ελάχιστη και καθίσταται μηδενική καθώς τα παιδιά “ανεβαίνουν βαθμίδα. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια σημειώνονται αξιοσημείωτες αλλαγές με παιδαγωγικές θεωρίες που εστιάζουν στις διαδικασίες πρόσληψης και απόκρισης των έργων τέχνης. Σημαντικοί μελετητές και θεωρητικοί του πεδίου της τέχνης στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα υπογραμμίζουν την ανάγκη για την εισαγωγή της τέχνης στην εκπαίδευση ως συμβολικού συστήματος με γνωστικά χαρακτηριστικά.
Με το επιχείρημα της στροφής προς ποικίλα συμβολικά συστήματα πέρα από την επικέντρωση στο γλωσσσικό και λογικομαθηματικό συβολικό σύστημα προτείνεται η εισαγωγή της τέχνης σε ισότιμη βάση με τα υπόλοιπα γνωστικά αντικείμενα με σκοπό την ολόπλευρη ανάπτυξη του μαθητή.
Και παρά το γεγονός της επιτυχημένης εφαρμογής του 10χρνου στρατηγικού σχεδιασμού του εθνικού προγράμματος «ΜΕΛΙΝΑ» που υποστήριξε με πρωτοποριακή βιωματική επιμόρφωση στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, την ανάγκη οι τέχνες να διαπερνούν κάθε στιγμή της καθημερινής σχολικής πράξης, συμβάλλοντας στη αισθητική καλλιέργεια και επικοινωνιακή ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών και των μαθητών και παρά την ενδιαφέρουσα εξελικτική πορεία στα αναλυτικά προγράμματα, το υποχρεωτικό πλαίσιο. αναφοράς του εκπαιδευτικού έργου, η εκπαιδευτική & πολιτιστική πολιτική της χώρας μας δεν εναρμονίζονται με αυτά τα δεδομένα. Γιατί απλά η θέση του γνωστικού αντικειμένου των Εικαστικών στο ωρολόγιο πρόγραμμα σήμερα, αλλά και η υποστήριξη των αναγκαίων υποδομών και η τοποθέτηση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν το μάθημα καταμαρτυρούν μια ανακολουθία.
Η Ελένη Κάρτσακα είναι πτυχιούχος Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών και Διδάκτωρ στο επιστημονικό πεδίο της Τέχνης και της Σημειωτικής. Υπηρέτησε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ως καθηγήτρια Εικαστικών και από το 2007 υπηρετεί ως Σχολική Σύμβουλος και Συντονίστρια Εκπαιδευτικού Έργου Εικαστικών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ως επόπτρια Νέων Προγραμμάτων Σπουδών Γυμνασίου αλλά και κυρίως με την πολύχρονη εμπειρία της και κατάθεση ψυχής στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό, συζητά μαζί μου και την ευχαριστώ θερμά για την εμπιστοσύνη της:
1. Ποια θέση κατέχει η εικαστική αγωγή στην ελληνική τυπική εκπαίδευση και στο σύγχρονο παιδαγωγικό γίγνεσθαι;
Είναι, δυστυχώς, γνωστή η υποτίμηση της εικαστικής, αλλά και γενικότερα της καλλιτεχνικής-αισθητικής αγωγής, στη χώρα μας. Η πρόσβαση στο αγαθό της τέχνης αποτελεί ένα διαρκές ζητούμενο για το ελληνικό σχολείο και τα μαθήματα τέχνης εξακολουθούν να τοποθετούνται στο περιθώριο του Ωρολογίου Προγράμματος, ως μονόωρα, ως επί το πλείστο, μαθήματα με ότι αυτό συνεπάγεται για το εύρος και την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Ο αποκλεισμός, ωστόσο, από την δημιουργική εμπειρία και την καλλιτεχνική πράξη συνιστά αποκλεισμό από την μάθηση, δεδομένου ότι η εικαστική θεωρία και πράξη αποτελεί μορφή μάθησης εξόχως σημαντική, για το αναπτυσσόμενο άτομο. Η Πολιτεία είναι αναγκαίο να επανεξετάσει με σύγχρονο πνεύμα και οπτική τις συνθήκες και τους όρους της εικαστικής εκπαίδευσης λαμβάνοντας υπόψη τις σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις αναφορικά με τον ρόλο και την σημασία των μαθημάτων της τέχνης στην αγωγή των παιδιών και των εφήβων.
2. Περιγράψτε μας αδρομερώς τη φυσιογνωμία του μαθήματος των Εικαστικών
Το μάθημα των Εικαστικών και στις δύο εκπαιδευτικές βαθμίδες απευθύνεται σε όλους/ες τους/τις μαθητές/τριες προσφέροντας ώθηση και διέξοδο στη μαθητική δημιουργικότητα και υποστηρίζοντας έμπρακτα την προσπάθεια του αναπτυσσόμενου ατόμου να εκφράσει τις σκέψεις, τις ιδέες και τα συναισθήματά του. Επιχειρεί να εισάγει όλους/ ες τους μαθητές/τριες, χωρίς διακρίσεις, στο νόημα και το περιεχόμενο των βασικών λειτουργιών των εικαστικών και εφαρμοσμένων τεχνών και να τους/τις καταστήσει μετόχους του φαινομένου της δημιουργίας. Η ουσία και το περιεχόμενο του μαθήματος των Εικαστικών συνδέεται με δύο θεμελιώδεις άξονες: (α) την εικαστική δημιουργία και πράξη και (β) την αισθητική πρόσληψη και απόκριση. Εστιάζει, συνεπώς, στην θεωρητική και πραξιακή εξοικείωση των μαθητών/τριων με την διαχρονική εικαστική σκέψη, την παράλληλη κατανόηση των κωδίκων της οπτικής γλώσσας και την εκγύμναση στις πρακτικές και τις τεχνικές της εικαστικής εικονοπλασίας.
3. Τα Νέα Προγράμματα Σπουδών των Εικαστικών της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, όπως περιγράφονται στα αντίστοιχα ΦΕΚ του 2022, διαπνέονται από μια νέα ολιστική αντίληψη που προσεγγίζει τη διδακτική της τέχνης, λαμβάνοντας υπόψη προηγούμενα ΠΣ αλλά και εισάγοντας καινοτομίες και προσεγγίσεις που εναρμονίζονται με τα νέα διεπιστημονικά δεδομένα και τις αντιλήψεις της μεταμοντέρνας εποχής. Ποια είναι η δική σας αποτίμηση με βάση την πολύχρονη εμπειρία σας με τον ρόλο της Σχολικής Συμβούλου και Συντονίστριας Εκπαιδευτικού Έργου Καλλιτεχνικών Μαθημάτων;.
Κάθε νέα προσπάθεια και κάθε νέα δράση όσο πρωτότυπη και ριζοσπαστική και αν υποθέσουμε ότι είναι, νομοτελειακά θεμελιώνεται στην πρότερη γνώση και εμπειρία. Εμπεριέχει δηλαδή τον σπόρο προγενέστερων ενοράσεων και προσπαθειών. Έτσι και στην περίπτωση των νέων Προγραμμάτων Σπουδών των Εικαστικών η πρότερη πολύτιμη εμπειρία αξιοποιήθηκε δημιουργικά και σε σύνδεση με νέες ιδέες, προτάσεις και αντιλήψεις που εμπλούτισαν και ανανέωσαν με ποικίλους τρόπους το περιεχόμενο της εικαστικής διδασκαλίας και μάθησης.
Η ομάδα εκπόνησης, κινήθηκε με τόλμη και σύγχρονη ματιά και απάντησε με ειλικρίνεια στις προκλήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας υιοθετώντας μια νέα φιλοσοφία και οπτική. Με την επίγνωση ότι κληθήκαμε να υπηρετήσουμε ένα κρίσιμο και πολυεπίπεδο εγχείρημα που συνδέεται με τον εκσυγχρονισμό της εικαστικής αγωγής, επιχειρήσαμε ένα τολμηρό άλμα έχοντας ως στόχο την ανανέωση, την αναβάθμιση και σε ορισμένες περιπτώσεις την ριζική μεταβολή της εικαστικής διδασκαλίας και μάθησης.
4. Ποιες είναι οι βασικές πτυχές του μαθήματος των Εικαστικών τις οποίες ακουμπούν τα ΝΠΣ και ποια τα νέα στοιχεία που εισάγονται για πρώτη φορά;
Οι καινοτομίες και τα νέα στοιχεία που εισάγονται από τα Νέα Προγράμματα Σπουδών είναι πολλά και πολυεπίπεδα και είναι δύσκολο να παρουσιαστούν στο πλαίσιο της παρούσας συζήτησης. Θα επιχειρήσω αδρά να παρουσιάσω κάποιες από τις σημαντικότερες προτάσεις και αλλαγές. Όπως προαναφέραμε τα Νέα Προγράμματα Σπουδών των Εικαστικών επιχειρούν μια δημιουργική σύνθεση του παραδοσιακού και του νέου. Εκτός από τους θεμελιώδεις άξονες της εικαστικής δημιουργίας και πράξης και της αισθητικής πρόσληψης και απόκρισης, στους οποίους ήδη αναφερθήκαμε, και οι οποίοι αποτελούν τον πυρήνα της εικαστικής διδασκαλίας, η σύζευξη του παραδοσιακού με το νέο επιχειρείται με ποικίλους τρόπους τόσο στο επίπεδο της δομής όσο και στο επίπεδο του περιεχομένου. Πλάι στους πέντε άξονες που παραδοσιακά αναφέρονται στο βασικό περιεχόμενο της εικαστικής διδασκαλίας, τα νέα Προγράμματα Σπουδών προτείνουν πέντε ακόμη άξονες που συνδέονται με προτεινόμενες από την εκπαιδευτική πολιτική καινοτομίες αλλά και νέες και αναδυόμενες ανάγκες και προτάσεις της κοινότητας των εικαστικών εκπαιδευτικών. Βασικό ζητούμενο και επιδίωξη των νέων Προγραμμάτων Σπουδών αποτελεί ο εκσυγχρονισμός και ο εμπλουτισμός της εικαστικής διδασκαλίας με νέες προτάσεις και περιεχόμενο που αποκρίνεται στις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις αντιλήψεις των σύγχρονων μαθητών/τριων
5. Ποια θέση κατέχει η βιωματική πρόσληψη του εικαστικού κώδικα και πώς συντελείται μεθοδολογικά – διδακτικά στον χρόνο του ωρολογίου προγράμματος.
Αν και το μάθημα των Εικαστικών διαθέτει ευρύ θεωρητικό υπόβαθρο, είναι εγγενώς συνδεδεμένο με βιωματικές πρακτικές καθώς επικεντρώνεται στη βιωματική εμπλοκή των μαθητών/τριων με τη μορφοπλαστική, εικαστική εργασία. Οι μαθητές/τριες μέσα από πρακτικές, στρατηγικές και τεχνικές της ενσώματης μάθησης, της a/r/tography και άλλων σύγχρονων θεωριών και μεθοδολογιών έχουν την μοναδική ευκαιρία να εκφραστούν ελεύθερα, να ασκηθούν και να ενδυναμώσουν τις γνωστικές δημιουργικές και επικοινωνιακές ικανότητες και δεξιότητές τους και να υιοθετήσουν με βιωματικό, ενεργητικό τρόπο νέες αξίες, στάσεις και συμπεριφορές απαραίτητες στον/την σύγχρονο/η πολίτη/ισσα. Μέσω της βιωματικής εμπειρίας αναπτύσσουν ικανότητες και δεξιότητες του αισθητικώς ζην ενώ παράλληλα τους προσφέρεται η ευκαιρία να οικοδομήσουν πτυχές της αισθητικής διάστασης της προσωπικότητας, που θεωρείται το επιστέγασμα της προσωπικότητας του ατόμου.
6. Ποιες αλλαγές επιχειρεί να φέρει νέα θεώρηση στην καθημερινή σχολική πράξη και ευρύτερα στη σχέση των μαθητών με τον πολιτισμό
Τα νέα Προγράμματα Σπουδών των Εικαστικών επιχειρούν να θέσουν τέλος στην περιθωριοποίηση και στην απομόνωση της εικαστικής διδασκαλίας, να μετατρέψουν το εικαστικό εργαστήριο σε κέντρο της σχολικής καθημερινότητας και ζωής, και να περιορίσουν τον κατακερματισμό της γνώσης μέσω της διεύρυνσης του διεπιστημονικού διαλόγου και της συνέργειας των τεχνών. Επιπλέον επιχειρείται μια δυναμική σχέση των μαθητών/τριων με τον πολιτισμό, με έμφαση στον τοπικό πολιτισμό, και εστίαση στις σύγχρονες διαστάσεις της τέχνης και σε όψεις της νεανικής κουλτούρας ως δυναμικό στοιχείο ενεργοποίησης του ενδιαφέροντος της επίμαχης ηλικιακής ομάδας στόχου.
7. Η πολυτροπικότητα και η διακειμενικότητα έννοιες που υποδηλώνουν η πρώτη, γωνία ενός μηνύματος που απευθύνεται σε πολλαπλά αισθητηριακά συστήματα πρόληψης και η δεύτερη, διακίνηση μέσω της εικόνας κοινωνικών λόγων που υπολανθάνουν, διασυνδέσεις με άλλα έργα τέχνης και επάλληλα επίπεδα ερμηνειών, λαμβάνονται υπόψη στα ΝΠΣ από τις συντακτικές ομάδες;
Σημαντικός άξονας των Νέων Προγραμμάτων Σπουδών των Εικαστικών είναι ο άξονας «Οπτικός Γραμματισμός, Πολυτροπικότητα, Σημειωτική», κατά συνέπεια οι έννοιες ‘’πολυτροπικότητα’’ και ‘’διακειμενικότητα’’ και άλλες παρεμφερείς έννοιες που βρίσκονται στο επίκεντρο της σύγχρονης επιστημονικής συζήτησης αποτελούν σημαντικούς πυρήνες των Νέων Προγραμμάτων Σπουδών και της εικαστικής διδασκαλίας. Στο προαναφερόμενο πλαίσιο η παραδοσιακή για το μάθημα των Εικαστικών φορμαλιστική ανάλυση έργων τέχνης παραχωρεί την θέση της σε σημειοαισθητικές προσεγγίσεις που επεκτείνονται και συμπεριλαμβάνουν ποικίλα και διαφορετικά οπτικά κείμενα ανεξαρτήτως αισθητικής ποιότητας και αξίας. Έτσι οι μαθητές/τριες εκπαιδεύονται στην χρήση των κωδίκων της οπτικής γλώσσας, που στις μέρες μας τείνει να καταλάβει την πρωτοκαθεδρία και από αυτή ακόμη την φυσική γλώσσα, και μαθαίνουν να απαντούν αποτελεσματικά στις επικοινωνιακές προκλήσεις του σύγχρονου πλαισίου.
Επιτρέψτε μου κλείνοντας να αναφερθώ και να ευχαριστήσω τους συνεργάτες- εκπονητές των Ν.Π. Σ. την κυρία Φωτεινή Καφίδα, τον κύριο Φοίβο Σοφικίτη και την κυρία Σοφία Χάιτα που υποστήριξαν με ευθύνη και συνέπεια την εκπόνηση των νέων Προγραμμάτων Σπουδών.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ
https://www.esos.gr/sites/default/files/articleslegacy/_to_programma_spoydon_gia_to_mathima_ton_eikastikon_sto_dimotiko_sholeio.pdf
https://www.minedu.gov.gr/news/50646-11-11-21-parousiasi-tis-ypourgoy-nikis-kerameos-ton-neon-programmaton-spoudon
https://www.art-teachers.com/
*Oι φωτογραφίες από τα θερινά εργαστήρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής «Βουτιά στο χρώμα και το νόημα» για έφηβους, Σεπτέμβρης 2022
