«Αλίμονο, τι συμφορά ο έρωτας για τους ανθρώπους!»
Ευριπίδη, Μήδεια1
Ποια σχέση μπορεί να έχει ένα «κόκκινο πεδίο» λίγο πιο πίσω από την ορχήστρα του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου, με την παγκόσμια πρεμιέρα της πολυαναμενόμενης Μήδειας του σκηνοθέτη Φρανκ Κάστορφ; Καθώς ανέβαινα για να βρω τη θέση μου στο διάζωμα, αιφνιδιάστηκα συναντώντας ως πρώτη εικόνα την πίσω όψη ενός κόκκινου παραλληλεπίπεδου να δεσπόζει αινιγματικό πριν αντικρίσεις το αρχιτεκτονικό ιδεώδες του αρχαίου θεάτρου
Στο εσωτερικό του «κόκκινου πεδίου», καρεκλάκια ξύλινα από σχολικά θρανία και κοστούμια φανταχτερά της σύγχρονης νύχτας, αλλά και απλές λάμπες. Προφανώς ο αυτοσχέδιος χώρος όπου θα υποστηρίξει ενδυματολογικά τους αξιόλογους ηθοποιούς της θεατρικής παράστασης, σκέφτηκα… Αλλά αιφνιδιάστηκα και για δεύτερη φορά σε πολύ σύντομο χρόνο, καθώς αντίκρισα μια μεγάλη ψηφιακή οθόνη που επίσης με προβλημάτισε για τον λόγο ύπαρξης της στην ορχήστρα του αρχαίου θεάτρου με το σήμα της COCA COLA αποδομημένο να εισέρχεται παρεμβατικά στο κάδρο της… Και δεν έχει αρχίσει ακόμη η προβολή, σκέφτηκα … Καθώς συνέχισα να προχωρώ, τρίτος αιφνιδιασμός με γροθιά στο στομάχι μου αυτή τη φορά, το σκηνικό της παράστασης που έδινε την εντύπωση ρημαγμένου τοπίου με πρόχειρες σκηνές και σκουπίδια και ενέτεινε δραματικά την εμπειρία της πρώτης μου επαφής με την ατμόσφαιρα στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου…
Χρόνια ονειρευόμουν να βιώσω την εμπειρία μιας θεατρικής παράστασης σε αυτόν τον ύψιστο χώρο πολιτισμικής αναφοράς της χώρας μας, στο πιο χαρακτηριστικό μνημείο της εθνικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς που είναι ταυτισμένο με τα σπουδαία κλασικά έργα της αρχαιότητας, με δυνατές ερμηνείες και παραγωγές. Πριν καν να ξεκινήσει η θέαση και ακρόαση όμως της παγκόσμιας πρεμιέρας της ΜΗΔΕΙΑΣ του Φρανκ Καστορφ, το καλλιτεχνικό έργο υποδεχόταν τους χιλιάδες επισκέπτες της πρώτης μέρας με έναν ανατρεπτικό τρόπο… Είχα διαβάσει ότι μονάχα δύο μέρες επρόκειτο να φιλοξενηθεί αυτή η εκδοχή αυτής της Μήδειας στην Αρχαία Επίδαυρο, επρόκειτο για παγκόσμια πρεμιέρα και δεν θα ταξίδευε σε κανένα άλλο θέατρο. Και θα είχε έντονα εικαστικό πρωτότυπο αποτύπωμα. Οι προσδοκίες μου μεγάλες….
Ο επί σειρά ετών καλλιτεχνικός διευθυντής της Φολκσμπύνε, του Θεάτρου του Λαού του Βερολίνου, Φρανκ Κάστορφ για πρώτη φορά θα παρουσίαζε τη «δική του» Μήδεια βασισμένη στο έργο του Ευριπίδη, μια τραγωδία πρωτοποριακή για την εποχή της, όπως λέει ο ίδιος: «Η παράσταση μου βασίστηκε στην τραγωδία της Μήδειας του Ευριπίδη, σε συνδυασμό όμως με τον λόγο του Γερμανού συγγραφέα Χάινερ Μύλλερ και την ποίηση του «καταραμένου» Αρθούρου Ρεμπώ. «Χρησιμοποιούμε τρία κείμενα που έχει γράψει για τη Μήδεια ο Χάινερ Μύλλερ: τη «Ρημαγμένη Όχθη», που το έγραψε ως νέος, το «Μήδειας Υλικό» και το «Τοπίο με Αργοναύτες» ως ανάμνηση στην ελληνική αρχαιότητα».
Η παράσταση του στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, παρόλο που ανέβηκε μέσα στον καύσωνα και τις δύο ημέρες ήταν sold out, προκάλεσε πολλαπλές αντιδράσεις που συνεχίζονται έως σήμερα, με το κοινό διχασμένο σε δύο άκρα, τους υπέρμαχους και τους πολέμιους… Ενώ πολλοί θεατές που, μάλιστα, είχαν έρθει αποκλειστικά για την εμπειρία του φεστιβάλ Επιδαύρου αποχώρησαν πολύ νωρίς…
Παρέμεινα μέχρι το τέλος, προσπαθώντας να αντιληφθώ τη ροή της «θεατρικής αναπαράστασης», το μεταμοντέρνο σκεπτικό, τα ερμηνευτικά μέσα και κυρίως να αντισταθώ στην αντίδραση μου που για πρώτη φορά σε χώρο πολιτισμικής αναφοράς της χώρας μου, ένιωθα να επιστρέφει θυμό σε αυτό που βίωνα σε όλη τη διαδικασία της θέασης και της ακρόασης του έργου… Θυμό ανάμεικτο όμως με το δέος για την ερμηνεία από τις γυναίκες ηθοποιούς που όλες ενσάρκωναν μια διαφορετική εκδοχή της Μήδειας και δικαιωματικά απέσπασαν τον θαυμασμό. Η Μήδεια ερμηνεύτηκε από πέντε ηθοποιούς (Στ. Γουλιώτη, Σ. Κόκκαλη, Μ. Ναυπλιώτου, Αγγ. Παπούλια, Ευδ. Ρουμελιώτη)και στο έργο τούς ανδρικούς ρόλους (Ιάσων, Κρέων, Τροφός) που διαπραγματεύονταν την αμφισβήτηση των στερεοτύπων είχαν οι Αιν. Τσαμάτης, Ν. Χανακούλας, Ν. Ψαρράς.
Εξάντλησα την επόμενη μέρα κάθε κείμενο του προγράμματος που πήρα για να μελετήσω μετά την παράσταση, αλλά δυστυχώς όσο και αν επικεντρώθηκα σε κάθε περιγραφή, όσο και αν από εκείνη τη στιγμή διαβάζω με προσοχή κάθε κριτική που δημοσιεύεται, δεν μπορώ να μην εκφράσω ευθαρσώς και τους δικούς μου προβληματισμούς. Πρόθεση μου να συμβάλω στον αναστοχασμό του σκηνοθέτη, που όπως διάβασα «άλλαξε το θέατρο όσο λίγοι με την εισαγωγή μιας νέας δραματουργίας» (αν θελήσει να κάνει ο ίδιος τη «σύνθεση» αυτών που γράφτηκαν και γράφονται για το έργο του…). Αλλά και με το δικαίωμα για αυτή τη γραφή, της Ελληνίδας που προτάσσει τη σύνδεση του πολιτισμού με την εκπαίδευση, όχι μονάχα στην επαγγελματική της διαδρομή αλλά και ως στάση ζωής …
Παρακάτω, λοιπόν, παραθέτοντας αυτούσια τα αποσπάσματα από τη συνέντευξη του σκηνοθέτη από το έντυπο πρόγραμμα της ΜΗΔΕΙΑΣ του ΚΑΣΤΟΡΦ, θα αντιπαραθέτω και τις δικές μου σκέψεις:
Ο σκηνοθέτης επισημαίνει:
«[…]Η Μήδεια δεν είναι μια γυναίκα βγαλμένη από την πραγματικότητα, αλλά ένα αρχέτυπο. Στην Ελλάδα είχα την τύχη να έρθω σε επαφή με μια ομάδα σπουδαίων ηθοποιών. Το αρχικό ερώτημα που πλανιόταν πάνω απ’όλο τον θίασο ήταν ποια θα υποδυθεί τη Μήδεια.[…] Από αυτό το ερώτημα γεννήθηκε ένα πολυπρισματικό αρχέτυπο. Στην παράσταση μας και οι πέντε θαυμάσιες ηθοποιοί υποδύονται τη Μήδεια. Σε κάθε γυναίκα ενυπάρχει ένα κομμάτι της Μήδειας. Αυτό που διαφέρει είναι το στοιχείο της έμφασης. Οι πέντε Μήδειες γεννούν τα κείμενα…»
Πράγματι κάθε γυναίκα ηθοποιός στον ρόλο της Μήδειας κατέθεσε τη δική της διαμεσολάβηση στην αναπαράσταση του Κάστορφ, τεκμηριώνοντας ιδεατά το πολυπρισματικό αρχέτυπο του ρόλου. Η ερμηνεία όλων είχε τα χαρακτηριστικά επιτέλεσης (performance) που έδινε την ελευθερία όμως σε καθεμία να αναδείξει το προσωπικό της ύφος, με έντονη σωματικότητα, απελευθερωμένη από την πιστή απόδοση του ρόλου…
«[…]Η μέθοδος που ακολουθώ βασίζεται στην αποδόμηση, στο κολάζ και στην ανάμειξη ετερόκλητων υλικών με σκοπό την ανάδειξη της ανοιχτής φόρμας, της αντιφατικότητας, των ελεύθερων πεδίων…» Έχω όντως προκαλέσει μεγάλη αναταραχή στο γερμανικό θέατρο. Στη δουλειά μου έκανα ό,τι περνούσε από το χέρι μου για να καταστρέψω κάθε μορφή συμβατικής αναπαράστασης τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Τώρα στέκομαι μπροστά στον σωρό των ερειπίων και νιώθω να γίνομαι συντηρητικός…»
Η έννοια της αναπαράστασης είναι «στενά συνδεδεμένη με την ιδεολογία» και αφορά στον τρόπο που η ιδεολογία παρουσιάζεται οπτικά. Εκτός της θέασης όμως στα μεταμοντέρνα καλλιτεχνικά έργα, έννοιες όπως η κοινωνική κατασκευή, ο κοινωνικός λόγος, η κριτική κοινωνική εξέταση, η διακειμενικότητα, η πολυτροπικότητα, αποτελούν μέρη ενός πλέγματος που διηθούν την εμπειρία της πρόσληψης του πολιτισμικού αγαθού. Και όλες αυτές πράγματι διαπέρασαν με πολυδιάστατο τρόπο τη θεατρική εμπειρία της Μήδειας του Φρανκ Κάστορφ. Αλλά με ένα καθεστώς θέασης, όπου οι θεατές δεν απολάμβαναν την οπτική εμπειρία, ούτε τον κοινωνικό λόγο της οπτικής δήλωσης, δηλαδή τον σχηματοποιημένο τρόπο σκέψης του σκηνοθέτη, γιατί δυστυχώς το κοινωνικό όριο στο τι μπορεί να ειπωθεί, παρουσιαστεί, αναπαρασταθεί ή το τι μπορεί να θεωρεί ως αλήθεια γι αυτό, δεν τηρήθηκε!!! Η έντονη βωμολοχία για την ανατομία του γυναικείου σώματος ενόχλησε…
[…]Δεν ενδιαφέρομαι για λύσεις συνθέσεις ή οτιδήποτε ολοκληρωμένο. Με ενδιαφέρουν οι ανοιχτές θέσεις, η οδυνηρή όψη των αντιφάσεων…»
Το «κόκκινο πεδίο» ήταν κατά τον ίδιο η προστιθέμενη αξία της δικής του πολιτισμικής αναπαράστασης, όπου ναι, ανέδειξε συγκλονιστικές ερμηνείες που έκοβαν την ανάσα και την κινηματογραφική ιδιότυπη γλώσσα του δικού του video art. Αλλά στο θέατρο που φιλοξενήθηκε το έργο του, η ακουστική είναι ανέκαθεν η δυναμική αξία του χώρου αυτού. Από τις τρεις ώρες και κάτι παράστασης, η αξιοποίηση του ζωντανού video με τους ηθοποιούς να παίζουν στο «κόκκινο πεδίο» εκτός σκηνής, αδρανοποιεί αυτό το συγκριτικό πλεονέκτημα και ενδυναμώνει και την αίσθηση που ήταν διάχυτη από την αρχή: Η πρόθεση υπονόμευσης της διαμόρφωσης μιας συνθετικής πρότασης , που, ναι, προβάλλεται ως συνειδητή τεχνική από τον σκηνοθέτη, αλλά επί της ουσίας δεν είναι εύκολο να την πετύχεις, αναδεικνύοντας τη διαφορά και την ανατροπή, ως αισθητικό και αξιακό πλουραλισμό στην σύγχρονη καλλιτεχνική έκφραση. Είναι μια δήλωση αυτή του σκηνοθέτη που καταμαρτυρεί ότι δεν τον ενδιαφέρει κατά βάθος και η ενεργητική συμμετοχική απόκριση του θεατή, απαραίτητο στοιχείο κάθε καλλιτεχνικής έκφρασης της μετανεωτερικότητας. Επιβάλλεις την ερμηνεία σου με έναν τρόπο που δεν αποδίδει σεβασμό στο κοινό και μάλιστα με θράσος αυτοσαρκαστικό το δηλώνεις… Και ο αυτοσαρκασμός του ηθοποιού με τη φράση «αν έχουν μείνει θεατές» ξαφνικά στη ροή της δραματικής αναπαράστασης ερμηνεύεται όχι φυσικά ως τέχνασμα από μηχανής θεού για αποφόρτιση από την ένταση του δράματος ή και του θυμού που ο σκηνοθέτης εκφράζει με το αφήγημα του…
Το «κόκκινο πεδίο» στήθηκε για να τεκμηριώσει ευρηματικά τον συνδυασμό του αρχαίου θεάτρου με τη μεταμοντέρνα προσέγγιση, αλλά δυστυχώς έγινε το «κόκκινο στίγμα», ένα μέσο με το οποίο ο σκηνοθέτης προσπάθησε να αποσπάσει βίαια και με έπαρση, την προσοχή του κοινού από την κλασική μεγαλοπρέπεια του αρχαίου θεάτρου. Η «ερμηνευτική του εξουσία» ξεπέρασε το όριο και έγινε ασυδοσία, γιατί δεν υπολόγισε τον χώρο ως ένα σύμβολο ταύτισης με τη διαχρονικότητα της παιδευτικής δυναμικής του αρχαίου ελληνικού θεάτρου.
Και σε αυτό έχουν ευθύνη η Καλλιτεχνική Διευθύντρια και οι Καλλιτεχνικοί Σύμβουλοι του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου… Παραδίδεις την Επίδαυρο σε «α»οδόμηση», αλλά σύμφωνα με τον Derrida (1978,1987) στον οποίο αποδίδεται ο όρος αυτός, η «αποδόμηση» «επιχείρησε ανατροπές αναζήτησε κρυμμένες αντιφάσεις», «αμφισβήτησε κυρίαρχους λόγους» στο έργο- βάση του Ευριπίδη, «ιχνηλάτησε υπολανθάνουσες πολυπλοκότητες», αλλά απέτυχε οικτρά «να οδηγήσει τους θεατές στη διαδικασία να κοιτάξουν πέρα από το επιδιωκόμενο νόημα, για να βρουν τα μη επιδιωκόμενα», όπως ορίζεται θεωρητικά η διαδικασία της αποδόμησης…
Το ότι οι θεατές έφυγαν πριν ολοκληρωθεί το έργο, γιατί δεν άντεξαν όπως οι ίδιοι υπστηρίζουν, είναι μια αντίδραση που είναι δικαίωμα του θεατή αφενός. Αφετέρου η ομάδα των θεατών που αντέδρασαν με αυτή την επιλογή, δεν τιμά επίσης την τέχνη, τη δημιουργία, την ερμηνεία, τη σύγχρονη πολιτισμική αναπαράσταση και δηλώνει έλλειψη κριτικής προσέγγισης, άρνηση άσκησης στην πρόσληψη της σύγχρονης καλλιτεχνικής έκφρασης. Ανυπαρξία κριτικού «πολιτισμικού γραμματισμού» που σημαίνει ικανότητα αντίστασης σε κάθε εγχείρημα μεταμφίεσης του νοήματος και δυνατότητα ανάπτυξης αντιθετικών αναγνώσεων σε οποιαδήποτε συγγραφική ή σκηνοθετική δοξασία… Η πολιτισμική ερμηνευτική είναι άσκηση στην ικανότητα κατανόησης και αποκρυπτογράφησης της ευρύτητας των πολιτισμικών αναπαραστάσεων που πρέπει να συνοδεύεται και από την επίγνωση της “τεχνητότητας” τους. Η Μήδεια του Κάστορφ αντλεί από ένα συγκεκριμένο αξιακό υπόστρωμα και απηχεί ένα συγκεκριμένο πολιτικό ασυνείδητο και μια συγκεκριμένη ιδεολογική θέση. Σήμερα η κοινωνική διαμεσολάβηση στην ερμηνεία του πολιτισμού είναι κυρίαρχη. Ακόμη και η έννοια του ωραίου θεωρείται πρωτίστως κοινωνική…
Το βέβαιο είναι ότι όπως και να δημιουργούνται οι έννοιες του ωραίου και του άσχημου, ο άνθρωπος και οι χώροι, αλλά και τα αντικείμενα, αναπτύσσουν μια σχέση που επηρεάζει την ψυχή του ατόμου καθοριστικά και μπορεί να χαρακτηρίζεται από την εμπειρία της απόλαυσης, από αδιαφορία ή δυσαρέσκεια. Αλλά επιπλέον αυτή η εμπειρία μακροπρόθεσμα διαμορφώνει στους πολίτες τη στάση ευαισθητοποίησης, συμμετοχής και συνειδητοποίησης στην πολιτιστική κληρονομιά και τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Η σύγχρονη τέχνη είναι επαναστατική, αμφισβητεί, διαμαρτύρεται, επιδέχεται πολλαπλών αναγνώσεων, αλλά κυρίως σέβεται ατομικές και συλλογικές ταυτότητες. Πρώτιστα ενθαρρύνει το άτομο να γίνει καλύτερος διαπραγματευτής με τον εαυτό του και το περιβάλλον του, καθώς νοηματοδοτεί και συνδέεται προσωπικά με το έργο τέχνης και τα ανοιχτά νοήματα του, τα οποία βρίσκονται σε μια διαρκή ρευστότητα… Ασκεί τον άνθρωπο, τον εξελίσσει, τον (εκ)παιδεύει …
*Η Μαρία Α. Δρακάκη είναι Επιμελήτρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων, Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων με ειδίκευση στην Πολιτισμική Επικοινωνία, Παιδαγωγός
e-mail επικοινωνίας: politismos.drakaki@gmail.com
ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ:
https://www.kathimerini.gr/culture/562536919/epidayros-mideia-odynires-antifaseis
https://www.marieclaire.gr/celebrities/maria-nafpliotou-entiposiase-me-tin-erminia-tis-stin-parastasi-midia/
https://www.ladylike.gr/synentefxeis/maria-nafpliotou-den-epetrepsa-pote-na-katastrafo-to-stamatousa/
https://olafaq.gr/people/interviews/maria-nafpliotoy/
https://tvxs.gr/apopseis/arthra-gnomis/i-katastrofi-tis-epidayroy/?fbclid=IwAR2i5G-76_nRms7R7_Mwbj_3rC_1BrngyhD9Nt91ZAc7Y2IpDAnBiM4JeHw
https://tetragwno.gr/theatro/oi-sygklonistikes-fotografies-apo-ti-mideia-toy-frank-kastorf-stin-epidayro?fbclid=IwAR2RVoqH7CfpBjQfoiBhg8A4OoeAnnwoUNJlY_PuQ9aR6xF1XqNihqVFJTI
