«Αν επιτευχθεί η ευαισθητοποίηση του παιδιού στον πολιτισμό, θα δημιουργηθεί μια άλλη νοοτροπία, μια άλλη κοινωνία, μια άλλη πολιτική»
Μελίνα Μερκούρη, 1993
Όταν προσκαλείσαι από θεσμοθετημένο οργανισμό για την παροχή μουσικής παιδείας της πόλης, προκειμένου να μιλήσεις για μια προσωπικότητα-σύμβολο στη χώρα μας και το πολυδιάστατο έργο της, προκύπτει ένας αντίστοιχος προβληματισμός για την παραγωγική διάσταση της ομιλίας. Κυρίως ο προβληματισμός συνυφαίνεται με το ενδιαφέρον του κοινού, το περιεχόμενο, τη διάρκεια της ομιλίας, την τεκμηρίωση της παρουσίασης, τις επιλογές των πηγών, αλλά και με την ενεργοποίηση της παραγωγής νοήματος για τον οργανισμό, τους ακροατές αποδέκτες, τον ομιλούντα.
Στον πρόσφατο εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μουσικής (21 Ιουνίου) στο Βενιζέλειο Ωδείο Χανίων η ομιλία μου για την αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη είχε σκοπό εκτός των αυτονόητων στόχων, να έχει παραγωγικό χαρακτήρα για τον οργανισμό, το κοινό, την πόλη, την ομιλήτρια, τις αρχές. Συγκεκριμένα να διερευνήσει το ζωτικό πεδίο που μας επιτρέπει διαφορετικές οραματικές ακόμη και συγκρουσιακές αναγνώσεις της ανθρώπινης δράσης στην τοπική κοινωνία, των κοινωνικών σχέσεων και της υποκειμενικότητας. Κρίσιμες παράμετροι η ιστορική μνήμη, η δημόσια σφαίρα, το βίωμα, οι ρόλοι, οι σχέσεις, η συνάρθρωση του προσωπικού με το συλλογικό, η διαμεσολάβηση με νέα νοήματα για νέους βηματισμούς, η συνομιλία για την ιστορική εξέλιξη και προοπτική.
Τη φράση «ΑΝ….» στην κορυφή του άρθρου, υπογράφει η Μελίνα Μερκούρη το 1993, όταν ανακοινώνει τη Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 1997. Με αφετηρία τη φράση αυτή διαμορφώθηκε η μεγάλη ιδέα και η στοχοθεσία του εθνικού προγράμματος «ΜΕΛΙΝΑ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ». Ο σκοπός της συγκεκριμένης παρέμβασης που άγγιξε τα όρια της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης ήταν η διαφοροποίηση του ρόλου και η ενδυνάμωση της παιδαγωγικής δράσης των δασκάλων ΔΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ με την ανάπτυξη της δημιουργικής φαντασίας, της πρωτοβουλίας και της αισθητικής τους με την εναλλακτική προσέγγιση της διδακτέας ύλης.
(ΥΠΕΠΘ-ΥΠΠΟ-ΓΓΛΕ,1995)
Στο χρονικό διάστημα της γενίκευσης του «ΜΕΛΙΝΑ» (2001-2004) τα Χανιά βίωσαν πολλές πρωτοποριακές δράσεις πολιτισμού και εκπαίδευσης από την Κεντρική Επιτροπή Συντονισμού του προγράμματος σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, την τυπική Εκπαίδευση, τα Ακαδημαϊκά Ιδρύματα, τους πολιτιστικούς φορείς και συλλογικότητες της πόλης ως «η πρώτη πόλη πιλότος για την πολιτισμική αγωγή» (Παΐζης, 2002)
Στην ομιλία της γράφουσας στο Βενιζέλειο Ωδείο αξιοποιήθηκαν γραπτές αρχειακές πηγές από ενημερωτικά έντυπα και επιστημονική έκδοση του Πανεπιστημίου Κρήτης από τη συλλογή του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων για το πρόγραμμα «ΜΕΛΙΝΑ», προκειμένου να αναδειχθεί η επίδραση του οράματος της αείμνηστης ΜΕΛΙΝΑΣ ΜΕΡΚΟΥΡΗ για τη σύνδεση του πολιτισμού με την εκπαίδευση
Το αποτύπωμα του σχεδίου γενίκευσης στην πόλη των Χανίων είναι ορατό σήμερα σε πολλά πεδία, στον τόπο που δέχτηκε αυτή την ευεργετική επίδραση, όχι μόνο στο Μουσείο Σχολικής Ζωής, αλλά και σε πολλούς τομείς και οργανισμούς, καθώς και στα αναρίθμητα άυλα πολιτισμικά αγαθά που μας προσφέρονται, εξελίσσονται διαρκώς, βιώνουμε καθημερινά ….
Σταχυολογώ αποσπάσματα από την ομιλία μου παρακάτω, προκειμένου να δώσω εναύσματα για γόνιμο διάλογο στο σήμερα, για την παρακαταθήκη που έχει κληροδοτηθεί στην πόλη μας στο πεδίο της εκπαίδευσης, του πολιτισμού, της πολιτικής, των τεχνών, στην κοινότητα, και η οποία δυστυχώς παραμένει αναξιοποίητη, ανεξερεύνητη, ίσως και μεθοδικά υποτιμημένη….
[…}Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση μου, σας καλώ να στρέψετε το βλέμμα σας 25 χρόνια μετά ΣΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΗΣ ΜΕΛΙΝΑΣ και στις λέξεις- κλειδιά ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΠΑΙΔΙ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΝΟΟΤΡΟΠΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ «ως ευαίσθητοι αποδέκτες διαχρονικών μηνυμάτων, για να ξεκλειδώσουμε και πάλι μαζί τα κρυμμένα βλέμματα της πόλης μας», να διαβάσουμε ΞΑΝΑ την πόλη μας και μηνύματα της που προσπερνάμε αδιάφορα και βιαστικά …
Η πρόσκληση σήμερα δεν επιχειρεί να εντυπωσιάσει με μια επίκληση από το παρελθόν και από ένα σημασιολογικό και χωροχρονικό πλαίσιο μιας άλλης εποχής… Είναι προτροπή στο παρόν, για να μην ξεχνά να ανιχνεύει ο καθένας από εμάς το νόημα στο περιβάλλον του, το βαθύτερο για εκείνον νόημα, επιστρέφοντας ξανά και ξανά σε νέες εμπειρίες πρόσληψης των πολιτισμικών αγαθών, σε νέες αναγνώσεις και ερμηνείες που εξελίσσουν το παρόν, διαμορφώνουν το μέλλον, αναπτύσσουν την κοινότητα και υπηρετούν τη συνοχή της.
Ο στρατηγικός σχεδιασμός του εθνικού προγράμματος «ΜΕΛΙΝΑ» που εφαρμόστηκε τη δεκαετία 1994-2004 τεκμηριώνεται απόλυτα από τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί και συντελούνται στις μέρες μας σε πολλά επιστημονικά πεδία. Αλλαγές από τα τέλη του 20ου αιώνα στις επιστήμες και τις τέχνες που επικεντρώνονται στον τρόπο κατανόησης και εξέτασης της πραγματικότητας… Αναδύονται συνεχώς νέες ιδέες εντός θεωρητικών και φιλοσοφικών πεδίων που μελετούν τον πολιτισμό και προσδίδουν ευρύτερο περιεχόμενο στην έννοια του. “Ο πολιτισμός εξετάζεται ως αλληλοσυνδεόμενο σύστημα καθημερινής ζωής που συγκρατείται από μια τάξη σημασιών, όπως σήματα, κώδικες, κείμενα”
(Danesi, 2007) To πεδίο των πολιτισμικών σπουδών είναι υβριδικό, διεπιστημονικό, πολυεπιστημονικό, διαμεθολογικό πεδίο και εννοιολογεί το οπτικό ως τμήμα της γενικής θεωρίας των επικοινωνιών. Συνδέεται με τον μεταμοντερνισμό και την κριτική ανάλυση των έργων του οπτικού πολιτισμού.” Αξιοποιεί έννοιες και θεωρίες ανάλυσης από ποικίλες γνωστικές περιοχές, όπως αισθητική, ιστορία τέχνης, κριτική τέχνης, κριτική θεωρία, ανθρωπολογία αρχαιολογία, σπουδές των μέσων μαζικής επικοινωνίας, πολιτική οικονομία, ψυχανάλυση, σημειωτική κοινωνιολογία”
(Mitchel, 2002)
«Βασική παραδοχή των οπτικών πολιτισμικών σπουδών αποτελεί το αξίωμα ότι η όραση δεν συνιστά απλή φυσική πράξη. Το “οράν και το θεάσθαι” δεν είναι απλό ατομικό φαινόμενο αλλά ένα κοινωνικό φαινόμενο που παράλληλα με το οπτικό ερέθισμα που καταγράφεται στους αισθητηριακούς υποδοχείς του ατόμου, συνδέεται στενά με τις ανθρώπινες κοινωνίες, με την ηθική, την πολιτική, την αισθητική και τη επιστημολογία «του οράν και του θεάσθαι».(Φακίδου, 2018) Δηλαδή η ευαισθητοποίηση συνιστά πρόσληψη που ενεργοποιεί και απαιτεί αποκρυπτογράφηση, αποκωδικοποίηση, συνεχή ερμηνεία στην κοινωνία.
Το επόμενο διάστημα θα υποδεχτούμε σημαντικές πολιτισμικές παρεμβάσεις στην πόλη μας, το 1ο φεστιβάλ βιβλίου, το 10ο φεστιβάλ κινηματογράφου Χανίων , το 12ο διεθνές φεστιβάλ του σύγχρονου χορού, μουσικά ρεσιτάλ κλασικής μουσικής των νέων δημιουργών, μουσικά σχήματα παραδοσιακής κρητικής μουσικής, έντεχνης και άλλων ειδών μουσικής. Απολαμβάνουμε εμπνευσμένες εικαστικές εκθέσεις στην Πινακοθήκη, στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο, σε μνημειακούς χώρους της πόλης μας, αλλά και βιωματικά εργαστήρια τεχνών- ερμηνευτικά μονοπάτια στο Μουσείο Σχολικής Ζωής.
Σε όλα υπάρχει η έμφαση στην ευαισθητοποίηση του νεαρού κοινού με την προοπτική της δια βίου πολιτισμικής καλλιέργειας. Έχουν να μας προσφέρουν πολλά «κρυμμένα μηνύματα», αλλά είναι σημαντικό να υπάρξει το νήμα που θα τα συνθέσει και θα πολλαπλασιάσει το αξιακό και αισθητικό αποτύπωμα τους στην κοινωνία.
Σε αυτό έχουν ευθύνη οι πολιτικοί και όσοι σχεδιάζουν πολιτικές στις θέσεις ευθύνης, αφού η άσκηση της πολιτικής αφορά σε παραγωγή ιδεών και κυρίως στον τρόπο εφαρμογής τους, τόσο σε ζωτικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης και υπόστασης, όπως ελευθερία, ασφάλεια, δικαιοσύνη, πολιτισμός κ.ά., καθώς επίσης και σε όλα τα υπόλοιπα θέματα που αφορούν στο κοινωνικό σύνολο, στον πολίτη.
Στο πρόγραμμα «ΜΕΛΙΝΑ» ασκηθήκαμε στην επίπονη και επίμονη ΣΥΝΘΕΣΗ στα βιωματικά εργαστήρια των τεχνών, ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΑΝΘΙΖΟΥΝ ΟΤΑΝ ΣΥΝΔΙΑΛΕΓΟΝΤΑΙ! Και ήταν αποκάλυψη το πώς η αμφισημία της μιας τέχνης γινόταν πολυσήμαντος πλούτος, στο βίωμα της ολομέλειας των ομάδων από τη ΣΥΝΘΕΣΗ της έκφρασης των διαφορετικών τεχνών στον κύκλο. Έτσι θα αλλάξει η νοοτροπία, αφού η νοοτροπία είναι το πλαίσιο που καθοδηγεί τη διαδικασία ερμηνείας και κατά συνέπεια της πρόσληψης κάθε πολιτισμικού αγαθού. Είναι ο φακός μέσω του οποίου βλέπουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει και αξιολογεί τη ζωή μας και εμάς ως πρόσωπα. Αυτό, ο πολιτισμός το υποστηρίζει μαζί με την εκπαίδευση, « όταν οι τέχνες και η πολιτιστική κληρονομιά αξιοποιούνται ως έκφραση και επικοινωνία» (Παΐζης &Θεοδωρίδης, 1995) .
Έτσι θα αλλάξει η νοοτροπία της κοινωνίας! Από μια ανθρωποκεντρική εκπαίδευση που ενεργοποιεί από πολύ νωρίς και ασκεί σε διεργασίες αποκωδικοποίησης και αισθητικής πρόσληψης του πολιτισμού τα παιδιά, τους δασκάλους, τους γονείς, τους πολίτες. Και κάπως έτσι θα οδηγηθούμε με τη σύνθεση των βαθύτερων νοημάτων που ο καθένας από εμάς θα αναδείξει και θα καταθέτει με συγκίνηση και συνέπεια αδιάκοπα στον κοινωνικό στίβο, σε μια άλλη κοινωνία που αγκαλιάζει τις τέχνες, την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, χωρίς ανισότητες και αποκλεισμούς, με σεβασμό στο διαφορετικό .
Στη ΣΥΝΘΕΣΗ της ζωής, στη ΣΥΝΔΕΣΗ των έργων του πολιτισμού, στην ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ, ας ΘΥΜΟΜΑΣΤΕ ΠΑΝΤΑ ΟΤΙ συμμετέχουμε ΟΛΟΙ ενεργητικά και γνήσια, ως δρώντα μοναδικά πρόσωπα, ως δημιουργοί νοήματος και ερμηνευτές, αν επιθυμούμε την αλλαγή στην νοοτροπία, στην κοινωνία, στην πολιτική!!! Αν πιστεύουμε ότι η εκπαίδευση και ο πολιτισμός είναι η σημαντικότερη επένδυση μας για το μέλλον!!!»
*Οι φωτογραφίες που πλαισιώνουν το κείμενο προέρχονται από τη συλλογή του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων (σύντομα η ανανεωμένη ιστοσελίδα)
ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ
https://www.culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=2683
https://www.facebook.com/groups/256063345527792
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -ΠΗΓΕΣ
Παΐζης, Ν. (1997). «Φιλοσοφία και στόχοι του προγράμματος Μελίνα: Εκπαίδευση, Πολιτισμός» στο Περιφερειακή Ανάπτυξη «Μέρες Έκφρασης και Δημιουργίας» (σελ. 16- 20). Θεσσαλονίκη: Οι Φίλοι του Ιδρύματος Μελίνα.
ΥΠΠΟ-ΥΠΕΠΘ-ΓΓΕΕ (1995) «Εκπαίδευση και Πολιτισμός. Πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ», Αθήνα
Παΐζης, Ν.(2002), «Πορεία και προοπτικές του προγράμματος ΜΕΛΙΝΑ-Εκπαίδευση και Πολιτισμός» στο Μουσείο-Σχολείο 6ο Περιφερειακό Σεμινάριο (σελ.49-51), Καβάλα: ΥΠΕΠΘ-ΥΠΠΟ-ICOM-Ελληνικό Τμήμα-Δημοτικό Μουσείο Καβάλας
Φακίδου, Α (2018), «Η Παιδαγωγική του Οπτικού Πολιτισμού και η έννοια της παιδικής ηλικίας: αντιλήψεις περί παιδικής ηλικίας και δεξιότητες ανάλυσης οπτικών αναπαραστάσεων παιδικής ηλικίας μαθητών/τριών Στ΄ δημοτικού», διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος
Mitchell, W.J.T. (2002), «Showing seeing: a critique of visual culture. Journal of visual culture», 1(2), 165-181.
Mitchell, W.J.T. (2005), «What do pictures want? The lives and loves of images». Chicago & London: University of Chicago Press.
Danesi M.,( 2007), The Quest for Meaning», University of Toronto Press Incorporated, Toronto Buffalo, printed in Canada
