[…]Δεν έχουμε να πετάξουμε τίποτα. Είμαστε πολύ φτωχοί για να τα πετάξουμε. Τι άλλο θα έχουμε αν δεν κρατήσουμε το πολύτιμο στη ζωή μας; Χωρίς ρίζες, ούτε καρπούς, ούτε κλαδιά, ούτε φύλλα. Μέσα στα μουσεία παραμένουμε σιωπηλοί, προσδοκώντας να επικοινωνήσουμε με κάτι άλλο, μυστικό, απόμακρο. Να ανακαλύψουμε έναν λυγμό, ένα κάτι που θα μας πάει κάπου αλλού…»
Χρήστος Μποκόρος, Ζωγράφος1
Η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων φιλοξένησε μια μουσειακή αναπαράσταση που κατέκλυσε τους χώρους της με πρωταγωνιστές τα παιχνίδια. Τεκμήρια μιας μοναδικής σε ποσότητα και ποικιλία συλλογής ενός καταξιωμένου εικαστικού δημιουργού που δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις στη γενέτειρα πόλη του . Ο Μιχάλης Μανουσάκης επέλεξε να φιλοξενήσει στον επίσημο ναό της τέχνης της πόλης των Χανίων, τη Δημοτική Πινακοθήκη, όχι αυτή τη φορά, τα διεθνώς αναγνωρισμένα εικαστικά του έργα που φιλοξενούνται σε μουσεία και συλλογές σε όλο τον κόσμο… Αλλά τα παλιά παιχνίδια, «τους ήρωες» που κατοικούν «στα σκουπίδια» στρέφοντας το βλέμμα του κοινού και των συμπολιτών του «στον τόπο του κάποτε» …και στους «αφανείς ήρωες» που καταλήγουν στα «σκουπίδια» (άραγε?) όταν εξαντλημένοι από τη «βάσανο» της αποστολής τους αποσύρονται εκούσια ή ακούσια για … «ανακύκλωση»…
Ωδή πολύσημη στο παιχνίδι, η μουσειακή αναπαράσταση που προσέφερε γενναιόδωρα στους συμπολίτες του ο δημιουργός. Κατάθεση ψυχής με στοχασμό, με συγκίνηση , με τρυφερή φροντίδα, με ενθυμήσεις που πλαισιώθηκαν με σπάνιες αφηγήσεις της μικροϊστορίας των τεκμηρίων από τον ίδιο, κατά τακτά διαστήματα. Ζωντάνεψανανεπιτήδευτα με βουρκωμένα μάτια μαρτυρίες ζωής στις πολλές ευκαιρίες που ο Μιχάλης Μανουσάκης έδωσε στο κοινό για να τις ιχνηλατήσουν μαζί του, προκειμένου όλοι να ανασύρουν και να μοιραστούν νέα ενεργήματα της μνήμης από τη δική τους παιδική ηλικία.
Από 11 Μαρτίου 2023 συναντήσαμε περισσότερα από 150 παιχνίδια της προσωπικής συλλογής του ομότιμου καθηγητή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Μιχάλη Μανουσάκη που καλύπτουν ένα χρονικό εύρος από το 1821 έως το 1960 και έχουν αντικαταστήσει τη ζωγραφική πράξη. Πρόκειται για παιχνίδια ιδιαιτέρως σπάνια, τα οποία συγκεντρώνει τα τελευταία 25 χρόνια, με προέλευση από διαφορετικές γωνιές του πλανήτη και σε πολύ μεγάλο ποσοστό παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Μολυβένια στρατιωτάκια και πορσελάνινες κούκλες, παλιά αναγνωστικά και προπολεμικές εκδόσεις των μυθιστορημάτων του Ιουλίου Βερν, φωτογραφίες και βινύλια.
«Για τον καλλιτέχνη η έκθεση του «Ο τόπος του κάποτε- Ήρωες στα σκουπίδια» είναι οι απροσδιόριστες φωνές του παρελθόντος, που αν και ξέρει τις χρονολογίες τους, δεν του αρκούν για να προσδιορίσει μυρωδιές, χειρονομίες και συναισθήματα απόντων, που μέσα όμως από τα ίχνη τους θα παραμένουν εσαεί παρόντες» Με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιώ τα χρώματα, τα μολύβια, τα κάρβουνα, τα σκαρπέλα και τα ξύλα, χρησιμοποιώ και τα παιχνίδια. Όλα είναι υλικά για τις ερμηνείες του κόσμου μου, για την αποκάλυψη εικόνων ανείδωτων στο μυαλό μου, αφανέρωτων και φορές ανεξήγητων. Συνεπώς η συλλογή των παιχνιδιών λειτουργεί και σαν παλέτα μου, ενώ τα παιχνίδια γίνονται υλικά διαχείρισης των ονείρων μου έχει επισημάνει ο ίδιος σε συνέντευξη του σχετική»1
Στην συγκεκριμένη έκθεση ,δώρο ανεκτίμητο για την πόλη και τους ανθρώπους της, έλαβαν χώρα τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά των παιχνιδιών της συλλογής του: Η λειτουργική τους υπόσταση και η υλικότητα τους , ο σημειωτικός- συμβολικός τους ρόλος, αλλά και η ιστορικότητα τους. Ο Μιχάλης Μανουσάκης δοκίμασε τα ερμηνευτικά τους όρια μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας αναδεικνύοντας τη σημασία και τη βαρύτητα που μπορεί να τους αποδοθεί ως προσωπική ιστορία, κοινωνική μαρτυρία καλλιτεχνική παραγωγή.
Η εκθεσιακή αφήγηση της πολύσημης ωδής στο παιχνίδι ξεδιπλώθηκε στρατηγικά και μεταμόρφωσε καίρια την ατμόσφαιρα της Πινακοθήκης εμποτίζοντας με πρωτόγνωρη χωρική οικειότητα κάθε σημείο της. Η ατμόσφαιρα της κρυπτότητας (ποιητικό εσωτερικό), της απτικότητας, της υλικότητας καθώς και της σωματικής μνήμης συνέθεσε μοναδικά την αναγκαία χωρική οικειότητα, ειδικά για αυτή την έκθεση. Γιατί τα παιχνίδια από όποιον πολιτισμό και αν προέρχονται αποτελούν ένα στέρεο κοινό νήμα συγκινησιακής άγκυρας για κάθε άνθρωπο. Είναι συναισθηματικά και ιδεολογικά φορτισμένα… Τα παιχνίδια συντροφεύουν τα συναισθήματά μας στις ζωές μας ή μας προκαλούν σκέψεις. «Σκεφτόμαστε με τα αντικείμενα που αγαπάμε· αγαπάμε τα αντικείμενα με τα οποία σκεπτόμαστε» (Turkle 2007:5) Σκέψη και συναίσθημα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα πάντοτε στη σχέση που διαμορφώνουμε με τα αντικείμενα «Τα παιχνίδια –αντικείμενα λειτουργούν ως ψυχολογικοί διαμεσολαβητές για το υποκείμενο, καθώς υποσυνείδητα συνάπτει «κρυφές» σχέσεις με αυτά, είναι ψυχολογικά κατώφλια που λειτουργούν ως μέσο αντίληψης του χώρου νοητικά και απτικά-σωματικά ταυτόχρονα» (Κυριαζίδη-Αναγνωστοπούλου,2019) «Η έννοια της ατμόσφαιρας συνδέεται λοιπόν στη φαινομενολογική οπτική με τη νοσταλγία ενός πρωταρχικού εσωτερικού νοήματος προς αποκάλυψη, με την εγγύτητα που επιδιώκει νοηματική σύγκλιση» (Χατζησάββα, 2016)
Ο τίτλος της συγκεκριμένης έκθεσης για μένα, συγκλονιστική επίσης αφόρμηση-κίνητρο για να συνδεθείς βαθιά με το εκθεσιακό αφήγημα καθώς παρατηρείς με δέος στον πρώτο όροφο τα φωτογραφικά ντοκουμέντα της αθωότητας μιας άλλης εποχής .Με την ελπίδα της παιδικής ματιάς στα φωτογραφικά κάδρα αναλλοίωτη από τη φθορά του χρόνου να σε παρασύρει σε προσωπικές νοηματοδοτήσεις για τους ήρωες στα σκουπίδια, αλλά και για την «ψυχολογία του σκουπιδιού» που επιβάλλεται άνωθεν ή από γύρω, αλλά δεν νικά ποτέ την αξιοπρέπεια και την καθαρότητα μιας «παιδικής ψυχής»…
Στον δεύτερο όροφο ερωτήματα επικοινωνούνται και ενεργοποιούνται από εγγραφές της παιδικής ηλικίας που συνδέονται με εθνικές επετείους και σχολικές εορτές για τους ήρωες που έχουν πρωταγωνιστήσει σε κρίσιμους αγώνες της εθνικής μας ιστορίας Με την πίστη στην αδιαπραγμάτευτη αλήθεια της ζωής, τα τεκμήρια στις εικαστικές εγκαταστάσεις του Μιχάλη Μανουσάκη κινούνται στο σκοτάδι, αλλά με πάθος υποδηλώνουν τον αέναο αγώνα για την ελπίδα και το φως… Τα αντικείμενα-παιχνίδια βουβά σε όλα τα σημεία επαφής με τον επισκέπτη ιστορούνται τα αιώνια πάθη, αλλά στο νέο σημασιολογικό πλαίσιο της μουσειακής αναπαράστασης του προτάσσεται με σύνεση και ευρηματικότητα πάντα η «ανέπαφη αθωότητα»!!!
Ένα ρυθμικό σκεπτόμενο αίσθημα μας κατακλύζει καθώς ο Μιχάλης εισάγει με νηφαλιότητα την έννοια του «ήρωα των σκουπιδιών» σε κάθε ενότητα. Τι είναι για μας «οι ήρωες των σκουπιδιών στα χρόνια του κάποτε»? Μήπως οι «ήρωες των σκουπιδιών», δεν είναι τα φθαρμένα παιχνίδια μόνο, αλλά και οι ανώνυμοι ήρωες, απ’ αυτούς που αγνοεί η μεγάλη Ιστορία των σπουδαίων προσωπικοτήτων, οι οποίοι με τον τρόπο τους μας καλούν να σκεφτούμε τι σημαίνει ήρωας κάποτε, σήμερα, αύριο? Ποιοι είναι οι δικοί μας ήρωες, ποια η δική μας σχέση με ό,τι χαρακτηρίζεται «ηρωική στάση»….Μήπως είναι αυτοί που μάχονται με ό ,αθόρυβα, χωρίς συμβιβασμούς για το όραμα τους, αλλά και καταρρέουν για να βρεθούν μόνοι τους λεηλατημένοι και εξαντλημένοι από τη συνεχή ματαίωση της εθελούσιας προσφοράς τους . Ή μήπως είναι καθένας που υπερβαίνει το εγώ και τον εαυτό του χάριν τού εμείς και του συνόλου? Ή μήπως είναι αυτός που κρύβει το τραύμα πίσω από το αιώνιο χαμόγελο του ? Η μήπως εκείνος που κουβαλά μια βαθιά βιωμένη εμπειρία που μας αγγίζει με την στάση ζωής του, μας γοητεύει, μας συγκινεί, μας αφορά και ίσως μας θίγει ταυτόχρονα ?Γιατί τον πατήσαμε αλύπητα ,αφού κάποτε στραγγίξαμε κάθε του κύτταρο για ίδιο όφελος και τελικά τον πετάξαμε ασύστολα με τις βαριές παρακαταθήκες της ιστορικής αφαίρεσης της εποχής του στα σκουπίδια…
«Τι είναι αναπαράσταση; Παράσταση μιας στάσης, μιας υπόστασης που δεν φαίνεται. Χρειάζεται βάθρο. Αυτήν την υπόσταση παλεύουμε να βρούμε. Να έχει υπόσταση, να έχει σώμα. Και να έχει ίσκιο, να σε πείθει.[…]Μοναχό του τον ήρωα τι να τον κάνεις; Αν δεν τον τραγουδήσει κάποιος, ποιος θα τον μάθει;[…] 1 μοιράζεται στοχαστικά, ο Χρήστος Μποκόρος
«Σε αυτή την πόλη οφείλω πολλά γιατί πήρα πολλά από παιδί και παίρνω ακόμα και σήμερα. Σε αυτή την πόλη θέλω να καταθέσω αυτό το υλικό για τα παιδιά, για τα αιώνια παιδιά. Θα ήθελα να δημιουργηθεί ένα διαδραστικό σχολείο με αφορμή το παιχνίδι. Τα παιδιά να γιορτάζουν κάθε φορά δημιουργώντας τους δικούς τους κόσμους και να διδάσκουν στους μεγάλους την αξιοπρέπεια της αθωότητας»1 μοιράζεται απλά, ο Μιχάλης Μανουσάκης.
Τα «αιώνια παιδιά» πράγματι ανέκαθεν μας διδάσκουν με τη στάση τους την «αξιοπρέπεια της αθωότητας»…Αλλά χρειάζεται να χαμηλώσουμε το βλέμμα στο ύψος των δικών τους ματιών…
1. https://www.lifo.gr/culture/eikastika/hristos-mpokoros-den-tragoydiseis-ton-iroa-poios-tha-ton-mathei
2. https://www.athensvoice.gr/politismos/eikastika/791655/o-topos-tou-kapote-iroes-sta-skoupidia/
3. https://www.lifo.gr/culture/eikastika/hristos-mpokoros-den-tragoydiseis-ton-iroa-poios-tha-ton-mathei
4.https://www.culturenow.gr/mixalis-manoysakis-gia-emena-ta-paixnidia-kai-ta-ylika-tis-zografikis-den-diaferoyn/
ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ:
https://pinakothiki-chania.gr/
Βιβλιογραφία-Πηγές
Turkle, S. (2007). Evocative objects. Things we think with. Cambridge,MA: The MIT Press
Χατζησάββα, Δ. ‘Η διαχείριση της οικειότητας στον σύγχρονο σχεδιασμό της κατοικίας’, στο Λαδά, Σ. (επίμ.) (2015). Κατοικία: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι. Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας. University Studio Press (σελ. 168-181)
• Η Μαρία Α. Δρακάκη είναι επιμελήτρια
του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων, εκπαιδεύτρια ενηλίκων, παιδαγωγός.
