[…]που να βρω την ψυχή μου, το τετράφυλλο δάκρυ…
Οδυσσέας Ελύτης
Συχνά ένα έργο τέχνης μας δείχνει το δρόμο σε έναν προβληματισμό μας σε μια συνθήκη που μας πιέζει και μας εγκλωβίζει σε μια αδιέξοδη στάση. Ο διάλογος που βιώνει το κοινό με ένα καλλιτεχνικό έργο είναι μια διαφοροποιημένη διαδικασία με τελετουργικό χαρακτήρα καθώς ο θεατής προσπαθεί ασυνείδητα κυρίως να συναντήσει τις «σιωπηλές γλώσσες» του έργου και να προσδώσει τις δικές του νοηματοδοτήσεις. Οι σιωπηλές γλώσσες ενός έργου τέχνης λειτουργούν λυτρωτικά γιατί « καθώς οι δημιουργίες της τέχνης αναδυόμενες ορμητικά μέσα από μια ανεξάντλητη πηγή , στέκουν παράξενα σιωπηλές και ανυπέρβλητες ανάμεσα στα υπόλοιπα πράγματα, θα μπορούσαν άθελα τους χάρη στην ανιδιοτέλεια, στην ελευθερία και την ένταση τους, να γίνουν κάποιου είδους πρότυπο για κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα» ( R.M.Rilke)
Ο “Λαβύρινθος” της Τζένης Μπακαλούμα με ακολουθεί ανατροφοδοτικά εδώ και αρκετά χρόνια, όταν για πρώτη φορά τον θαύμασα με δέος στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου και πολύ αργότερα στο Πολιτιστικό Συνεδριακό Κέντρο Ηρακλείου σε μια πιο διευρυμένη έκφραση. Μου μεταγγίζει διαχρονικές αξίες που ανυψώνουν την ανθρώπινη νόηση, αντίληψη, ιδιοσυγκρασία, σε ύψιστη θέση. Ίσως γιατί και η δημιουργός του συγκεντρώνει πλήρως αυτά τα αξιακά χαρακτηριστικά: Συνέπεια, αφοσίωση, μεράκι, έμπνευση , σεμνότητα, προσήλωση στον στόχο της. Αλλά ίσως και γιατί το σπιρτόκουτο, δομικό στοιχείο της δυναμικής της σύνθεσης, είναι συνδεδεμένο με τις παιδικές μου συλλογές, την αθωότητα της παιδικής ηλικίας, αλλά και γιατί θα μπορούσε να συμβολίζει την «προστατευμένη οικειότητα» του κουτιού, μυστικά, εμπειρίες με αρνητικό ή θετικό πρόσημο, εμπόδια που με καθόρισαν στην πορεία της ζωής μου. Επιπλέον ίσως γιατί το συγκεκριμένο έργο συνδέθηκε σε μια πολύ δημιουργική περίοδο της επαγγελματικής μου διαδρομής με μια ματαίωση πρωτοβουλίας για τη γόνιμη συνέργεια φορέων τυπικής και άτυπης μάθησης με επιδίωξη τον διάλογο του πολιτισμού με την εκπαίδευση. Η συναισθηματική επιβάρυνση ωστόσο που στιγμάτισε αυτή τη συνέργεια, μου αποκάλυψε στη συνέχεια το κρίσιμο έρεισμα για επαναπροσδιορισμό της έρευνας μου στις ακαδημαϊκές μου σπουδές.
Η Τζένη Μπακαλούμα σπούδασε Ζωγραφική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών με καθηγητή τον Ι. Βαλαβανίδη και αποφοίτησε το 2005. Επιπλέον περάτωσε τις σπουδές της στο ψηφιδωτό με καθηγήτρια την Αγγελίδου Δάφνη. Ζει στο Ηράκλειο διδάσκοντας ζωγραφική σε δημόσια και ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Έχει στο ενεργητικό της σειρά από ατομικές και ομαδικές εκθέσεις Eίναι μέλος του Εικαστικού Επιμελητηρίου Ελλάδος
Η καλλιτέχνης μιλώντας για την εγκατάσταση της που φέρει τον τίτλο «Λαβύρινθος», αιτιολογεί την επιλογή του σπιρτόκουτου, ως δομικού υλικού του έργου της. Περιγράφει την ιδέα του, αλλά και τους συμβολισμούς που η ίδια αποδίδει, οι οποίοι και καθόρισαν την έμπνευση της για τη δημιουργία του:
« Επέλεξα σαν υλικό μου ένα καθημερινής χρήσης και ευτελούς αξίας αντικείμενο, το σπιρτόκουτο. Προσπαθώ να δώσω μία νέα σημασία στο ήδη υπάρχον υλικό, που έχοντας εκτελέσει τον προορισμό του ως χρηστικό εργαλείο μένει αναλώσιμο, χωρίς αναγνωρίσιμο πλέον ρόλο. Μου τράβηξε το ενδιαφέρον επειδή ο χρόνος ζωής και ο θάνατός του φαίνεται επάνω του άμεσα, αλλά και επειδή σε ένα συμβολικό επίπεδο φέρνει στο νου μου ένα μικροκοσμικό ον που παράλληλα έχει τη θέση του σε ένα μεγάκοσμο . Συνδυάζοντάς το με άλλα στοιχεία και κάνοντας παρεμβάσεις χωρίς να αναιρώ ή να αλλοιώνω τον χαρακτήρα του υλικού, δίνω έμφαση στον νέο του ρόλο. Με γοητεύει η ιδέα της μεταλλαγής. Όχι μια οποιαδήποτε «οριζόντια» μεταμόρφωση ενός αντικειμένου σε ένα άλλο, αλλά η μεταλλαγή. Η «Κάθετη» μεταμόρφωση προς τα άνω, η απομάκρυνση δηλαδή του αντικειμένου από οποιοδήποτε χρηστικό ρόλο και η μετουσίωσή του σε κάτι που θα μπορούσε έμμεσα να ειδωθεί με ένα πιο πνευματικό τρόπο.
Έτσι στο έργο αυτό το σπιρτόκουτο γίνεται το οργανωτικό στοιχείο – μικρόκοσμος που δομεί ένα λαβυρινθώδη μεγάκοσμο, αλλά ταυτόχρονα και το μικροκοσμικό ον που προσπαθεί να προσανατολιστεί μέσα σε ένα μακροκοσμικό λαβύρινθο .
Αντίστοιχα ο παρατηρητής καλείται με τη βοήθεια του μίτου να «διαβάσει » τον δρόμο προς το κέντρο – Μινώταυρο και να ανακαλύψει ποιοι θα είναι εκείνοι οι φωτεινοί συλλογισμοί που θα τον προσανατολίσουν στην εύρεση του δικού του Μινωταύρου, ώστε να επαναφέρει την ισορροπία στο κέντρο του νου λαβυρίνθου του.
Άνθρωποι όπως ο Ι. Τσάτσαρης και η Αλτάνη έχουν γίνει πηγή έμπνευσης για εμένα , καθώς αποκαλύπτουν σήμερα με το έργο τους τις έννοιες αυτές, που θα διαμορφώσουν τη νέα αντίληψη που χρειάζεται ο άνθρωπος για να μπορέσει να δημιουργήσει την εσωτερική του αρμονία.(Μινώταυρος: Μίνως – νους , Ταύρος – σώμα, και αύρα – ψυχή )
Τα καμμένα σπίρτα που «κείτονται νεκρά » στο λαβύρινθο, συμβολίζουν την όποια λάθος πορεία στο λαβύρινθο της ζωής, και μας υπενθυμίζουν ότι το λάθος θα γίνει άθλος , εάν και εφόσον με αγαθή πρόθεση προχωρήσουμε με ειλικρίνεια στην ενδοσκόπηση και κάθαρση του λαβυρίνθου νου μας.
Επεδίωξα ακόμη και άλλους συμβολισμούς , όπως οι παρακάτω :
α) Εκτός από την κόκκινη φράση –μίτο, στο έργο εμφανίζονται με μαύρα γράμματα και άλλες λέξεις, όπως μηδενισμός, φόβος, ελπίς, αναζήτηση, και ανακάλυψη, που συμβολίζουν τα διάφορα στάδια από τα οποία περνάει ένας άνθρωπος στην διάρκεια της ζωής του. Στάδια τα οποία άλλοτε τον παρασύρουν σε αδιέξοδα, άλλοτε του καλλιεργούν την ελπίδα και του δίνουν ώθηση για αναζήτηση, και άλλοτε τον οδηγούν με σταθερότητα αλλά πάντα με προσοχή στην πνευματική εξελικτική του πορεία. Αντίστοιχα υπάρχουν ρολόγια μέσα στους διαδρόμους, που ανάλογα με την ώρα που δείχνουν αναφέρονται μεταφορικά σε αυτά τα στάδια της ζωής.
β) Οι σφίγγες εμφανίζοντας με αντεστραμμένη σειρά στο σώμα τους τα 4 στοιχεία ως εξής : Ύδωρ , αέρας , γη και πυρ, δηλώνουν τον παραλογισμό και τα εμπόδια που θα συναντά καθένας στην πορεία του , γι’ αυτό και φαίνονται να σβήνουν τη φλόγα του σπίρτου αφήνοντας τον αναζητητή στο σκοτάδι.
γ) Η πυραμίδα πυρ – αμίς , δοχείο πυρός , μεταφορικά η εν δυνάμει ψυχική κατάσταση του ανθρώπου που έχει κατακτήσει την βαθιά γνώση του εαυτού του και της νομοτέλειας του κόσμου και είναι σε θέση να λειτουργεί το αγαθό ( σύμφωνα με την αρχαία έννοια του όρου).
Ο « Λαβύρινθος» είναι ένα έργο που δηλώνει την διαρκή αναζήτηση του κέντρου. Σε ένα δεύτερο επίπεδο δηλώνει την διαδικασία της ενδο-σκοπήσεως που θα φέρει την επιθυμητή ισορροπία και αρμονία στην ψυχή.
Για το συγκεκριμένο έργο ο κριτικός τέχνης Αντρέα Καρνεμόλλα έγραψε : (Απόσπασμα) « ..Στο έργο της Ευγενίας Μπακαλούμα υφαίνεται η ικανότητα που έχει στην φόρμα και την τεχνική , αλλά και η ικανότητα που έχει να ξεπερνά « τον χρόνο », αρνούμενη να τοποθετήσει το έργο εκτός της ιστορίας , αλλά κατευθείαν στη μνήμη που την καταλαμβάνει ολόκληρη. Το έργο είναι αυτή καθαυτή η ταυτοχρονικότητα. »
Στην ιδιότυπη συνθήκη της πανδημίας ας προσεγγίσουμε κάθε «λαβύρινθο» ως μια εμπειρία που σηματοδοτεί την ανάγκη να στραφούμε στο εσωτερικό μας . Ο λαβύρινθος δεν είναι χαοτικό σύστημα, είναι η λύση. Αντιπροσωπεύει την διαδρομή προς τα μέσα, για να βρεθούμε στο κέντρο μας που κάποιες φορές χάνουμε, φιμώνουμε, παραμερίζουμε ή και αγνοούμε…. Με «φωτεινούς συλλογισμούς» ας διαχειριστούμε ρεαλιστικά και υπεύθυνα την ασάφεια της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, επαναπροσδιορίζοντας το «εσωτερικό μας τοπίο» και αποδεχόμενοι τα εμπόδια, ας υιοθετήσουμε διαφορετικές τακτικές και ας αναπροσαρμόσουμε τις επιλογές μας σε νέα μέσα για την επίτευξη των στόχων μας.
*Ευχαριστώ θερμά την Τζένη Μπακαλούμα για την εμπιστοσύνη της και την υποστήριξη της στο εργαστήριο ΠΟΡΕΙΕΣ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥ του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο 8ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων.
**Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από την Τζένη Μπακαλούμα
Αναλυτικότερα στις διευθύνσεις :
Δημοτική Πινακοθήκη Μαλεβιζίου
https://www.facebook.com/683279752041333/posts/1140608402975130/
https://en.wikipedia.org/wiki/Rainer_Maria_Rilke
https://www.heraklion.gr/culture/eikastikoi/mpakalouma.html
https://archive.patris.gr/articles/271201
Η ταυτότητα του έργου «ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ»
Εγκατάσταση 2,00 x 2,00 x 1,10.
Σπιρτόκουτα πάνω σε μακετόχαρτα.
Βάση : Mελαμίνη και καθρέπτες.
Οκτώβριος 2013.
