La Divina Commedia, η επική Θεία Κωµωδία του ∆άντη θεωρείται ορόσηµο της παγκόσµιας λογοτεχνίας. Το έργο γράφτηκε µεταξύ 1308-1231 και χωρίζεται σε τρία µέρη: την Κόλαση, το Καθαρτήριο και τον Παράδεισο. Πρόκειται για ένα µεσαιωνικό έµµετρο ποίηµα που περιγράφει το φανταστικό ταξίδι του ∆άντη στον κάτω Κόσµο. Οδηγοί του ποιητή στο ταξίδι του, είναι ο Βιργίλιος και η αγαπηµένη του Βεατρίκη. Αρχικά το ποίηµα ονοµαζόταν Κωµωδία. Τη λέξη θεία την πρόσθεσε µεταγενέστερα ο Βοκάκιος. Αυτά είναι σε γενικές γραµµές τα στοιχεία που -σχεδόν- όλοι γνωρίζουµε για το αριστούργηµα του ∆άντη. Το µακροσκελές έργο ωστόσο, η αγωνιώδης πορεία από τα βαθύτερα σκοτάδια της Κόλασης στο φως είναι εξαιρετικά περίπλοκο, µε επιµέρους λεπτοµέρειες που έχουν υφανθεί αριστοτεχνικά από τον δηµιουργό. Αναµενόµενο λοιπόν, ανάµεσα στους χιλιάδες στίχους, να κρύβονται άγνωστες εκπλήξεις. Σήµερα, θα δούµε παρέα όσα (πιθανότατα) δεν γνωρίζατε για ένα από τα µεγαλύτερα έργα όλων των εποχών.
∆εν είναι Κωµωδία!
Παρά τον τίτλο της (και αρκετές στιγµές όπου το χιούµορ πρωτοστατεί) η Θεία Κωµωδία δεν είναι Κωµωδία µε τη σηµερινή έννοια του όρου. Μην περιµένετε πως θα διαβάσετε το ποίηµα και θα σκάσετε στα γέλια δηλαδή. Για τη λογοτεχνία του 14ου αιώνα, ο όρος «Κωµωδία» αφορούσε µια διασκεδαστική αφήγηση µε αίσιο τέλος. Η Κωµωδία απέκτησε τον σηµερινό ορισµό της κατά τον 16ο αιώνα. Οσο για το χιούµορ στη Θεία Κωµωδία, αυτό, αφορά –κυρίως- τις δηµιουργικές τιµωρίες που φαντάζεται ο συγγραφέας και «επιβάλλει» στους εχθρούς του στην Κόλαση.
Ο θεϊκός αριθµός 3
Ο αριθµός τρία έχει θρησκευτική σηµασία για τους Χριστιανούς καθώς αντιπροσωπεύει την Αγία Τριάδα – η τριαδική φύση του Θεού. Ο αριθµός 3 έχει την… τιµητική του σε όλη τη Θεία Κωµωδία, κυρίως στον τρόπο δοµής της. Το ποίηµα περιλαµβάνει τρεις ενότητες γνωστές ως canticles: Inferno, Purgatorio και Paradiso (σ.σ: Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος). Το καθένα εξιστορεί ένα διαφορετικό µέρος του ταξιδιού του αφηγητή προς την Κόλαση, µέσω του Καθαρτηρίου και µέχρι τον Παράδεισο. Ο ποιητής καθοδηγείται κάθε φορά από διαφορετικό άτοµο. Στην Κόλαση, ο ∆άντης συναντά τρία άγρια θηρία καθώς και έναν τρικέφαλο σκύλο και τον τριπρόσωπο Εωσφόρο. Κάθε ένα από τα τρία µέρη έχει 33 ωδές ή τραγούδια. Ωστόσο, το Inferno (σ.σ: Η Κόλαση) έχει ένα επιπλέον που λειτουργεί ως εισαγωγή στο ποίηµα. Ετσι ο τελικός αριθµός των ωδών είναι 100. Ναι, ο αριθµός τρία είναι κυρίαρχος σε όλο το ποίηµα και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Οι ωδές είναι επίσης γραµµένες σε ενδεκασύλλαβο στίχο και η ρίµα ακολουθεί δοµή τριών στίχων (terza rima).
Η προδοσία και η απάτη τιµωρούνται χειρότερα από τη βία
Ισως και να έχει δίκιο ο ∆άντης. Ο κύκλος της Κόλασης αποτελείται από εννέα κύκλους (να το πάλι το 3), ο καθένας πιο βαρύς και τιµωρητικός από τον προηγούµενο. Με αυτή την κλιµάκωση, ο ∆άντης ουσιαστικά ταξινοµεί τις αµαρτίες κατά σειρά σοβαρότητας, και τα συµπεράσµατα που βγάζουµε για την εποχή είναι εκπληκτικά! Ο έβδοµος κύκλος προορίζεται για εκείνους που είναι βίαιοι – ναι, υπάρχουν αµαρτίες πολύ χειρότερες από τη βία, σύµφωνα µε τον ∆άντη. Και τα πράγµατα γίνονται ακόµα πιο ενδιαφέροντα: στον έβδοµο κύκλο λοιπόν, οι βίαιοι διαχωρίζονται στους κακοποιητές, σε εκείνους που αυτοκτονούν, σε εκείνους που βλασφηµούν (!) σε εκείνους που δανείζουν «ανήθικα». Σας φαίνεται παράδοξο όλο αυτό; Για τον ∆άντη η ανεντιµότητα ήταν ακόµη χειρότερη από τη βία. Στους δύο τελευταίους –και χειρότερους- κύκλους βρίσκονταν οι απατεώνες και οι προδότες, µε τους δεύτερους να είναι οι χειρότεροι όλων.
Η παγωµένη Κόλαση
Ο κύκλος της Κόλασης δεν ήταν εξολοκλήρου… πύρινος. Ο βαθύτερος –και χειρότερος- κύκλος όπου τιµωρούνταν οι προδότες ήταν µια παγωµένη λίµνη, η οποία ψύχεται συνεχώς από άνεµο που παρήγαγαν τα φτερά του Εωσφόρου. Ο ίδιος ο Εωσφόρος µάλιστα ήταν παγιδευµένος στον πάγο της λίµνης από τη µέση και κάτω. Και αν νοµίζετε πως οι προδότες «φτηνά τη γλιτώνουν» µετά θάνατον, να ξέρετε πως το κρύο είναι το ελάχιστο που τους απασχολεί. Όταν ο ∆άντης «πέρασε» από εκεί, ο Εωσφόρος έτρωγε µερικούς από τους πιο διάσηµους προδότες της ιστορίας, συµπεριλαµβανοµένων των Ιούδα Ισκαριώτη και Βρούτο. Και παγωµένοι, και λιχουδιά για τον διάβολο!
Ο ∆άντης και οι γυναίκες
Και µετά από όλο το ταξίδι του στον άλλο κόσµο και πίσω, και εκεί που θα περίµενε κανείς πως ο ∆άντης θα διάλεγε την αγαπηµένη του γυναίκα να τον οδηγήσει στον παράδεισο, εκείνος διάλεξε µια… άλλη. Η Beatrice Portinari, η πασίγνωστη (πλέον) Βεατρίκη, µια Ιταλίδα ευγενής µε την οποία ο ∆άντης ήταν αιώνια ερωτευµένος –τη γνώρισε όταν ήταν ακόµα παιδί και είχε γράψει µε λατρεία για εκείνη στο La Vita Nuova (σ.σ: έργο που γράφτηκε γύρω στο 1293)- ήταν η γυναίκα που διάλεξε ο ποιητής να τον συντροφέψει στον Παράδεισο. Για να είµαστε δίκαιοι, η Βεατρίκη είχε πεθάνει όταν ο ∆άντης ολοκλήρωσε τη Θεία Κωµωδία, και εκείνος ήταν πλέον παντρεµένος µε την Gemma Donati, αλλά η τέχνη επιτρέπει τα πάντα και οι δυο ερωτευµένοι έµειναν για πάντα µαζί µέσω της ποίησης. Πως της φάνηκε αυτό της κυρίας Portinari δεν ξέρω, αλλά αυτό είναι ιδιωτικό τους ζήτηµα…
Παγανιστικές αναφορές παντού
Αν οι λέξεις Παράδεισος και Κόλαση, αν ο Εωσφόρος και τα θεία σας θυµίζουν χριστιανική θρησκεία, να ξεκαθαρίσουµε πως η Θεία Κωµωδία είναι επίσης γεµάτη µε παγανιστικές αναφορές. «Ξένοι» θεοί και ειδωλολατρικές φιγούρες εµφανίζονται σε όλη τη Θεία Κωµωδία, ειδικά στην Κόλαση, δίπλα σε σηµαντικά ιστορικά και βιβλικά πρόσωπα. Για παράδειγµα, ο ∆άντης και ο οδηγός του Βιργίλιος συναντούν τον Χάροντα ο οποίος µετέφερε καταραµένες ψυχές στην Κόλαση. Ο Χάρων ήταν χαρακτήρας της ελληνικής µυθολογίας που µετέφερε ψυχές στον κάτω κόσµο. Ο Σατανάς αναφέρεται και µε το όνοµα Αδης –σαφής αναφορά στον Έλληνα θεό του κάτω κόσµου. Και αυτά είναι µόνο ελάχιστα από τα πολλά παραδείγµατα.
