«…ποτέ δεν είναι λιγότερο µόνος απ’ όσο όταν βρίσκεται µε τον εαυτό του…»
Κάτων
Η ζωή των ουτοπιών, που την ορίζουν οι µαγικοί κόσµοι των ιδεών, των µύθων, των ονείρων και των οραµάτων, µπορεί να έχει µικρή σχέση µε το µέλλον του κόσµου, είναι ωστόσο ανυποχώρητα σχετική µε το µέλλον του ανθρώπου.
Συνιστά ένα περιεχόµενο ζωής απέναντι στους δυστοπικούς καιρούς, που δεν αποτελούν κάτι σπάνιο στην ιστορία ούτε φρικτή πρωτοτυπία και που στην ανθρώπινη ιστορία επινοείται αδιάκοπα, όταν η ζωή ζωγραφίζει επώδυνα το γκρίζο της πάνω σε γκρίζο φόντο που την ασχηµίζει, παρά τη θεµιτή αγανάκτηση και δικαιολογηµένη οργή.
Είναι ένα περιεχόµενο ζωής που συνεχίζεται, ξαναχτίζεται και επινοείται αδιάκοπα απέναντι στην κατά τον Χάιντεγκερ «ακατανόητη κοινοτοπία» αυτού του κοινού καθηµερινού κόσµου και γίνεται κατανοητό, όταν κάνει λιγότερο ανυπόφορο έναν κόσµο, γεµάτο αναταραχή, νευρικότητα, θόρυβο, κοµφορµισµό και αίσθηση κενού.
Γιατί αλίµονο! αν θέλουµε να αποκαταστήσουµε την ισορροπία µας σ’ αυτόν τον «πραγµατικό κόσµο», που παραγίνεται σκληρός και µελαγχολικός κάποιες φορές, πρέπει να καταφύγουµε σε ένα φανταστικό κόσµο, όπου τα όνειρα και οι φαντασιώσεις µας συνεπαίρνουν.
Ο άνθρωπος, µε τη µοναδική του και ανεπανάληπτη υπόσταση, ιστορικοποιώντας τη ζωή του, που µπορεί να εξιστορηθεί από τη γέννηση µέχρι τον θάνατο, µε αρχή και τέλος, αποκαλύπτει στοιχεία της εσωτερικής του ζωής, εύθραυστα και συγκινητικά ανακατεµένα µε προσδοκίες και φωτεινά οράµατα. Ο λόγος, που κάθε ανθρώπινη ζωή αφηγείται την ιστορία της, είναι η έκδηλη ανάγκη για επικοινωνία και συνύπαρξη, για µια στιγµή πραγµατικού µοιράσµατος, αφού σπάνια ένας άνθρωπος µόνος νιώθει την επιθυµία να γελάσει, αλλά και για τη δηµιουργία της δικής της ανάµνησης.
Η ιστορία της ζωής επηρεάζει κατά µοναδικό τρόπο τις ιστορίες της ζωής όλων εκείνων µε τους οποίους έρχεται σε επαφή και ανοίγει τον δρόµο προς µία κοινή διαφυγή – την πιο αυτονόητη λύτρωση – από τον κόσµο της ευπάθειας της θνητής ζωής, στη γαλήνη και αρµονία του µαγικού και µυθικού κόσµου, των οσοδήποτε αλλόκοτων ή ιδιόµορφων ουτοπιών. Μία διαφυγή από το σκοτεινό σπήλαιο των ανθρώπινων υποθέσεων, κατά τον πλατωνικό µύθο του Σπηλαίου, όπως εξιστορείται στην Πολιτεία, στον φωτεινό ουρανό των ιδεών.
Ο Πλάτων, που πρώτος προέβαλε την ουτοπία, στην ιδεώδη του κοινότητα, την Πολιτεία, παρέµεινε ο εµπνευστής όλων των µεταγενέστερων ουτοπιών. Αυτό, που κάνει την ανθρώπινη ιστορία τόσο αβέβαιη και συναρπαστική, είναι το ότι ο άνθρωπος ζει σε έναν κόσµο διπλό, χωρισµένο, αντιθετικό τον φυσικό ή εξωτερικό κόσµο και τον εσωτερικό, πνευµατικό κόσµο ή των κόσµο των ιδεών. Αν όµως ο φυσικός κόσµος είναι η γη, ο κόσµος των ιδεών αντιστοιχεί στον ουρανό (Λιούις Μάµφορντ).
Αυτός ο κόσµος των ιδεών εξυπηρετεί σκοπούς, που αποτελούν την καλύτερη εννοιοποίηση των ουτοπιών.
Η ανάγκη απόδρασης από έναν ταλαιπωρηµένο ψυχισµό κάνει τον άνθρωπο να βλέπει την ουτοπία ως µία ξεχωριστή πραγµατικότητα. Υπάρχουν πλήθος από ουτοπίες, που διαστίζουν τις θάλασσες του φαντασιακού µας, όπως τα νησιά που επισκέφθηκε ο Οδυσσέας, που διέστιζαν το Αιγαίο Πέλαγος. Γιατί όµως είναι απαραίτητο το ταξίδι µας στον κόσµο των ουτοπιών και των ιδεών; Τί είναι η ουτοπία; Η λέξη ουτοπία ήταν για πολύ καιρό συνώνυµη του εξωπραγµατικού, στεκόταν στα όρια του ανέφικτου. Και όµως αυτό, που κάνει λιγότερο σκοτεινό τον πραγµατικό κόσµο, είναι οι ουτοπίες µας. Όταν οι επαφές µας µε τα «σκληρά γεγονότα» παραγίνονται περίπλοκες για να τις αντιµετωπίσουµε, όταν ο κόσµος παραµένει παράξενα αλλόκοτος, η καταφυγή στις ουτοπίες είναι σχεδόν αναπόφευκτη.
Αλλά ας ακούσουµε και τον Ανατόλ Φρανς, που µας λέει: «∆ίχως τους ουτοπικούς των άλλων καιρών οι άνθρωποι θα εξακολουθούσαν να ζουν άθλιοι και γυµνοί σε σπήλαια. Από γενναιόδωρα όνειρα έρχονται ευεργετικές πραγµατικότητες. Η ουτοπία είναι η βασική αρχή κάθε προόδου και η απόπειρα για κάθε καλύτερο µέλλον.»
Ο άνθρωπος, αρνητικά συνεπαρµένος από τη θεµελιώδη του αδυναµία, ανίκανος να αποφύγει αυτό από το οποίο κυριεύεται, τα ερέβη της ζωής που παραµένουν συνδεδεµένα µε τις λάµψεις του θανάτου, καταφεύγει στην πρωτόγονη µαγεία και στον κατευνασµό των ουτοπιών. «Έρως και θάνατος γοητεύουν και συγκλονίζουν τους ανθρώπους, ο νεκρός ακίνητος καταπλήσσει τον άνθρωπο, προκαλεί ιερό τρόµο, αναµένει ταφή και λατρεία.» (Κώστας Αξελός) Άλλωστε και αυτό ακόµη το πλατωνικό όνειρο της υπέρτατης ιδέας, αυτής του αγαθού, δεν αντέχει στο σκληρό φως της ηµέρας. Αδύναµοι οι άνθρωποι µπροστά σε εκείνο, που αιφνιδιάζει, αρνούνται να µετέχουν στο ρου της ζωής, µε τους τόπους, τις στιγµές και τους κινδύνους της, γνωρίζοντας έτσι τη µισή ζωή. Αυτό έκανε τον Ρεµπώ να αναφωνήσει: η αληθινή ζωή είναι απούσα ꞏ µας είναι τόσο δύσκολο να νιώσουµε τη γεύση του κόσµου;
Οι ουτοπίες παραπέµπουν σε ιδεατές κοινοπολιτείες και το ταξίδι µας στην ουτοπική χώρα δε θα πρέπει να έχει χροιά υποτιµητική, αφού η Ουτοπία πιθανόν να είναι φανταστική χώρα, αλλά τα νέα από αυτήν, είναι πραγµατικά νέα. Τον κόσµο των ιδεών και των φαντασιώσεων δεν µπορούµε να τον διαχωρίσουµε από τα κύρια γεγονότα της ύπαρξής µας. Με άλλα λόγια δεν µπορούµε να αγνοήσουµε τις ουτοπίες µας, που είναι εξίσου ανθρώπινες και ζεστές µε τον εξωτερικό κόσµο, στον οποίο γεννηθήκαµε. Τώρα ξεκινώντας το ταξίδι µας στην Ουτοπία και δίνοντας τον λόγο στον Σερ Τόµας Μωρ, τον µεγάλο καγκελάριο του Ερρίκου του Η’ (που τον χωρίζουν δύο χιλιάδες χρόνια από τον Πλάτωνα και την Πολιτεία του), θα διαπιστώσουµε ότι όλα τα συµβάντα, σε αυτό που αποκαλούµε ανθρώπινη ιστορία – εάν δεν άφησαν ένα υλικό αποτύπωµα – είναι υπό µία έννοια το ίδιο µυθικά µε το µυστηριώδες νησί, που περιέγραψε στον Σερ Τόµας Μωρ ο περιπλανώµενος διανοούµενος ναυτικός Ραφαήλ Υθλόδαιος.
Ο Μωρ διά στόµατος Υθλόδαιου σκιαγραφεί µία εικόνα της ζωής, όπως τη βλέπει γύρω του , µα βλέπουµε σε αυτήν να προεικονίζονται όλα τα χαρακτηριστικά του δικού µας κράτους και της δικής µας ζωής , µιας χώρας, που µε έναν παράδοξο τρόπο θυµίζει τη δική µας. Αυτός ο άσηµος διανοούµενος είναι σήµερα το έµβληµα ορισµένων από τα σηµαντικότερα πνεύµατα της εποχής µας. Ο Υθλόδαιος παραδέχεται ότι «όσο υπάρχει ιδιοκτησία και το χρήµα αποτελεί µέτρο όλων των πραγµάτων, δε νοµίζω ότι ένα έθνος µπορεί να κυβερνηθεί δίκαια ή ευτυχισµένα». Λέει επίσης ότι όλα έχουν τόσο πολύ κακοφορµίσει, ώστε θα πρέπει να επαναθεµελιωθούν και ότι το παράδειγµα των ουτοπικών είναι η µόνη οδός σωτηρίας. Κατ’ αναλογίαν ο Πλάτων µε την προσφιλή του κοινότητα, την Πολιτεία, καλλιέργησε την ιδέα για το τι πρέπει να συνέχει την ιδεώδη πόλη, η οποία επανήλθε µετά από δύο χιλιάδες χρόνια. Είναι µία εκ θεµελίων καλύτερη κοινωνία, που ο Αριστοτέλης στην πολιτική του φιλοσοφία, έχοντας επίγνωση του έργου του ανθρώπου, όριζε το έργο αυτό ως το «ευ ζην», όπως ακριβώς το να ζει καλά και το να έχει ζήσει καλά, ενόσω διαρκεί η ζωή. Ο Πλάτων έγραψε την Πολιτεία την εποχή του µακρού και καταστροφικού πολέµου της Αθήνας µε τη Σπάρτη, εν µέσω ήττας και εφόσον ένας πελοποννησιακός πόλεµος είχε επιφέρει τη διάλυση του κόσµου του, προέβαλλε την ουτοπία που είχε στο νου του.
Σήµερα, όπως λέει ο Λιούις Μάµφορντ εφόσον βρισκόµαστε σε παρόµοια θέση και εµείς, ξαναµελετούµε τα θεµελιώδη.
Ωστόσο, η διαπίστωση ότι εφόσον το είδος σκέψης, που δηµιούργησε τις ουτοπίες, µε τα σχέδια για µια καινούρια κοινωνία, τοποθέτησε τη σφοδρή επιθυµία πάνω από την πραγµατικότητα, δε δηµιούργησε ζωντανά πρότυπα, που θα ενέπνεαν τους ανθρώπους για µεγάλα πράγµατα. Όταν όµως φεύγουν οι µισοί κόσµοι µε τις ιδέες, τις ουτοπίες και τους µύθους, που τους προσδιόρισαν, η ανθρώπινη συµπεριφορά µας υπαγορεύει να δηµιουργήσουµε καινούργιους. Οι αγνωστικιστές του 18ου αιώνα κατανόησαν πολύ σοφά ότι αν ήθελαν να µην απωλέσουν τις αξίες, που δηµιούργησε ο θεϊσµός, δεν µπορούσαν να εγκαταλείψουν τον Θεό, χωρίς να τον επανεπινοήσουν από την αρχή. Με την ίδια λογική η εγκατάλειψη των παλιών ουτοπιών και κοινωνικών µύθων δε σηµαίνει ότι πρέπει να παραιτηθούµε από τη συνήθεια να καταφεύγουµε σε ουτοπίες και να δηµιουργούµε µύθους, εφόσον η τάση αυτή φαίνεται να ενυπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή. Αυτό που απαιτείται είναι η ενστάλαξη ενός ισορροπηµένου ορθολογισµού, που θα φέρει απροσδόκητα σε επαφή τα ουτοπικά µας είδωλα µε τον καθηµερινό κόσµο. Αυτό θα πρέπει να γίνει σύντοµα, εφόσον τα είδωλα, που µέχρι σήµερα µας ενέπνευσαν, καταρρέουν τώρα τόσο γρήγορα, ώστε ο πνευµατικός µας κόσµος κινδυνεύει να µείνει κενός, εάν δε δηµιουργήσουµε ένα νέο σχέδιο για τις ζωές µας.
Η προοπτική για τον πολιτισµό µας φαίνεται τόσο σκοτεινή και έχουµε εισέλθει σε µία διαρκή «νύχτα του κόσµου» όπως το σκέφτεται ο Χάϊντεγκερ; Μία ευέλικτη τόλµη είναι αναγκαία, ώστε να αναγνωρίσουµε ότι η φοβερή ερήµωση δεν πρέπει να µας πανικοβάλλει. Μας καθησυχάζει άλλωστε περισσότερο αυτό που µας λέει ο Χέντρικ Βαν Λόον (Ιστορία της Ανθρωότητας) «κοιτάξτε τον χάρτη της Ευρώπης και δέστε πόσο καλά τα καταφέραµε».
Εάν παραταύτα θέλουµε να αντισταθούµε στην ανταγωνιστική, γεµάτη συγκρούσεις και συνενοχές εποχή µας, τότε ο Πλάτων θα µας προσφέρει µία αναθεωρηµένη Πολιτεία. Γιατί αυτή η ακούραστη αναζήτηση στην οµίχλη, ενός πιθανού νοήµατος, µιας αποδοχής της ζωής όπως είναι, χρειάζεται τις ουτοπίες, όσο και τα παραµύθια.
*Η Αικατερίνη Μπέζα – Τσουρουπάκη, είναι τέως συµβολαιογράφος
