Πάνω σε κάποια αποσπάσματα των Προσωκρατικών (VII)

Είναι κοινός τόπος η διαπίστωση ότι μετά τους Προσωκρατικούς τ’ ανθρώπινο πνεύμα, όπως εκφράστηκε μέσ’ απ’ την μετέπειτα φιλοσοφία κι αργότερα απ’ την επιστήμη, δεν είχε εξάρσεις λαμπρές και μοναδικές στον βαθμό που είχε ο στοχαστικός νους του 6ου π.Χ. αιώνα. Επειδή ακριβώς δεν μπόρεσε κι ούτε μπορεί, ως και σήμερα, ναχει τέτοιου μεγέθους εξάρσεις, περιορίζεται στο αναμάσημα εκείνων των μεγάλων πράγματι επιτευγμάτων, άρα και στη στείρα επανάληψη και κατ’ επέκταση στην πρόκληση ανίας που επιφέρει η όποια στασιμότητα. Αυτή η επανάληψη στο επίπεδο των γνωσιοθεωρητικών συλλήψεων έχει οδηγήσει την επιστήμη του καιρού να περιορίζεται σε μικρές ανακαλύψεις και πάντως όχι κοσμογονικές. Η εντύπωση που δίνεται πλέον είν’ ότι φιλοσοφία κι επιστήμη μαζί έφτασαν σ’ ένα γνωστικό όριο που δεν μπορούν να το ξεπεράσουν για να συλλάβουν τα σπουδαία κι έκτακτα. Τα περιθώρια στένεψαν ασφυκτικά για τη σκέψη κι επομένως ό,τι ειπώθηκε, ειπώθηκε! Είν’ όμως έτσι;
Για να καταλάβουμε αυτό που συμβαίνει στη σύγχρονη σκέψη και στοχασμό θα πρέπει να γυρίσουμε πίσω στον 6ο π.Χ. αιώνα και να σκύψουμε πάνω σε ό,τι διασώθηκε κι έφτασε ως εμάς. Ωστόσο η προσοχή θα πρέπει να στραφεί όχι τόσο σ’ αυτά που ειπώθηκαν τότε αλλά στ’ όργανο της διατύπωσής τους. Δηλαδή στην γλώσσα καθ’ αυτή. Στους περισσότερους Προσωκρατικούς η γλώσσα κι επόμενα οι λέξεις ταυτίζονται με τα πράγματα. Λέξεις και ουσία είναι ταυτόσημα, λέξεις και κόσμος ή ον αδιαχώριστα. Που θα πει: η λέξη δεν είναι μόνον όργανο έκφρασης, μέσο διατύπωσης σκέψης, δεν δηλώνει μόνον αλλά είναι και στοιχείο του κόσμου, όπως είν’ ο αιθέρας, η πέτρα, το νερό.
Ένας τέτοιος λόγος, ταυτιζόμενος με τα πράγματα και σε απόλυτη αντιστοίχιση μ’ αυτά, δεν μπορεί παρά να τα ονοματίζει ως είναι, ατόφια, με αμεσότητα, ειλικρίνεια κι ενάργεια. Εδώ οι λέξεις δεν έχουν φθαρεί, δεν έχουν χάσει ακόμα το νόημά τους ακριβώς γιατί ανταποκρίνονται πλήρως προς την πραγματικότητα. Φανερώνεται, επομένως, στις ίδιες τις λέξεις, άρα και στα κείμενα αυτό τ’ οποίο κυνηγούσε εκείνα τα χρόνια η διάνοια, δηλαδή την αλήθεια, τον πυρήνα των πραγμάτων, εκείνη την αφανή αρμονία του Ηράκλειτου. Οι Προσωκρατικοί για πρώτη και τελευταία φορά (;) έφτασαν τόσο κοντά στο ον, όσο δεν μπόρεσε η σκέψη 25 αιώνες τώρα. Κι τούτο γιατί μίλησαν απλά και λιτά έτσι όπως είν’ τα ίδια τα πράγματα, χρησιμοποιώντας μόνο κάποιες λίγες νεότευκτες έννοιες, απλές και λιτές κι αυτές. Οι Προσωκρατικοί έγραψαν με τη χάρη του προφορικού λόγου που τον χαραχτηρίζει η αμεσότητα κι η ζωντάνια.
Όμως, εδώ κι είκοσι πέντε αιώνες, μια πληθώρα εννοιών και κατηγοριών (που υπολογίζονται σε εκατομμύρια πλέον) έχουν κατακλύσει τη σκέψη, την έπνιξαν στην κυριολεξία σε μια προσπάθεια της να πάει έστω ένα βήμα πιο πέρα απ’ τους Προσωκρατικούς. Έγινε πιστευτό ότι η δήθεν πολυπλοκότητα της πραγματικότητας απαιτεί ολοένα και καινούργιες έννοιες που να την εκφράζουν και να την περιγράφουν. Αποτέλεσμα αυτής της αέναης εννοιοκατασκευής ήταν να φορτιστεί ο νους με απόκρημνα κοσμοθεωρητικά συστήματα, αποτελούμενα απ’ τις καινούργιες κι «απαιτητικές» έννοιες, που μεσολαβούσαν πάντα ανάμεσα στη ματιά του σύγχρονου ανθρώπου και στην πραγματικότητα. Έτσι, όμως, αντί να του την αποκαλύπτουν, όλα αυτά τα συστήματα του την έκρυβαν επιμελώς. Οι Προσωκρατικοί μπόρεσαν να ξεφύγουν απ’ αυτή την παγίδα γιατί η καθαρή ματιά τους ήρθε κατευθείαν σε επαφή με τον κόσμο, χωρίς μεσολαβήσεις, κι αυτό φαίνεται αυθωρεί στη γλώσσα τους.
Ο σύγχρονος στοχασμός παραπαίει στην κυριολεξία σ’ έναν καταιγισμό πολύπλοκων και πολλές φορές ασαφών διατυπώσεων, εμπεριέχοντες χιλιάδες νεολογισμούς, με απόκρημνη σύνταξη. Πλέον η σκέψη δεν στοχάζεται πάνω στον κόσμο αλλά πάνω στην ίδια τη γλώσσα της! Θεωρώντας ότι προχωράει όλο και πιο βαθιά στο μυστήριο του σύμπαντος, στην πραγματικότητα εμπλουτίζει και ραφινάρει το ίδιο το όργανο της. Ο αγώνας δεν γίνεται πλέον για την αποκάλυψη ενός νοήματος κόσμου αλλά για μια πιο εκλεπτυσμένη και εξεζητημένη γλωσσική διατύπωση, για τη μετατόπιση των ορίων της γλώσσας (όχι όμως και του κόσμου) λίγο πιο πέρα. Το αίτημα του Leibniz για μια lingua adamica παραμένει!