Παγκόσμια Ημέρα Υγροτόπων: Η κρίση για το νερό, η σημασία των υγροτόπων και η κατάστασή τους στην Κύπρο

των Γιάννη Βογιατζάκη, Παρασκευή Μανωλάκη, Βασίλη Λίτσκα
Εργαστήριο Διαχείρισης Χερσαίων Οικοσυστημάτων,
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Διαχείριση και Προστασία Περιβάλλοντος»,
Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

H Παγκόσμια Ημέρα Υγροτόπων έχει καθιερωθεί κάθε χρόνο στις 2 Φεβρουαρίου, την ημέρα που το 1971 στην πόλη Ραμσάρ του Ιράν υπογράφτηκε η Σύμβαση για τους Υγροτόπους Διεθνούς Σημασίας, γνωστή και ως «Σύμβαση Ραμσάρ». Η Σύμβαση αποσκοπεί στη διατήρηση και τη συνετή χρήση των υγροτόπων και των πόρων τους, μέσω τοπικών και εθνικών δράσεων και διακρατική συνεργασία, συμβάλλοντας στην αειφόρο ανάπτυξη. Η Κύπρος την επικύρωσε το 2001 και η Αλυκή της Λάρνακας έχει περιληφθεί στον κατάλογο ως ο 1081ος υγροβιότοπος διεθνούς σημασίας μαζί με την Αλυκή Ακρωτηρίου.

Η έννοια «υγρότοπος» είναι συνδεδεμένη με το νερό. Οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι είναι πολύτιμο αγαθό, απαραίτητο για τη ζωή και την κοινωνική ευημερία. Πόσο, όμως, ενημερωμένοι είμαστε και πόσο ανησυχούμε για την κατάσταση των υγροτόπων, των οικοσυστημάτων δηλαδή που, ουσιαστικά, αποτελούν την πηγή για το πόσιμο νερό; Και βεβαίως, τι γνωρίζουμε για τη σημασία των υγροτόπων και για την αξία και την κατάστασή τους στην Κύπρο;

Έννοια και αξία των υγροτόπων, η παρουσία τους στην Κύπρο και οι αιτίες υποβάθμισής τους

Με απλά λόγια, «υγρότοπος» καλείται η περιοχή, η οποία κατακλύζεται μόνιμα ή εποχικά από νερό ή το έδαφός της είναι υγρό για μεγάλο διάστημα του έτους. Το είδος του εδάφους και η υγροτοπική βλάστηση αποτελούν σημαντικά χαρακτηριστικά οικοσυστήματος.

Οι υγρότοποι αποτελούν πολύτιμα οικοσυστήματα και συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο απειλούμενα του πλανήτη. Στηρίζουν μακριές τροφικές αλυσίδες, οι οποίες σχηματίζουν πολύπλοκα τροφικά πλέγματα και αποτελούν περιοχές με τεράστια αξία για τη βιοποικιλότητα. Οι υγρότοποι στην Κύπρο παρέχουν ενδιαίτημα (χώρο διαμονής) σε ένα μεγάλο αριθμό ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας, πολλά από τα οποία είναι ενδημικά ή σπάνια και απειλούνται με εξαφάνιση. Ταυτόχρονα, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση μεταναστευτικών πουλιών (το νησί φιλοξενεί περισσότερα από 15.500 υδρόβια πουλιά παρέχοντάς τους καταφύγιο από τον παγερό βορρά), ως ενδιάμεσοι σταθμοί στις μεγάλες ετήσιες αποδημίες τους και ως τόποι διαχείμασής τους.

Οι υγρότοποι παρέχουν, επίσης, πολύτιμες υπηρεσίες στον άνθρωπο, όπως είναι η βελτίωση της ποιότητας του νερού, ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων, η βελτίωση καλλιεργούμενων φυτών και αγροτικών ζώων μέσω της βιολογικής ποικιλότητας, η παραγωγή αλιευμάτων, η συντήρηση θηραμάτων, η προστασία του εδάφους από τη διάβρωση, η μείωση των επιπτώσεων των ακραίων καιρικών φαινομένων (π.χ. έλεγχος πλημμυρών, ξηρασίες), κ.ά. Έχουν, όμως, και τεράστια πολιτιστική αξία, διότι προσφέρονται για δραστηριότητες αναψυχής και παρατήρησης της φύσης, και έχουν ερευνητικό και εκπαιδευτικό ενδιαφέρον.

Στην πρόσφατη απογραφή των υγροτόπων της Κύπρου (www.cypruswetlands.org) αναφέρεται η παρουσία 373 υγροτοπικών περιοχών στο νησί (οι 315 είναι τεχνητές και οι 58 θεωρούνται φυσικές). Με βάση την ίδια πηγή, είναι, δυστυχώς, ξεκάθαρο το γεγονός ότι οι περισσότεροι των υγροτόπων είναι υποβαθμισμένοι και αντιμετωπίζουν διάφορες πιέσεις, όπως: 1) η οικιστική ανάπτυξη, ιδιαίτερα σε τουριστικές/παραθαλάσσιες περιοχές, 2) ο τρόπος κατασκευής των φραγμάτων που σταματά ή περιορίζει τη ροή κατάντης τους, 3) η απουσία ή κακή εφαρμογή νομοθετικού πλαισίου για την προστασία της βιοποικιλότητας των υγροτόπων και 4) η έλλειψη ενημέρωσης των πολιτών για τη σημασία των υγροτόπων, ακόμη και των αρμόδιων για τη διαχείρισή τους κρατικών τμημάτων.

Η παγκόσμια κρίση για το νερό, η κλιματική αλλαγή και οι υγρότοποι

Είναι αυταπόδεικτο ότι διανύουμε μια παγκόσμια κρίση σε ό,τι αφορά τη διαθεσιμότητα σε πόσιμο νερό (‘water crisis’) και το θέμα της διαχείρισης των πόρων γλυκού νερού και άρα των υγροτόπων είναι στο επίκεντρό της. Παρόλο που η Γη συχνά αναφέρεται ως «μπλε πλανήτης», λόγω της έντονης παρουσίας του νερού, ένα πολύ μικρό ποσοστό του (περίπου το 1% και από αυτό το περισσότερο βρίσκεται σε υγροτόπους) είναι άμεσα διαθέσιμο στον άνθρωπο (το 97% του νερού στον πλανήτη είναι αλμυρό, βρίσκεται στους ωκεανούς ή είναι εγκλωβισμένο στους πάγους ή βαθιά στο έδαφος).

Με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, η ημερήσια κατανάλωση στον πλανήτη ανέρχεται σε 10 δις τόνους πόσιμου νερού, ενώ οι προβλέψεις εκτιμούν ότι θα χρειαζόμαστε ημερησίως το 55% της ποσότητας αυτής το 2050, με τον παγκόσμιο πληθυσμό να φτάνει τα 10 δις άτομα. Η απαιτούμενη ποσότητα είναι, λοιπόν, πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που μπορεί να ανανεωθεί με φυσικό τρόπο.

Επιπρόσθετα, η κλιματική αλλαγή αναμένεται, ειδικά στην περιοχή μας, να οδηγήσει σε μείωση της ετήσιας βροχόπτωσης και σε αύξηση των απωλειών νερού με την εξάτμιση λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας. Αυτό σημαίνει, ακόμα λιγότερο νερό. Οι υγρότοποι, όμως, προσφέρουν φυσικές λύσεις για το μετριασμό αυτών των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και έχει, επομένως, καταστεί πιο πιεστική από ποτέ η ανάγκη για προστασία των υγροτόπων. Σ’ αυτά τα συμπεράσματα καταλήγουν και εμπειρογνώμονες σε σχετική έκθεση (www.medecc.org/) για την περιοχή της Μεσογείου.

Χαρτογράφηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών των υγροτόπων στην Κύπρο

Το Εργαστήριο Διαχείρισης Χερσαίων Οικοσυστημάτων στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου (Καθ. Γιάννης Βογιατζάκης, Δρ. Παρασκευή Μανωλάκη, Δρ. Βασίλης Λίτσκας) εργάζεται για την ανάδειξη και την προστασία των υγροτόπων της Κύπρου. Πρόσφατα, σε συνεργασία με το Τμήμα Περιβάλλοντος, προχώρησε σε σειρά μελετών για τη μεθοδολογία, ποσοτικοποίηση και χαρτογράφηση των Οικοσυστημικών Υπηρεσιών των υγροτόπων με στόχο την προστασία τους και την εναρμόνιση της Κύπρου με τις Ευρωπαϊκές νομοθεσίες. Η έρευνα συνεχίζεται σε εντατικότερο βαθμό, στο πλαίσιο του έργου LIFE IP PHYSIS (https://physis.cy/).