Παιχνίδια πολέμου

Δέκα απαντήσεις για τη μεγάλη ελληνοτουρκική κρίση

Πώς θα είχαν άραγε διαμορφωθεί οι ελληνοτουρκικές σχέσεις, αν το Κυπριακό είχε ακολουθήσει άλλη πορεία, αναρωτιέται ο Βύρων Θεοδωρόπουλος, ένας από τους κορυφαίους της ελληνικής διπλωματίας. Ο ίδιος, και δεν είναι ο μόνος, απαντά ότι η κρίση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις άρχισε με το Κυπριακό και διαρκεί μέχρι σήμερα.
Στη διαδρομή διευρύνθηκε για να περιλάβει το σύνολο των σχέσεων με την Τουρκία, με απρόβλεπτες συνέπειες και για τις δύο χώρες. Καταλύτες στην επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων ήταν το πραξικόπημα της χούντας κατά του Μακαρίου, η τουρκική εισβολή στην Κύπρο και η συνακόλουθη διεύρυνση των τουρκικών αξιώσεων στον υποθαλάσσιο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.
Στο κείμενο που ακολουθεί παρατίθενται συνοπτικά και κατά το δυνατόν απλουστευμένα τα σημαντικότερα από τα ζητήματα που έχει σήμερα ανοικτά η Ελλάδα με την Τουρκία.

1. Χωρικά ύδατα ή αιγιαλίτιδα ζώνη
Σύμφωνα με τη Συνθήκη για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982), η αιγιαλίτιδα ζώνη εκτείνεται μέχρι τα 12 ναυτικά μίλια από τις ακτές μιας χώρας. Σε αυτήν περιλαμβάνονται το νερό, ο βυθός, το υπέδαφος και ο υπερκείμενος εναέριος χώρος. Ο κανόνας που επέβαλε η Συνθήκη υιοθετήθηκε τα επόμενα χρόνια από όλα σχεδόν τα κράτη του κόσμου. Σήμερα 148 από τα 152 κράτη που βρέχονται από θάλασσα έχουν επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη τους στα 12 ναυτικά μίλια.

Η Ελλάδα είναι μία από τις τέσσερις χώρες που δεν τόλμησε να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια, μολονότι είχε νόμιμο δικαίωμα σε εφαρμογή εθιμικού κανόνα που καθιερώθηκε τη δεκαετία του 1970. Η Τουρκία, που δεν υπέγραψε τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, επικαλούμενη ανυπόστατες θεωρίες ότι δήθεν το Αιγαίο ανήκει στις κλειστές θάλασσες, αρνήθηκε το νόμιμο δικαίωμα της Ελλάδας να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα.
Την παράνομη αυτή αξίωση επικύρωσε το 1995 η τουρκική Βουλή με απειλή πολέμου (casus belli) κατά της Ελλάδας σε περίπτωση που επέκτεινε τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια. Προφανώς το τελεσίγραφο αυτό της Άγκυρας παραβιάζει κατάφωρα τη διεθνή νομιμότητα, αφού απαγορεύει στην Ελλάδα να ασκήσει νόμιμα δικαιώματα, την ώρα που η ίδια η Τουρκία έχει επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια στην Ανατολική Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο.

Η μη άσκηση από την Ελλάδα του νόμιμου δικαιώματος επέκτασης των χωρικών της υδάτων έχει κοστίσει πολύ ακριβά. Εάν η Ελλάδα είχε προβεί στην επέκταση, όλες οι τουρκικές αξιώσεις στην υφαλοκρηπίδα, τον εναέριο χώρο, τις γκρίζες ζώνες, το FIR Αθηνών κ.λπ. θα έχαναν κάθε βάση και ουσιαστικά θα ακυρώνονταν. Η Ελλάδα έχασε πολύτιμο χρόνο με αποτέλεσμα να μένει σήμερα εγκλωβισμένη στα 6 μίλια στο Αιγαίο.

1 από 4

2. Οχύρωση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου Λήμνος – Σαμοθράκη
Το σοβαρό λάθος της κυβέρνησης του δικτάτορα Ιωάννου Μεταξά να μην συμπεριληφθεί στη Συνθήκη του Μοντραί (1936) η επαναστρατιωτικοποίηση των δύο νησιών το πληρώνει μέχρι σήμερα η Ελλάδα.

Η Άγκυρα διατείνεται ότι, εφόσον δεν υπάρχει αναφορά στη Συνθήκη του Μοντραί, η Ελλάδα προχώρησε παράνομα στην αμυντική οχύρωσή τους. Η Αθήνα επικαλείται δήλωση ενώπιον της τουρκικής Βουλής του τότε υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας Ρουστού Αράς, ο οποίος αποδέχθηκε την επαναστρατιωτικοποίηση των δύο νησιών. Η ελληνική πλευρά ισχυρίζεται ότι δεν νοείται η επαναστρατιωτικοποίηση να ισχύει μόνο για την Ίμβρο, την Τένεδο και τις νήσους Λαγούσες και όχι για τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη από τη στιγμή που το νομικό καθεστώς και των πέντε νησιών ρυθμίστηκε ενιαία με τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923), την οποία τροποποίησε η Συνθήκη του Μοντραί.

Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία
Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάννης στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου έχει επιβληθεί καθεστώς μερικής αποστρατιωτικοποίησης. Η Ελλάδα δεν αρνείται ότι οχύρωσε τα νησιά αυτά. Στην απόφαση όμως αυτή κατέληξε μετά την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974 και έπειτα από τη δημιουργία της τουρκικής στρατιάς του Αιγαίου, η οποία έχει στη διάθεσή της άφθονα αποβατικά σκάφη και αποτελεί σοβαρή απειλή για τα ελληνικά νησιά. Επομένως η πλήρης στρατιωτικοποίηση των νησιών προβάλλεται ως άσκηση δικαιώματος νόμιμης άμυνας σύμφωνα με τον χάρτη του Ο.Η.Ε. και η οχύρωση δεν είναι τίποτε άλλο παρά προληπτική άμυνα κατά της επιθετικής πολιτικής της Τουρκίας.

3. Εθνικός εναέριος χώρος
Η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1931 όρισε τον ελληνικό εναέριο χώρο στα 10 μίλια από τις ακτές. Μετά την εισβολή στην Κύπρο η Τουρκία αμφισβήτησε σταδιακά τον εναέριο χώρο με παραβιάσεις και παραβάσεις από τουρκικά αεροπλάνα, σε έκταση μεταξύ 6 και 10 μιλίων. Στα τουρκικά διαβήματα η ελληνική πλευρά απαντά ότι η Τουρκία είχε αποδεχθεί εθιμικά, από το 1931, τα 10 μίλια και μόλις το 1978 άρχισε να προβάλλει αντιρρήσεις.

Βεβαίως το θέμα θα είχε λυθεί εάν η Ελλάδα είχε προβεί στην επέκταση χωρικών υδάτων στα 12 μίλια, οπότε θα υπήρχε συνταύτιση στην έκταση αιγιαλίτιδας ζώνης και εναέριου χώρου. Σε κάθε περίπτωση όλα τα κράτη που χρησιμοποιούν τον εναέριο χώρο του Αιγαίου, εκτός της Τουρκίας, τηρούν τα 10 μίλια, γεγονός που ενισχύει τις ελληνικές θέσεις.

Σχετικές με το θέμα είναι οι έννοιες παραβιάσεις και παραβάσεις από τα τουρκικά αεροπλάνα. Η παραβίαση εθνικού εναέριου χώρου ισοδυναμεί με αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας από τα τουρκικά πολεμικά αεροπλάνα, τα οποία εισέρχονται εντός του ελληνικού εναέριου χώρου των 10 μιλίων. Παραβάσεις πραγματοποιούνται όταν η τουρκική πολεμική αεροπορία, παραβαίνοντας τους κανόνες εναέριας κυκλοφορίας, εισέρχεται στο FIR της Αθήνας χωρίς να υποβάλει σχέδιο πτήσης, θέτοντας σε κίνδυνο την ασφάλεια των πτήσεων της πολιτικής αεροπορίας. Και στις δύο περιπτώσεις τα ελληνικά μαχητικά απογειώνονται για αναγνώριση και αναχαίτιση των τουρκικών.

FIR: Είναι εγκατεστημένο στο έδαφος κάθε χώρας (εν προκειμένω στην Αθήνα) και έχει ως αρμοδιότητα να ελέγχει και να συντονίζει την κυκλοφορία στον εναέριο χώρο. Πάντως η αποστολή του δεν σχετίζεται με την κυριαρχία που ασκεί μια χώρα στον εναέριο χώρο της.

1 από 2

4. Γκρίζες ζώνες – αμφισβήτηση εδαφικής κυριαρχίας
Η κρίση των Ιμίων το 1996 έδωσε την ευκαιρία στη Τουρκία να αμφισβητήσει την κυριαρχία της Ελλάδας σε μία σειρά από μικρά νησιά και βραχονησίδες, να προβάλλει τη θεωρία των γκρίζων ζωνών στο Αιγαίο και να αμφισβητήσει την ιδιοκτησία της Ελλάδας προτείνοντας διαπραγματεύσεις.
Η Ελλάδα αντικρούει τις τουρκικές διεκδικήσεις με δύο διεθνείς Συνθήκες.

α) Συνθήκη Λωζάννης (1923)
Η εν λόγω Συνθήκη προβλέπει ρητά ότι η τουρκική κυριαρχία φθάνει μέχρι τα 3 μίλια από τις μικρασιατικές ακτές. Ειδικότερα ορίζει ότι μόνο τα νησιά Ίμβρος, Τένεδος, Λαγούσες νήσοι, καθώς και όλα τα νησιά που απέχουν μέχρι τρία μίλια από τις τουρκικές ακτές ανήκουν στην Τουρκία.

β) Συνθήκη Παρισίων (1947) – Δωδεκάνησα
Η Ιταλία που κατείχε τα Δωδεκάνησα μέχρι το 1947, συνήψε συμφωνία με την Τουρκία το 1932, ακολουθώντας ακριβώς την οριοθετική γραμμή της Συνθήκης της Λωζάννης, σύμφωνα με την οποία η Τουρκία παραιτήθηκε, υπέρ της Ιταλίας, από όλα τα νησιά που είχαν απόσταση πάνω από 3 μίλια από τις ακτές της. Ακολούθησε η Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων του 1947, με την οποία η Ελλάδα διαδέχθηκε την Ιταλία στα Δωδεκάνησα, καθώς και στα δικαιώματα που είχε αποκτήσει η Ιταλία έναντι της Τουρκίας με τις συμφωνίες του 1932. Σύμφωνα με τη Συνθήκη στην Ελλάδα παραχωρήθηκαν από την Ιταλία τα νησιά: Αστυπάλαια, Ρόδος, Χάλκη, Κάρπαθος, Κάσος, Τήλος, Νίσυρος, Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος, Λειψοί, Σύμη, Κως, καθώς και οι εξαρτώμενες από τα παραπάνω νησιά νησίδες, όπως και η νήσος Καστελλόριζο. Τα Ίμια, τα οποία απέχουν 3,5 μίλια από τις τουρκικές ακτές, κατονομάζονται ότι ανήκουν στην Ιταλία από το 1932 και συνεπώς στην Ελλάδα μετά το 1947 για την αμυντική θωράκιση των Δωδεκανήσων η Αθήνα επικαλείται τους ίδιους λόγους με εκείνους των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου.

Η ελληνική διπλωματία απορρίπτει τη θεωρία των «γκρίζων ζωνών» και θεωρεί ότι οποιαδήποτε διαπραγμάτευση στο θέμα αυτό ενέχει σοβαρούς κινδύνους, καθώς και η προσφυγή, για την ίδια διαφορά, στο διεθνές δικαστήριο. Οι τουρκικές αμφισβητήσεις της ελληνικής ιδιοκτησίας σε αρκετά μικρά νησιά, μερικά από τα οποία κατοικούνται, αποβλέπουν στην ενίσχυση της διπλωματικής θέσης της Τουρκίας εν όψει διαπραγματεύσεων για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών στο Αιγαίο. Στο πλαίσιο αυτό ο βαθύτερος στόχος της Άγκυρας ήταν και παραμένει η αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάννης.

5. Υφαλοκρηπίδα
Η έννοια της υφαλοκρηπίδας αρχικά ήταν μόνο γεωλογική και χαρακτήριζε το έδαφος και το υπέδαφος του πυθμένα μέχρι εκεί που αρχίζουν τα μεγάλα θαλάσσια βάθη. Νομική διάσταση απέκτησε στο τέλος της δεκαετίας του 1940, σύμφωνα με την οποία η υφαλοκρηπίδα περιλαμβάνει τον θαλάσσιο βυθό και το υπέδαφος που ξεκινά μετά τα χωρικά ύδατα μιας χώρας και εκτείνεται σε απόσταση 200 μιλίων από αυτά. Πάντως τέτοιες αποστάσεις μεταξύ των γειτονικών χωρών, τόσο στην Ανατολική Μεσόγειο όσο και στο Αιγαίο, δεν υφίστανται. Αποτελεί, κατά συνέπεια, μονόδρομο για την Ελλάδα η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας με τα γειτονικά της κράτη. Σήμερα οι διεκδικήσεις της Τουρκίας στην υφαλοκρηπίδα περιλαμβάνουν περίπου το μισό Αιγαίο και στην ουσία “σβήνουν” τα νησιά από τον χάρτη. Μολονότι η ελληνική πλευρά αποδέχεται ότι μοναδική διαφορά με την Τουρκία είναι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, η Άγκυρα, που αποβλέπει στη συνεκμετάλλευση των υδρογονανθράκων στο Αιγαίο, αρνείται να δεχθεί ότι τα νησιά έχουν δική τους υφαλοκρηπίδα. Επιπλέον οι Τούρκοι υποστηρίζουν ότι η υφαλοκρηπίδα αποτελεί γεωλογική συνέχεια του εδάφους της Μικράς Ασίας με το έδαφος του βυθού και ότι το Αιγαίο είναι μια ημίκλειστη θάλασσα, όπου πρέπει να εφαρμοσθεί διαφορετικό νομικό καθεστώς.

Η Ελλάδα αντικρούει τις τουρκικές θέσεις υποστηρίζοντας ότι τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα και προτείνει η οριοθέτησή της να λάβει ως βάση τη γραμμή της μέσης απόστασης μεταξύ των ελληνικών νησιών και των παραλίων της Τουρκίας. Οπωσδήποτε ο κίνδυνος τα ελληνικά νησιά να περιχαρακωθούν στην τουρκική υφαλοκρηπίδα βρίσκει απολύτως αντίθετη την Αθήνα.

Ελληνοτουρκικές κρίσεις με αφορμή την υφαλοκρηπίδα

α) Το Σισμίκ και το πρακτικό της Βέρνης (1976)
Το 1976, η έξοδος του τουρκικού σεισμογραφικού σκάφους «Σισμίκ» στο Αιγαίο παραλίγο να οδηγήσει Ελλάδα και Τουρκία σε πόλεμο. Το Πρακτικό της Βέρνης (1976) που υπεγράφη μεταξύ των δύο χωρών προέβλεπε την έναρξη διαπραγματεύσεων για οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου. Δυστυχώς το πρακτικό έκρυβε δύο παγίδες. Προέβλεπε αποχή από τις έρευνες στην υφαλοκρηπίδα χωρίς όμως να ορίζει το χρονικό όριο της αποχής και επιπλέον δεν καθόριζε τη γεωγραφική περιοχή που κάλυπτε. Ήταν ένα λάθος της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή, το οποίο προσέφερε στην Τουρκία την πρόφαση, να υποστηρίζει ότι η αποχή από τις έρευνες έχει αόριστη διάρκεια. Παρότι οι διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους διεκόπησαν το 1980 και η Ελλάδα δήλωσε στον Ο.Η.Ε. το 1987 ότι το πρακτικό είναι ανενεργό, εντούτοις εξακολούθησε να το τηρεί επί δεκαετίες απέχοντας από οποιαδήποτε έρευνα επί της υφαλοκρηπίδας.

β) Οι επαφές Παπανδρέου – Οζάλ καταλήγουν στη διεύρυνση της αποχής (1988)
Η Ελλάδα και η Τουρκία, εξαιτίας της υφαλοκρηπίδας, έφτασαν και πάλι ένα βήμα πριν από τον πόλεμο, τον Μάρτιο του 1987. Στη διάρκεια της κρίσης η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου προχώρησε σε κινήσεις, που φανέρωναν την αποφασιστικότητά της να διεκδικήσει τα συμφέροντα της χώρας στην υφαλοκρηπίδα. Δυστυχώς η συνέχεια ήταν απογοητευτική. Παπανδρέου και Οζάλ συμφώνησαν σε διμερείς διαπραγματεύσεις επί της ουσίας, που εάν δεν κατέληγαν σε συμφωνία, θα ακολουθούσε προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο. Εξαρχής η τουρκική πλευρά επέμεινε στην αποχή από κάθε δραστηριότητα στην υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Η Ελλάδα δέχθηκε αυτό τον όρο με αντάλλαγμα ένα γενικό μορατόριουμ κατευνασμού στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Στην πραγματικότητα δηλαδή η Αθήνα δέχθηκε την τουρκική θέση να απέχει από κάθε ενέργεια στην υφαλοκρηπίδα χωρίς να έχει καμιά νομική υποχρέωση γι’ αυτό, κάτι που τελικά οδήγησε σε μια μακροχρόνια αποχή από οποιαδήποτε δραστηριότητα σε ολόκληρο το Αιγαίο, ακόμα και σε περιοχές που δεν αμφισβητούνται από την Τουρκία. Προφανώς η κρίση του 1987 ήταν θετική για τα συμφέροντα της Άγκυρας, η οποία, τότε, δέχθηκε να μην πραγματοποιήσει έρευνες σε αμφισβητούμενες περιοχές, για να αναιρέσει τη δέσμευσή της αργότερα, και σήμερα να παραβιάζει ωμά τα δικαιώματα της χώρας μας στην υφαλοκρηπίδα.

6. Αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ)
Η διαφορά μεταξύ υφαλοκρηπίδας και Α.Ο.Ζ. είναι δύσκολα κατανοητή από μη νομικούς και μη ειδικούς. Με λίγα λόγια η Α.Ο.Ζ. προβλέπει όλα τα δικαιώματα που διασφαλίζει η υφαλοκρηπίδα και επιπλέον αναγνωρίζει δικαιώματα στα υπερκείμενα του βυθού ύδατα. Στην Ελλάδα σημαντική μερίδα ειδικών πιστεύει ότι η υφαλοκρηπίδα στο Αιγαίο αρκεί για να διασφαλίσει τα συμφέροντα της χώρας και επομένως δεν χρειάζεται η κήρυξη Α.Ο.Ζ. Αντιθέτως αυτοί που τάσσονται υπέρ της Α.Ο.Ζ. επικαλούνται τη διασφάλιση της πολιτικής ενότητας μεταξύ της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών, την οικονομική αξιοποίηση, την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, την αντιμετώπιση της υπεραλίευσης, την αποτροπή τουρκικών επιδιώξεων στο πεδίο της ανοικτής θάλασσας κ.ά. Ο συγκεκριμένος θεσμός θεσμοθετήθηκε με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982). Δικαίωμα στην Α.Ο.Ζ. έχουν τα παράκτια κράτη καθώς και τα νησιά.

7. Ανατολική Μεσόγειος

α) Ελλάδα
Ένας από τους στρατηγικούς στόχους της Τουρκίας είναι η χάραξη μιας διαχωριστικής γραμμής μεταξύ του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Το σχέδιο αυτό αποβλέπει στην αποξένωση του νησιωτικού συμπλέγματος του Καστελλόριζου από τα υπόλοιπα νησιά. Κάτι που αντιστρατεύεται σαφώς τις ελληνικές θέσεις για ενιαία οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της Α.Ο.Ζ. από τον Έβρο μέχρι το Καστελλόριζο. Οι διαφορές αυτές εκτοξεύτικαν στα ύψη μετά που η Τουρκία κυκλοφόρησε τον χάρτη της «γαλάζιας πατρίδος» και στη συνέχεια υπεγράφη το τουρκολιβυκό σύμφωνο οριοθέτησης της θαλάσσιας περιοχής νοτιοανατολικά της Κρήτης. Και οι δύο χάρτες δεσμεύουν αφενός το μισό Αιγαίο και αφετέρου της υφαλοκρηπίδες Κύπρου, Καστελλόριζου, Ρόδου και του ανατολικού τμήματος της Κρήτης. Αντίθετα προς το διεθνές δίκαιο και τη γεωγραφία, επαναλαμβάνεται η μακροχρόνια θέση της Τουρκίας ότι τα νησιά, ανεξάρτητα από το μέγεθός τους, δεν έχουν υφαλοκρηπίδα.

β) Κύπρος
Το Κυπριακό έχει διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στη διαδρομή των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Δεν είναι του παρόντος μια ιστορική αναδρομή στις περιπέτειες του Κυπριακού, στα λάθη, τις χαμένες ευκαιρίες και στην τραγική κατάληξη του 1974, η οποία ισοδυναμούσε με στρατιωτική ήττα που έχει επιβαρύνει δυσβάσταχτα τις ελληνικές θέσεις στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Πάντως, κορυφαίοι διπλωμάτες και ιστορικοί συμφωνούν ότι οι αξιώσεις της Άγκυρας στο Αιγαίο, τη Δυτική Θράκη, το μειονοτικό, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είχαν ως αφετηρία το Κυπριακό και χρησιμοποιήθηκαν, καταρχάς, ως αντιπερισπασμός απέναντι στην Αθήνα. Σήμερα, η τουρκική αδιαλλαξία και η αποτυχία της διπλωματίας έχουν οδηγήσει το Κυπριακό σε ένα εκρηκτικό αδιέξοδο και ο κίνδυνος μιας οριστικής διχοτόμησης είναι ορατός.

1 από 2

Κυπριακή ΑΟΖ
Πρώτος στόχος της Άγκυρας είναι η εξουδετέρωση των ενεργειακών ερευνών της Κύπρου και η εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της κυπριακής Α.Ο.Ζ. Η τουρκική ηγεσία έχει συνειδητοποιήσει ότι εάν τελικώς τα κοιτάσματα που έχουν εντοπισθεί στα νότια της Κύπρου αποδειχθούν επαρκή, υπάρχει βάσιμο ενδεχόμενο να μειωθεί η σημασία της παρουσίας του τουρκικού στρατού στην Κύπρο και να ανατραπούν οι ισορροπίες υπέρ της ελληνικής πλευράς. Σήμερα όλοι οι αγωγοί φυσικού αερίου που τροφοδοτούν της Ευρώπη διέρχονται από το έδαφος της Τουρκίας. Επομένως τα ενεργειακά κοιτάσματα, που πιθανόν υπάρχουν στην κυπριακή Α.Ο.Ζ. ή ευρύτερα στην Ανατολική Μεσόγειο, θα αποτελέσουν λαμπρή ευκαιρία για την Ευρωπαϊκή Ένωση να απαλλαγεί από την τουρκική εξάρτηση στον κρίσιμο ενεργειακό τομέα.

Έτσι μόνο εξηγούνται οι τουρκικές αξιώσεις, που εκδηλώνονται με απρόκλητες καταπατήσεις των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κύπρου και της Ελλάδας και στερούνται κάθε νομικού ερείσματος. Να θυμίσουμε τη διεξαγωγή τουρκικών στρατιωτικών γυμνασίων εντός της κυπριακής Α.Ο.Ζ., τις κουρσάρικες παρεμβολές κατά ξένων ερευνητικών σκαφών που πραγματοποιούν έρευνες στην κυπριακή Α.Ο.Ζ., τις σεισμογραφικές έρευνες τουρκικών ερευνητικών σκαφών εντός της κυπριακής Α.Ο.Ζ., την έμπρακτη αμφισβήτηση των ελληνικών συμφερόντων στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι ελληνικές κυβερνήσεις θα έπρεπε να είχαν αφυπνισθεί από το 1973 όταν η Τουρκία ξεκίνησε ένα τεράστιο πρόγραμμα αγοράς ή ναυπήγησης ερευνητικών σκαφών. Η Τουρκία έχει στη διάθεσή της σήμερα πέντε τέτοια σκάφη, που της στοίχισαν περίπου 1 δισ. δολάρια. Προφανώς δεν τα αγόρασε για τουριστική αξιοποίηση.

Το παράνομο τουρκολιβυκό σύμφωνο
Το Νοέμβριο του 2019 Τουρκία και Λιβύη οριοθέτησαν τη θαλάσσια περιοχή νότια της Κρήτης. Η συμφωνία αυτή, εκτός του ότι παραβιάζει ωμά το δίκαιο της θάλασσας, καταργεί προκλητικά την υφαλοκρηπίδα της Κρήτης, της Ρόδου, της Κάσου και της Καρπάθου. Το μόνο που αναγνωρίζει στα νησιά αυτά είναι χωρικά ύδατα με εύρος 6 ναυτικά μίλια. Προφανώς το σύμφωνο δεν είναι μόνο παράνομο, αλλά και παράλογο από τη στιγμή που η Τουρκία δεν γειτονεύει γεωγραφικά με τη θαλάσσια περιοχή και επιπλέον αντιμετωπίζει τα δύο μεγάλα νησιά όπως είναι η Κρήτη και η Ρόδος σαν να είναι βράχοι χωρίς πληθυσμό. Και δεν μπορεί κανείς παρά να υπενθυμίσει ότι εάν οι ελληνικές κυβερνήσεις είχαν επεκτείνει την αιγιαλίτιδα στα 12 μίλια το τουρκολιβυκό σύμφωνο θα ήταν παντελώς ανίσχυρο.
Μια πρώτη αντίδραση της Ελλάδας υπήρξε η οριοθέτηση της Α.Ο.Ζ. μεταξύ Ελλάδας – Αιγύπτου και Ελλάδας – Ιταλίας. Ασφαλώς ως αντίβαρο στην τουρκική αλαζονεία επενεργούν και οι σχέσεις που έχει αναπτύξει η χώρα μας με Αίγυπτο, Ισραήλ και Κύπρο, όπως επίσης και ο ρόλος χωρών όπως η Γαλλία που βλέπει να πλήττονται τα συμφέροντά της στην Ανατολική Μεσόγειο. Όμως το κακό έγινε. Μολονότι του τουρκολιβυκό σύμφωνο είναι παντελώς παράνομο, εντούτοις αποτελεί μια πραγματικότητα που δεν ανατρέπεται εύκολα.
Θεωρητικά υπάρχει και η δυνατότητα προσφυγής στο Δικαστήριο της Χάγης. Όμως απαραίτητη προϋπόθεση για μια τέτοια προσφυγή είναι η σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης της Λιβύης, η οποία, ως γνωστόν, είναι απολύτως εξαρτημένη από την Τουρκία. Και αναρωτιέται κανείς όλα τα προηγούμενα χρόνια τι έπραξε η Ελλάδα για μια θαλάσσια οριοθέτηση με τη Λιβύη. Όταν μάλιστα η κυβέρνηση του Καντάφι είχε προχωρήσει από το 1982 σε τέσσερις προσφυγές στο Διεθνές Δικαστήριο για θαλάσσιες οριοθετήσεις και άλλες διαφορές. Με την Τυνησία το 1985, με τη Μάλτα το 1994 κ.λπ. Τη δεκαετία του 1980 και μετέπειτα η Ελλάδα είχε άριστες σχέσεις με τον Καντάφι και μάλιστα στήριξε εμπράκτως τον αντιαμερικανισμό του. Υπήρχε άραγε καλύτερη ευκαιρία για θαλάσσια οριοθέτηση από τότε;

8. Αεροπορική και θαλάσσια έρευνα και διάσωση
Περιλαμβάνει τον καθορισμό των περιοχών εντός των οποίων επιχειρείται η διάσωση ατόμων έπειτα από αεροπορικά και ναυτικά ατυχήματα. Σε ό,τι αφορά την αεροπορική έρευνα και διάσωση η Ελλάδα, με βάση τους διεθνείς κανόνες, προβαίνει σε ενέργειες εντός του εθνικού και διεθνούς εναέριου χώρου που συμπίπτουν με το FIR της Αθήνας. Αυτό δεν αποκλείει τη συμμετοχή τουρκικών μέσων διάσωσης με έναν όμως περιορισμό: ο συντονισμός ελληνικών και ξένων μέσων διάσωσης να πραγματοποιείται από το ελληνικό κράτος.

Μια διεθνής σύμβαση του 1979 υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα κράτη να προσφέρουν βοήθεια σε πλοία που κινδυνεύουν στα διεθνή ύδατα. Προϋπόθεση όμως για να συμβεί αυτό είναι η συμφωνία μεταξύ των γειτονικών παράκτιων κρατών. Όμως και σ’ αυτό το πεδίο υπάρχουν σοβαρές διαφωνίες με την Τουρκία, που εντοπίζονται στην προσπάθεια της Άγκυρας α) να εξομοιώσει τα αεροπορικά με τα ναυτικά ατυχήματα ώστε να ακυρώσει την περιοχή ευθύνης του FIR της Αθήνας, β) να διχοτομήσει το Αιγαίο συμπεριλαμβάνοντας στη ζώνη ευθύνης της ελληνικά νησιά, καθώς και το τουρκοκυπριακό ψευδοκράτος. Τις εξωφρενικές διεκδικήσεις της η Άγκυρα τις επισημοποίησε την περασμένη Κυριακή 18 Οκτωβρίου 2020 δημοσιεύοντας σχετικό χάρτη.

9. Υπεραλίευση και εθνική αλιευτική ζώνη
Η μη επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια έχει σταθεί σοβαρό εμπόδιο στην ανάπτυξη της εθνικής αλιευτικής ζώνης επίσης στα 12 μίλια. Τα θέματα της αλιευτικής πολιτικής ανήκουν στην αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μολονότι η αρμόδια επιτροπή παροτρύνει τα κράτη της Ένωσης, από το 1983, να προβούν στην επέκταση της αλιευτικής ζώνης στα 12 μίλια η Ελλάδα δεν έσπευσε να καρπωθεί το σημαντικό αυτό όφελος.

Στο μεταξύ η Ελλάδα εγκλωβισμένη στα χωρικά ύδατα των 6 μιλίων «αποδέχεται» ουσιαστικά ότι μετά τα 6 μίλια ισχύει καθεστώς ανοικτών θαλασσών. Έτσι όμως η Ελλάδα δεν μπορεί να επικαλεσθεί την προστασία της κοινοτικής νομοθεσίας, με συνέπεια οι Τούρκοι ψαράδες να αλιεύουν ανενόχλητοι σε περιοχές έξω από τα 6 ναυτικά μίλια και τα τουρκικά αλιευτικά να οργώνουν τις ανοικτές θάλασσες παραβιάζοντας τους διεθνείς κανονισμούς κατά της υπεραλίευσης και προστασίας των γόνων των ψαριών.

10. Μειονοτική πολιτική Ελλάδας και Τουρκίας
Η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) εξαίρεσε από την ανταλλαγή των πληθυσμών τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και τους Μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης. Έκτοτε οι Έλληνες των περιοχών αυτών υπέστησαν ανελέητους διωγμούς από το τουρκικό κράτος με αποτέλεσμα η συντριπτική πλειοψηφία των ελληνικών πληθυσμών να καταφύγει στην Ελλάδα. Από τους 120.000 που ήταν εγκατεστημένοι στην Τουρκία το 1923, σήμερα έχουν απομείνει 3.000 περίπου. Από τις διώξεις δεν εξαιρέθηκε το Οικουμενικό Πατριαρχείο το οποίο υποχρεώθηκε να κλείσει τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης.
Στην ανθελληνική πολιτική της Άγκυρας η Ελλάδα δεν απάντησε με αντίστοιχα αντίμετρα· με αποτέλεσμα, σήμερα, η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης να αριθμεί πάνω από 100.000 άτομα. Αντιθέτως, η ελληνική πλευρά, ακολούθησε μια μειονοτική πολιτική ταυτίζοντας τους τουρκογενείς με τους Πομάκους και τους Αθίγγανους γεγονός που εκμεταλλεύεται έντεχνα το τουρκικό προξενείο της Θράκης. Τη δεκαετία του 1990 η Ελλάδα ακολούθησε, στην περιοχή της Θράκης, μια πολιτική ισοπολιτείας επιχειρώντας την ένταξη της μειονότητας στην τοπική κοινωνία. Έτσι η μειονότητα εκλέγει πλέον δύο βουλευτές στην Ελληνική Βουλή και η οικονομική της θέση έχει βελτιωθεί σημαντικά.

Μολονότι, όμως, η Ελλάδα έχει πραγματοποιήσει γενναία ανοίγματα για απονομή ισονομίας και βελτίωσης της θέσης της μειονότητας, η Άγκυρα υπονομεύει την πολιτική αυτή επιχειρώντας να πατρονάρει και να ελέγξει τη μειονότητα μέσω του τουρκικού προξενείου, με σοβαρές συνέπειες για τα ελληνικά συμφέροντα.

1 από 2

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Από την παράθεση των σημαντικότερων διαφορών που χωρίζουν σήμερα Ελλάδα και Τουρκία, αντιλαμβάνεται κανείς ότι αυτές τείνουν να εξελιχθούν σε αγεφύρωτο χάσμα με το μέλλον να επιφυλάσσει δοκιμασίες και ενδεχομένως δυσάρεστες εκπλήξεις.

Πρώτη και αναμφισβήτητη διαπίστωση είναι ότι οι εξωφρενικές τουρκικές διεκδικήσεις ανάγονται στο μακρινό 1936 όταν η ελληνική εξωτερική πολιτική απέτυχε να εκμεταλλευθεί την ευκαιρία αξιοποίησης της Συνθήκης του Μοντραί. Έκτοτε η ελληνική εξωτερική πολιτική βάδισε χωρίς πυξίδα ανοίγοντας μέτωπα τα οποία, όπως αποδείχθηκε, δεν μπορούσε να ελέγξει.

Κραυγαλέο παράδειγμα είναι η, κατόπιν πιέσεως της Λευκωσίας, ολέθρια προσφυγή στον Ο.Η.Ε. για το Κυπριακό το 1954, επί κυβερνήσεως Αλεξάνδρου Παπάγου, που έβαλε στο παιχνίδι τους Τούρκους, τους μετέβαλε σε πρόθυμους συμμάχους της Βρετανίας, και οδήγησε στις Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου (1959), που με τα λάθη της ελληνικής πλευράς τα επόμενα χρόνια, κατέληξε στο παράλογο και προδοτικό πραξικόπημα του Ιωαννίδη και τελικά στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

Δεύτερη διαπίστωση: Η στρατιωτική ήττα της Ελλάδας στην Κύπρο το 1974 την υποχρέωσε να ακολουθήσει έκτοτε στο Αιγαίο και στο Κυπριακό μια αμυντική πολιτική απέναντι στον τουρκικό επεκτατισμό με σοβαρό κέρδος την αποφυγή ενός ελληνοτουρκικού πολέμου και την ένταξη της Ελλάδας και της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Τρίτη διαπίστωση: Η στάση αυτή της Ελλάδας, μπορεί να απέτρεψε τον πόλεμο, ταυτόχρονα όμως δημιούργησε ψευδαισθήσεις στην τουρκική πλευρά ότι η Αθήνα είναι ένας «εύκολος» αντίπαλος. Οι ατυχείς πράγματι χειρισμοί της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής σε σχέση με το Δίκαιο της Θάλασσας είναι ακατανόητοι. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στο πολύ σοβαρό ζήτημα της επέκτασης των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια. Πριν από αρκετά χρόνια η επέκταση θα μπορούσε ίσως να πραγματοποιηθεί χωρίς σοβαρές συνέπειες. Σήμερα ενέχει πολλούς κινδύνους. Οπωσδήποτε πρέπει να αποφευχθούν σπασμωδικές κινήσεις και η δημαγωγική εκμετάλλευση του θέματος.

Τέταρτη διαπίστωση: Η πολιτική της «μη λύσης» των ελληνοτουρκικών διαφορών ως επιλογή, εδώ και πολλά χρόνια, της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής αποδείχθηκε λανθασμένη, με αποτέλεσμα η Τουρκία να θέτει στο τραπέζι συνεχώς νέες αξιώσεις. Για παράδειγμα εάν είχε εφαρμοσθεί το σχέδιο Ατσεσον για το Κυπριακό (1964), πιθανόν όλα τα δεινά που ακολούθησαν να είχαν αποφευχθεί.

Πέμπτη διαπίστωση: Είναι γεγονός ότι η ελληνική κυβέρνηση αντιμετωπίζει σήμερα μια από τις χειρότερες κρίσεις στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Η συσσώρευση, από το παρελθόν, τόσο μεγάλων προβλημάτων, αποτέλεσμα της αδιαλλαξίας της Αγκυρας αλλά και της πολιτικής της «μη λύσης» και του φόβου του πολιτικού κόστους, έχουν δημιουργήσει ένα επικίνδυνο αδιέξοδο.

Αν σε όλα τα παραπάνω αθροίσουμε το προσφυγικό που χρησιμοποιείται από την Άγκυρα ως όπλο αποσταθεροποίησης της Ελλάδας, προσθέσουμε τα μεγάλα εξοπλιστικά προγράμματα της Τουρκίας και την δημογραφική συρρίκνωση του Ελληνικού πληθυσμού τότε το μείγμα γίνεται εκρηκτικό.

Η μόνη παρήγορη διαφορά είναι ότι σήμερα η Αθήνα διαθέτει συμμαχίες. Ευτυχώς η Ελλάδα και η Κύπρος είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Όσες ενστάσεις και εάν εγείρονται κατά ορισμένων χωρών της Ευρώπης και κατά της αδυναμίας των Βρυξελλών να εφαρμόσουν ενιαία εξωτερική πολιτική, δεν παύει να διακηρύσσεται η κοινή αποδοκιμασία των Ευρωπαίων κατά της επεκτατικής πολιτικής του Ερντογάν.

Είναι ένα σοβαρό βήμα προς την κατεύθυνση μιας συμμαχικής αλληλεγγύης, η οποία αν συνδυαστεί με ενδεχόμενη ήττα του Τράμπ στις εκλογές του Νοεμβρίου, κατά πάσα πιθανότητα θα ενισχύσει σημαντικά τις ελληνικές θέσεις.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
• Αλέξης Ηρακλείδης, Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειος, Θεμέλιο, Αθήνα 2020
• Βύρων Θεοδωρόπουλος, Οι Τούρκοι και εμείς, Φυτράκης ο Τύπος Α.Ε., Αθήνα 1988
• Β. Θεοδωρόπουλος – Ε. Λαγάκος – Γ. Παπούλιας – Ι. Τζούνης, Σκέψεις και προβληματισμοί για την εξωτερική πολιτική, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1995
• Αλκης Κούρκουλας, ΙΜΙΑ, Κριτική Προσέγγιση του Τουρκικού παράγοντα, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1998
• Θάνος Ντόκος, «Αλφαβητάρι των Ελληνοτουρκικών σχέσεων», εφημερίδα «Καθημερινή», Αθήνα 2020
• Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης (Παπαδής), «Ελευθέριος Βενιζέλος, ο άνθρωπος, ο ηγέτης. Βιογραφία», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» – Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», (α΄ έκδοση: 2017, β΄ έκδοση: 2018), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» – εφημερίδα «Η Καθημερινή» (2020)
• Ι. Π. Πικρός, Τουρκικός επεκτατισμός, Εστία, Αθήνα 1996
• Άγγελος Συρίγος, «Τουρκικές διεκδικήσεις σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο», εφημερίδα «Καθημερινή», Αθήνα 2020
• Μιλτιάδης Χριστοδούλου, Η πορεία των ελληνοτουρκικών σχέσεων και η Κύπρος, Πρόοδος, Λευκωσία 1995
• Frank Weber, Ο επιτήδειος ουδέτερος, Θετίλη, Αθήνα 1993