Καλοί µου φίλοι, καλό Σαββατοκύριακο!
∆είγµατα (κείµενα και εικόνες) από ένα ιδιαίτερα επιµεληµένο µεγάλου σχήµατος 4/σέλιδο έντυπο µε τίτλο ‘‘Κρητικές κουβέντες’’ (Χορηγία: Ασφάλειες ΜΕΓΑΛΑΚΑΚΗ) που κυκλοφορήθηκε µε τη λήξη της σχολικής χρονιάς 2023 – 24, από το 2/θ ∆ηµ. Σχ. Εµπρόσνερου Αποκορώνου, φιλοξενούνται στον σηµερινό Παιδότοπο. Να ‘ναι καλά ο και γνωστός στους αναγνώστες της στήλης διευθυντής του Μανόλης Τζιλιβάκης που επιµένει µαζί µε τους κατοίκους του όµορφου αυτού χωριού να το κρατούν ανοιχτό και ζωντανό που µε πληροφόρησε σχετικά και µου το έδωσε. Αυτό κι αν είναι δώρο! «Τις λέξεις µας και τα µάτια σας» είναι σαν να τον ακούω να λέει στα Μπρονιεριτάκια…
Να συγχαρώ και τον ίδιο και τους συναδέλφους του που επιµένουν να λειτουργούν τη ∆ασκαλοσύνη και µε αυτόν τον τρόπο…
Σας χαιρετώ µε αγάπη όλους!
Βαγγέλης Θ. Κακατσάκης
δάσκαλος – λογοτέχνης
Από τα κείµενα της εργασίας
Η παρούσα εργασία έγινε για την ντοπιολαλιά του Αποκόρωνα το σχολικό έτος 2023-2024 µε τους µαθητές των Ε΄ και Στ΄ τάξεων του σχολειού µας: Ειρήνη Γιανναράκη του Γεωργίου, Ειρήνη Γιανναράκη του Αντωνίου, τον απίθανο σκιτσογράφο µας Λεωνίδα Μοχλάκη, Φιόνα Ντόλιχ, Παναγιώτη και Βαγγελιώ Κουργιαλιδάκη, Μανούσο Κονταράκη και Σάββα Ντόλιχ. Από πάνω τους το άγρυπνο µάτι του δασκάλου Τζιλιβάκη Εµµανουήλ… Βαθύτατες ευχαριστίες στον κύριο Παύλο Μεγαλακάκη που µας έδωσε την ευκαιρία η εργασία µας να έχει τη µορφή που έχετε στα χέρια σας.
*Ξεκίνησε σαν µια αστεία κουβέντα στο Μάθηµα της Γλώσσας µεταξύ µαθητών και εκπαιδευτικών από διάφορα µέρη της Ελλάδας. Έτσι σκεφτήκαµε να καταγράψουµε τις 100 πιο συχνές λέξεις της ντοπιολαλιάς της περιοχής Εµπρόσνερου Αποκορώνου Χανίων, αντιπροσωπευτικές για το δυτικοκρητικό γλωσσικό ιδίωµα. Στην ερµηνεία µας βοήθησε το λεξικό του Αντωνίου Ξανθινάκη, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001
Οι 55 από τις 100 κρητικές λέξεις
Αίγα = κατσίκα «Άµε ν’ αρµέξεις τσοι αίγες»
Αµπώχνω = σπρώχνω, «Μη µε ξαναµπώξεις γιατί θα σε ραβδίσω»
Αναντρανίζω = ανασηκώνοµαι, «Αναντράνισε λιγάκι και µην καµπουριάζεις»
Βεντέµα = µεγάλη παραγωγή καρπού, «Μεγάλη βεντέτα έχουνε οφέτος οι ελιές µας».
Βόλακας = µεγάλη πέτρα, «Από τη µπόρα γέµισε βολάκους ο δρόµος».
Βούι = βόδι, «Ο κύρης µου έσφαξε το βούι µας».
Γαέρνω = επιστρέφω, «Εγάηρα αργά από τα χωράφια».
Γιάντα = γιατί, «Γιάντα δεν έφερες προσφάι».
Γιουρουντώ = ορµάω για επίθεση, «Μου γιουρούντηξε ένας σκύλος».
Γλακώ = τρέχω, «Γλάκα να πιάσεις τα ωζά που εφύγανε».
Γούζιοµαι = παραπονιέµαι ενοχλητικά, «Μη γούζιεσαι όλη την ώρα».
Γροικώ = ακούω, «∆ε γροικάς που σου µιλώ;».
∆ιάλε ντο γεις = απολύτως κανένας. «Έπήγα στο σπίτι ντου µα δεν ήτονε διάλε ντο γεις».
∆έτης = έκταση γης που ενώνει δύο χωράφια που είναι σε διαφορετικό ύψος.
Εδά = τώρα, «Έλα εδά, όι σε δέκα ώρες».
Είντα = Τι, ερωτηµατική αντωνυµία, «Είντα κάνεις κουµπάρο;;;»
Έχνη = ζώα (γενικά), «Σήµερα είναι η σειρά µου να πάω στα έχνη».
Ζουρίδα = νυφίτσα, «Άκουσα τσοι φωνές τση ζουρίδας».
Ζυγώχνω = διώχνω µακριά, «Εζυγωξάντονε, γιατί µε ενοχλούσε».
Θέτω = ξαπλώνω να κοιµηθώ, «Θέσε γερά γερά γιατί είναι ώρα σου».
Θωρώ = βλέπω, «Θώριε µπροστά σου, µπουνταλά!».
Κατέω = γνωρίζω, «Το κατέω πως έχω µιαν τρύπια τζέπη».
Κάτης = γάτος, «Με τσαφούνισε ένας άγριος κάτης».
Κούκλης = πετεινός, «Ο κούκλης µας µε τζίµπησε».
Κουκούγερος = µασκαράς τις Αποκριές, «Να ντυθούµε κουκουγέροι απόψε;».
Κουλούκι = σκυλάκι, «Εκουτσάθηκε το κουλούκι µου».
Κουράδι = κοπάδι ζώων, «Το κουράδι µου βοσκά στο χωράφι».
Λαλώ = κινούµαι, προχωρώ, «Λάλιε µπρε συ πιο γρήγορα γιατί θα φτάσουµε αύριο!!!».
Μαµούνα = µικρό έντοµο, «Μέσα στην κουφάλα του δένδρου κρύβεται µια µαµούνα».
Μπαλωθιές = πυροβολισµοί, «Ακούω µπαλωθιές στα χωράφια».
Μπεγίρι = το άλογο, «Μην πηδολογάς σα ντο µπεγίρι».
Μπέµπω = στέλνω, «Μπέψε ντονε στο µπακάλη».
Μικιός (µιτσός) = ο µικρός, «Είναι πολλά µικιός ακόµα»
Ντερµιτζής = σιδεράς, «Επήγα την τσάπα στο ντερµιτζή και µου την έφτιαξε».
Ξανοίγω = κοιτάζω επίµονα, «Ηντα ξανοίγεις, µπρε».
Ξα σου= κάνε ό,τι θέλεις (στην εξουσία σου), «∆εν διάβασα σήµερα. Ξα σου!».
Ξετσιλακώνω = πλακώνω και λιώνω, «Παραπάτησα και ξετσιλάκωσα όλες τσοι ντοµάτες».
Οζά = ζώα, «Μάζωξε τα οζά σου να µην κάνουν ζηµιές στις ελιές µου».
Ολιά = λιγάκι, «Πεινάω µια ολιά».
Ολόγρος = εντελώς βρεγµένος, «Όφου, άλλαξε ρούχα κι είσαι ολόγρος».
Όξω = έξω, «Έβγα όξω γλήγορα».
Παπουτσόσυκα = φραγκόσυκα, «Ω τα παντέρµα τα παπουτσόσυκα ωραία που ’ναι».
Παρακατσεύγω = παρακολουθώ κρυφά, «Επαρακάτσευε από την κλειδαρότρυπα».
Ποθές = πουθενά, «Πού πάεις; Ποθές σου λέω!».
Πορίζω = βγαίνω έξω, «Πόρισε όξω γλήγορα!».
Πόρος = η είσοδος σε ένα µέρος.
Ρίφι = το µικρό κατσικάκι, «πηδολογά συνέχεια ντο ρίφι».
Σκληρίζω = στριγκλίζω ,»Μην σκληρίζεις σα να σε σφάζουνε».
Στέξου = σταµάτα, «Στέξου µια στιγµή να σου πω».
Στιβάνι = κρητική παραδοσιακή ανδρική µπότα, «Μην πετάς τα στιβάνια σου όπου βρεις».
Τάξε µου = τάχα µου, «Ήρθε, τάξε µου πως θέλει να µου µιλήσει».
Τερεζής = φραγκοράφτης, «Επαράγγειλα του τερεζή ένα νέο κουστούµι».
Τροζάθηκα = τρελάθηκα, «Ετροζάθηκα από τη χαρά µου όντε τον είδα».
Φιλιότσος = βαφτισιµιός, «Αγόρασες δώρο του φιλιότσου σου;».
Φκαιρέζω = αδειάζω, «Εκφαίρεσε τσ’ ελιές σ’ ένα τζουβάλι».
Φυροµυαλίζω = χάνω το µυαλό µου, «Εφυροµυάλισε τάξε µου και κάνει τροζάδες».
Χιλετζιάρης = ζαβολιάρης, «Μην είσαι χιλετζιάρης, αλλιώς δεν σε ξαναπαίζω!».
Χοχλακίζω = βράζω, «Βάλε τα µακαρόνια, δε θωρείς το νερό που χοχλακίζει;».
Αντί επιλόγου
Κάθε βδοµάδα, µια συγκεκριµένη µέρα, την ώρα της Γλώσσας τα παιδιά «φέρναν» από το σπίτι τους ρωτώντας τα µεγαλύτερα µέλη της οικογένειάς τους µια κρητική λέξη που την καταγράφαµε στον υπολογιστή. Επιτόπου γινόταν µια πρώτη … διαλογή αφού πολλές λέξεις λέγονται και σε όλη την Ελλάδα και δεν αποτελούν µόνο µέρος της ντοπιολαλιάς του νησιού µας… Όταν µαζέψαµε 110 λέξεις αρχίσαµε να συγκρίνουµε την ερµηνεία που δίναν οι γονείς ή οι παππούδες µε αυτή που υπάρχει στο λεξικό του Ξανθινάκη… Μετα σκεφτήκαµε προτάσεις που να περιέχουν µέσα την κάθε λέξη µε Κρητικό «χρώµα» φυσικά… Βγάλαµε στο τέλος και τις περισσευούµενες και έτοιµη η εργασία!
Μανόλης Τζιλιβάκης, δάσκαλος,
διευθυντής του Σχολείου
