ΜΕΡΟΣ Α’: Οι βενετσιάνικες οχυρώσεις των Χανίων: Παρελθόν
Συμμετείχα ενεργά ως υπηρεσιακός παράγοντας επί σαράντα περίπου χρόνια και παρακολουθώ με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως ενεργός πολίτης τις προσπάθειες και τις ατελέσφορες συζητήσεις γύρω από την ανάδειξη των Βενετσιάνικων Οχυρώσεων των Χανιών, αλλά και την επίλυση του κυκλοφοριακού προβλήματος της παλιάς πόλης και του εμπορικού κέντρου γενικότερα.
Πρόκειται για δυο ατυχέστατες υποθέσεις με μεγάλη προϊστορία, την οποία δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς, αν θέλει πραγματικά να αντιμετωπίσει τα δυο πολύ σοβαρά αυτά θέματα, που αφορούν άμεσα στην ποιότητα ζωής της κάποτε όμορφης και με απεριόριστες δυνατότητες πόλης, που περιορίζονται δραματικά από τη διαδοχική απουσία πολιτικής βούλησης και κοινής λογικής.
Τα όσα γράφω παρακάτω τα έχω υποστηρίξει επί χρόνια δημόσια επανειλημμένα με υπηρεσιακές ενέργειες, ανακοινώσεις σε Συνέδρια, άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και τον Τύπο, στο διαδίκτυο (ιστότοπος Academia Edu/Μιχάλης Ανδριανάκης, προσωπική σελίδα στο Facebook, κλπ.), δημόσιες δηλώσεις, συσκέψεις εκθέσεις, κλπ.
Κάποιοι ξέρω ότι τις χαρακτηρίζουν εμμονικές, ίσως ανεφάρμοστες, ή τις αντιμετωπίζουν με ειρωνεία. Δεν στρέφονται εναντίον κανενός, πιστεύω όμως ότι κάποτε θα πρέπει να απασχολήσουν σοβαρά τους φορείς και τους κατοίκους αυτής της πόλης, αφού πρόκειται στην ουσία για τη μεγαλύτερη παρέμβαση στην ποιότητα ζωής τους. Όλα τα προηγούμενα χρόνια οι ενέργειες των Υπηρεσιών στις οποίες υπηρέτησα (13η/28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Επιστημονική Επιτροπή Ανάδειξης Οχυρώσεων Χανίων (αρχικά), Κρήτης (στη συνέχεια)), οι προσπάθειες κινούνταν εξ ίσου σε δυο κατευθύνσεις: (1) την αναστροφή της λανθασμένης αντιμετώπισης των οχυρώσεων από την εποχή της Κρητικής Πολιτείας μέχρι σήμερα και ανάδειξή τους ως μνημείο και (2) την παράλληλη αντιμετώπιση προβλημάτων από την καθημερινότητα όπως είναι το κυκλοφοριακό, που συνδέονται με το έργο της ανάδειξης ώστε να μην διαταραχθεί η ζωή της πόλης, σε συνεργασία (κατά καιρούς) με τον Δήμο.
Να θυμίσω από την αρχή ότι οι οχυρώσεις των Χανιών, όπως και των άλλων δυο πόλεων της Κρήτης, σχεδιάστηκαν από τον μεγάλο θεωρητικό του προμαχωνικού συστήματος (Fronte Bastionato) Michele Sanmicheli. Για το λόγο αυτό θεωρούνται διεθνώς ιδιαίτερα σημαντικές, επειδή κατασκευάστηκαν στην εποχή, που το σύστημα αυτό ήταν γενικότερα σε εξέλιξη, πριν επικρατήσει στην υπόλοιπη Ευρώπη και δοκιμάστηκαν στην πράξη από την Τουρκική εισβολή. Πρόκειται για ισχυρές κατασκευές, που διατηρούνται-όπου διατηρούνται-σε άριστη κατάσταση.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι οχυρώσεις χρησιμοποιήθηκαν για να προστατέψουν το μουσουλμανικό στοιχείο από το ανήσυχο χριστιανικό, που δεν αποδέχτηκε μοιρολατρικά την κατοχή του τόπου του. Λειτούργησαν κανονικά μέχρι τα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας.
Στους πρόσφατα απελευθερωμένους Κρητικούς οι οχυρώσεις θεωρήθηκαν σαν ένα σύμβολο σκλαβιάς. Παράλληλα η σύγχρονη πολεοδομική νομοθεσία, τις αντιμετώπισε σαν ένα εμπόδιο για τον «αερισμό των πόλεων» και προέβλεψε την κατεδάφισή τους, ανοίγοντας τις ορέξεις σε δημόσιους φορείς και ιδιώτες από την αναμενόμενη δημιουργία απέραντων ελεύθερων χώρων, που θα συνέβαλαν στην ενοποίηση της παλιάς με τη νέα πόλη.
Η ιδιωτικοποίηση μεγάλου μέρους των οχυρώσεων, είχε βέβαια αρχίσει από την εποχή του Μουσταφά πασά. Έτσι άρχισε η δημιουργία μεγάλων ρηγμάτων, παρά τις έντονες αντιδράσεις της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, της Βενετίας και άλλων διεθνών οργανισμών. Κατεδαφίστηκε η κεντρική πύλη, η Porta Retimiota (Kale Kapisi), και έγιναν μεγάλα ρήγματα στις οδούς Χάληδων, Θεοτοκοπούλου, Δασκαλογιάννη, Επιμενίδου, Μελετίου Πηγά και Νικηφόρου Φωκά. Το 1913 με Διάταγμα, παραχωρήθηκε μέρος των οχυρώσεων στο Δήμο Χανίων. Την ίδια εποχή στο Ηράκλειο οι οχυρώσεις παρέμειναν στο Δημόσιο και οι όποιες επεμβάσεις (π.χ.Χανιόπορτα) έγιναν με ιδιαίτερη προσοχή. Εδώ κτίστηκε η Δημοτική Αγορά πάνω στον προμαχώνα Piatta Forma που καταχώθηκε, ο Φιλολογικός Σύλλογος «Χρυσόστομος», τα καταστήματα του Υπουργού Δικαιοσύνης (Δημοτική Πινακοθήκη) και άλλα.
Η ισχυρή κατασκευή των οχυρώσεων και οι μικρές φθορές λόγω του σύντομου της πολιορκίας, υπήρξαν εμπόδιο για την πλήρη κατεδάφιση και έτσι ακολουθήθηκε η τακτική της μερικής κατεδάφισης και κατάχωσης, όπως στην οδό Νικηφόρου Φωκά, όπου στο «οικόπεδο» που δημιουργήθηκε, προγραμματίστηκε η οικοδόμηση του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου από το 1936.
Ένα “μυστήριο” που δεν έχει λυθεί, είναι το πώς μεγάλα τμήματα των οχυρώσεων αν και Δημόσια, περιήλθαν σε ιδιώτες. Στα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι το 1965, όταν η παλιά πόλη και οι οχυρώσεις της χαρακτηρίστηκαν σε ιστορικό διατηρητέο μνημείο οι ενέργειες αφανισμού του μνημείου συνεχίστηκαν απρόσκοπτα.
*Ο Μιχάλης Ανδριανάκης είναι επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων
