ΜΕΡΟΣ Β’: Οι βενετσιάνικες οχυρώσεις των Χανίων: Παρόν
Το 1947, μετά από τους βάρβαρους βομβαρδισμούς από τα Γερμανικά αεροπλάνα, που έπληξαν κυρίως ένα μεγάλο μέρος της παλιάς πόλης-«χάθηκε» περίπου το 35% των κτηρίων της-συντάχθηκε το καταστροφικό για τη διατήρησή της «Νέο Ρυμοτομικό Σχέδιο» από το Γραφείο Δοξιάδη, που προέβλεπε τον πλήρη «εκσυγχρονισμό» της με κατεδαφίσεις, ρυμοτομήσεις και αστικό αναδασμό.
H εφαρμογή του στη συνέχεια-δύσκολη εξαιτίας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος-για δυο δεκαετίες περίπου, έφερε ακόμη μεγαλύτερες καταστροφές και οδηγούσε στον πλήρη αφανισμό της. Όταν συνειδητοποιήθηκε η αξία, έστω των όσων απέμειναν, αλλά και η δυσκολία εφαρμογής του-ιδίως του αναδασμού-αποφασίστηκε με Βασιλικό Διάταγμα το 1965 ο χαρακτηρισμός της παλιάς πόλης σε Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο, με ιδιαίτερη αναφορά στις οχυρώσεις. Αρχικά η προστασία του μνημείου ανατέθηκε στην Εφορεία Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, που έδρευε στα Χανιά (Έφορος Γιάννης Τζεδάκης) και από το 1967 στην 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που έδρευε στο Ηράκλειο. Από το 1974 ιδρύθηκε στα Χανιά Γραφείο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για την επιτόπου αντιμετώπιση κάποιων θεμάτων.
Σήμερα αρμόδια είναι η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, που προέκυψε από την συνένωση των Υπηρεσιών και οι οχυρώσεις είναι στην Ζώνη Α΄ του Αρχαιολογικού Χώρου. Να επισημάνω ότι δεν καταργήθηκε, όπως θα έπρεπε το Νέο Ρυμοτομικό Σχέδιο-ισχύει μέχρι και σήμερα!!!-προσθέτοντας πλήθος δυσκολίες σε μια ήδη εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Παρά την ισχύ του Συνταγματικού Αρχαιολογικού Νόμου, πολλά έγιναν στο πρώτο διάστημα σε βάρος του μνημείου και των οχυρώσεων της πόλης (κρατικό ξενοδοχείο «XENIA» πάνω στον προμαχώνα San Salvatore, κινηματογράφοι «Αστέρι» και «Ρεγκίνα», μέσα στην Τάφρο, επέκταση του Φιλολογικού Συλλόγου «Χρυσόστομος» πάνω στο τείχος, ιδιωτικό Ξενοδοχείο «Κρήτη» μέσα στην τάφρο, αυθαίρετοι οικισμοί στα αναχώματα και άλλα). Την ίδια εποχή εκτελούνταν ένα μεγάλο έργο αποκατάστασης των αντίστοιχων οχυρώσεων του Ηρακλείου. Εδώ ουδείς ενδιαφερόταν…..
Από την πρώτη στιγμή τέθηκε σε υψηλή προτεραιότητα από την πλευρά της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας-και εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ο ρόλος του Εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων +Μανόλη Μπορμπουδάκη-και του αρμόδιου Υπουργείου, το θέμα της «ανάκτησης» των δυο σημαντικών οχυρώσεων της πόλης (Βυζαντινής και Βενετσιάνικης) με εκτεταμένες απαλλοτριώσεις χώρων που είχαν περιέλθει σε ιδιώτες-ο Θεός ξέρει πως-από Δημόσιες, με πολύ σοβαρές δαπάνες από τα έσοδα των Μουσείων της χώρας με ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ σκοπό την Αρχαιολογική ανάδειξη των μνημείων. Άρχισαν από την Ανατολική Τάφρο, συνεχίστηκαν στη νότια («Αλβανικές ιδιοκτησίες», πίσω από την οδό Χατζημιχάλη Γιάνναρη), νεότερα καταστήματα μπροστά από το Βυζαντινό τείχος στις οδούς Καραολή-Δημητρίου και Σήφακα και άλλες μικρότερες και άρχισαν τοπικές επεμβάσεις στερέωσης και καθαρισμού. Στη συνεδρίαση του ΚΑΣ στα Χανιά το 1997, πάρθηκαν πολύ σοβαρές αποφάσεις, όπως η απαλλοτρίωση της Δυτικής Τάφρου και της «Ρεγκίνας», η κατεδάφιση του «ΧΕΝΙΑ» και του Λιμενικού Περιπτέρου και άλλα. Ο ρόλος του Διευθυντή Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ Ισίδωρου Κακούρη, υπήρξε σημαντικός. Σε εκκρεμότητα είναι ακόμη και οι απαλλοτριώσεις στην τάφρο στη γωνία Σκαλίδη και Πειραιώς.
Το ίδιο διάστημα συνεχίστηκαν από την 13η ΕΒΑ τοπικές εργασίες καθαρισμού και στερέωσης των οχυρώσεων, οι πρώτες κατεδαφίσεις για την αποκάλυψη του Βυζαντινού τείχους και έρευνες σε κάποια σημεία για την αποκάλυψή τους. Στη δεκαετία του 1980 έγιναν τρεις καθοριστικές παρεμβάσεις για την αποκάλυψη μέρους των καταχωμένων οχυρώσεων. Ζητήθηκε καταρχήν από το ΥΠΠΟ σε συνεννόηση με την τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Μαρία Βλαζάκη, η μετακίνηση της θέσης ανέγερσης του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου, που θα κτιζόταν στο ενιαίο τότε οικόπεδο, ΠΑΝΩ στον προμαχώνα της Santa Lucia.
Ο χώρος στη συνέχεια παραχωρήθηκε στον Δήμο με τους όρους: (α)της εξεύρεσης χώρου για το Μουσείο και (β)τη συνεργασία με την 13η ΕΒΑ για την ανάδειξη του θαμμένου προμαχώνα.
Αντί γι’ αυτό, ο Δήμος προχώρησε στην ασφαλτόστρωση για την δημιουργία ενός υπαίθριου πάρκινγκ, γεγονός που οδήγησε στη διακοπή των εργασιών και την αποκάλυψη ενός μεγάλου μέρους του προμαχώνα, με αλλαγή των επιπέδων του ενιαίου οικοπέδου. Ταυτόχρονα, με την ευκαιρία της προσθήκης ορόφου στο 7ο Δημοτικό Σχολείο, κόπηκε ένα μέρος της αυλής και αναδείχθηκε ένα μέρος του τείχους. Επίσης κατεδαφίστηκε ο ετοιμόρροπος Βρεφονηπιακός Σταθμός, που ήταν κτισμένος μέσα στην Τάφρο και προγραμματίστηκε η κατεδάφιση και του ετοιμόρροπου ΠΙΚΠΑ. Δυτικά της Αγοράς, όπου επιχειρήθηκε η αυθαίρετη τοποθέτηση ενός σιντριβανιού, έγινε η διακοπή των εργασιών, η αποκάλυψη και αποκατάσταση του ανώτερου μέρους του προμαχώνα Piatta Forma, που σώζεται σχεδόν ακέραιος κάτω από το νεότερο μνημείο. Παράλληλα κατεδαφίστηκαν από το Δήμο πολλές από τις αυθαίρετες κατοικίες πάνω στο Δυτικό και Ανατολικό ανάχωμα, αφού δόθηκε λύση μεταστέγασης των κατοίκων.
Οι επίμονες προσπάθειες συνεχίστηκαν στην δεκαετία του 1990, πολλές φορές σε στενή συνεργασία Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και Δήμου. Τις θετικές εξελίξεις στο θέμα βοήθησε σημαντικά η ύπαρξη της Προγραμματικής Σύμβασης για την παλιά πόλη, ενός πολύτιμου χώρου ευρύτερου διαλόγου και η οποία-δεν γνωρίζω τους λόγους-έληξε την τελευταία δεκαετία χωρίς να ανανεωθεί. Όλες οι ενέργειες αυτές οδηγούσαν με βάση ένα μακροχρόνιο σχεδιασμό στην υλοποίηση της μεγαλύτερης παρέμβασης στην ποιότητα της ζωής του πιεσμένου κέντρου της πόλης με την ανάδειξη ενός μνημείου με απέραντους χώρους, κυρίως πρασίνου. Απαιτείται γι’ αυτό συνεργασία, συνέχεια και πολιτική βούληση.
*Ο Μιχάλης Ανδριανάκης
είναι επίτιμος έφορος Αρχαιοτήτων
