Σοφοκλής Γ. Δημητρακόπουλος Ενθετο έκδοσης
θεολόγος – καθηγητής Περ. ΤΟΛΜΗΣ Αύγουστος 2014
Από τον 19ο αιώνα και από προπολεμικούς, μεταπολεμικούς ποιητές και λογοτέχνες, υμνωδούς, ζωγράφους και μουσικούς για τον αίνο και τη δόξα της Μητέρας του Θεού, όπου πολλά ισχύει δέηση Μητρός προς ευμένειαν δεσπότου.
Με τον ελληνικό λαό να έχει πραγματοποιήσει μια σταθερή και θερμή επαφή ανάμεσα στο ανθρώπινο και στο θείο. Με την Παναγία, καθώς είναι μητέρα, να συμβολίζει τον μεγάλο, τον απαράμιλλο δεσμό της μητέρας για να περνά σαν γεφύρι το θείο για να φτάνει κοντά στον άνθρωπο. Ενα φαινόμενο βαθύτατο και σεβαστό που κατορθώνει να κάνει ανθρώπινη όλη τη χριστιανική ατμόσφαιρα. Με την Παναγία στην Ελλάδα και σε όλα τα ελληνικά σπίτια να αποτελεί μια απόχρωση ελπίδας. Μια μόνιμη ηθική συμπαράσταση. Για να ανυμνείται η Παναγία από τη σκληρή τουρκοκρατία, αλλά και προηγούμενα από τη σκληρότατη παπικότητα της ενετοκρατίας – φραγκοκρατίας.
Με τον Ηλία Μηνιάτη να επικαλείται τη λατρεία της Παναγίας εκ της θλίψεως στις ανεμοζάλες και στους παντοειδείς κινδύνους.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ
Η Παναγιά στη Λογοτεχνία ήταν ένα μικρού σχήματος 16σέλιδο αφιέρωμα μέσα στο περιοδικό “ΤΟΛΜΗ” της Αρχιεπισκοπής Αθηνών της εκκλησίας της Ελλάδας. Με κείμενα του θεολόγου – καθηγητή Σοφοκλή Δημητρακόπουλου.
Αυτό το αξιόλογο τευχίδιο κυκλοφόρησε τον Δεκαπενταύγουστο του 2004. Στον πρόλογο, με τίτλο “Μήτηρ Θεού” ο καθηγητής Σοφοκλής Δημητρακόπουλος γράφει και τα εξής: «Ο ρόλος της Παναγίας της Μητέρας του Θεού κατά το ανθρώπινο είναι πολύ σημαντικός στη ζωή του κάθε χριστιανού. Τακτικά οι πιστοί συγκεντρωνόμαστε στις εκκλησίες για να αναμέλψουμε ύμνους εγκώμιους και να μακαρίσουμε την αγία Παρθένο, το πρότυπο κάθε Χριστιανού και μάλιστα κάθε γυναίκας.
Συναθροιζόμαστε να την ικετεύσουμε στις δύσκολες στιγμές μας υψώνοντας χέρια πεσμένα και στηρίζοντας γόνατα παραλελυμένα».
ΠΛΗΘΟΣ ΠΟΙΗΤΩΝ – ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ – ΜΟΥΣΙΚΩΝ – ΖΩΓΡΑΦΩΝ ΑΝΥΜΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ
Με τη βαθιά πεποίθηση πως η Μήτηρ Θεού είναι η χαρά των θλιβομένων, η προστάτιδα χηρών και των ορφανών η βοήθεια, των κινδυνευόντων η μεσίτρια προς τον φιλάνθρωπο θεό. Ο υμνογράφων του Μ. Παρακλητικού Κανόνα μας είπε «πολλά ισχύει δέησις μητρός προς ευμένειαν Δεσπότου».
Γι’ αυτό όλοι μας -ιδιαίτερα οι ορθόδοξοι Ελληνες Χριστιανοί σε κάθε γιορτή της Παναγίας και πιο πολύ στη μεγάλη γιορτή της Κοιμήσεως τον Αύγουστο πλημμυρίζουμε τις εκκλησίες για να την ανυμνήσουμε…
Παράλληλα, όμως, ένα ολόκληρο πλήθος καλλιτεχνών (πεζογράφων, ποιητών, ζωγράφων, μουσικών κ.λπ.) σε όλη την Κρήτη, στην Ελλάδα, στον κόσμο έχει υμνήσει και υμνεί καθημερινά την Παναγία μας.
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΪΚΟ
Γι’ αυτήν τη συνεχή επικοινωνία του ανθρώπου με την Παναγία ο αξέχαστος και τόσο ευαίσθητος Γεώργιος Φτέρης, επιφυλλιδογράφοντας στην εφημερίδα ΒΗΜΑ των Αθηνών, είχε γράψει με την υψηλή, θα λέγαμε, με την κορυφαία τοποθέτηση της Παναγίας μέσα στον θρησκευτικό κόσμο του έθνους μας, ο Ελληνικός λαός έχει πραγματοποιήσει μια σταθερή και θερμή επαφή ανάμεσα στο ανθρώπινο και στο θείο. Μ’ αυτό τον τρόπο, η έννοια της θεότητας που -όπως συμβαίνει με όλες τις μεταφυσικές έννοιες- από την ίδια φύση της φαίνεται στον απλό άνθρωπο μακρινή, τόσο που η επικοινωνία μαζί της να προϋποθέτει πάντα μιαν αφαίρεση από τα εγκόσμια, έρχεται κοντά σε όλους τους ανθρώπους. Γίνεται θαυμαστά συγκεκριμένη και τοποθετείται μέσα σ’ ένα κλίμα οικειότητας ηθική και συναισθηματική με την Παναγία καθώς είναι Μητέρα καθώς συμβολίζει τον μεγάλο, τον απαράμιλλο δεσμό της μητέρας να περνά σαν γεφύρι το θείο και να φτάνει κοντά στον άνθρωπο. Πρόκειται για ένα φαινόμενο βαθύτατα σεβαστό που κατορθώνει να κάνει ανθρώπινη έτσι ζεστά, έτσι συγκινητικά όλη τη χριστιανική ατμόσφαιρα. Γι’ αυτό η Παναγία στην Ελλάδα, σ’ όλη την Ελλάδα, σ’ ολα τα ελληνικά σπίτια, αποτελεί μια απόχρωση της ελπίδας. Μια μόνιμη ηθική συμπαράσταση που η αντίληψή της παραδίδεται από γενιά σε γενιά όχι μόνο στα ελληνικά χωριά που διατηρούν την απλότητά τους, αλλά και στις ελληνικές πολιτείες που είναι πιο κοσμικές με την πνευματική σημασία του γήινου, του επίγειου.
Η ΚΑΤΑΝΥΞΗ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΥ
Στη συνέχεια ο καθηγητής θεολογίας Σοφοκλής Δημητρακόπουλος τονίζει «βέβαια, τα πρώτα λογοτεχνήματα για την Παναγία μας είναι οι θαυμάσιοι ύμνοι που σε διάφορες περιστάσεις -ως ύμνοι γλυκόφθογγοι- ακούγοντας στις εκκλησίες μας στις μεγάλες θεοπατερικές και θεομητορικές εορτές με ιδιαίτερη κατάνυξη στις μεγάλες κατανυκτικές παρακλητικές ημέρες του Δεκαπενταύγουστου.
Γιατί, ποιος δεν κατανύσσεται πνευματικά όταν ακούει το περίφημο “Απόστολοι εκ περάτων, συναθροισθέντες ενθάδε, Γεθσημανή το χωρίω κηδεύσατέ μου το σώμα και Συ υιέ και θεέ μου παράλαβέ μου το πνεύμα”».
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΑΝΥΜΝΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ
Αλλά από τα χρόνια της τουρκοκρατίας ο Νεόφυτος Ροδινός, ιερωμένος και λόγιος του 17ου αιώνα, υμνεί ως εξής τη Θεοτόκο: «Ποιος ζωγράφος, όσο προκομμένος να είναι, εμπόρεσε με όλη του την τέχνη και με όλη του την προκοπή να ζωγραφίσει μια εικόνα με τούτες τις ομορφάδες όσες ευρίσκονται εις την ωραιοτάτη Μαρία… Ας είναι μια εικόνα εύμορφη όσο θέλεις και ας είναι από τον καλύτερο ζωγράφο του κόσμου καμωμένη, πάντα ευρίσκεται εις εκείνη κάποιο τι λείψιμο και κάποιο λάθος, α μη εις αυτή τη θαυμαστή εικόνα που ο θεός έκαμε, τουτέστι την Παρθένο Μαρία, κανείς δεν ημπορεί να λογιάσει ή να εύρη και να ειπή κανένα λόγο άτοπο, διότι αυτός του ο ζωγράφος, την επαινά και της λέγει “Ολη καλή πλησίον μου”. Και διά να είναι μακαρία η Παρθένος τόσο καλή, τόσο εύμορφη, με κάθε δίκαιο δοξάζει τον Θεόν και υμνεί εκείνον, που την έκαμεν έτσι και λέγει “Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον”». Αλλά και ο περίφημος ιεροκήρυκας και διδάσκαλος Ηλίας Μηνιάτης (1669 – 1714) επίσκοπος Κερνίτσης (όπως αναφέρεται στο μικρό αφιέρωμα “Η Παναγία στη λογοτεχνία” σε έναν εγκωμιαστικό του λόγο “εις την Θεοτόκον” εις τας νηστήσιμους ημέρας Αυγούστου είπε και εξής:
ΟΡΦΑΝΟΙ, ΠΕΙΝΑΣΜΕΝΟΙ, ΑΔΙΚΗΜΕΝΟΙ ΕΧΕΤΕ ΜΗΤΕΡΑ ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ
«Ορφανοί που εστερηθήκατε από τους γονείς σας, ξένοι που εχάσατε την ευτυχίαν σας, άρρωστοι, τεθλιμμένοι, αμαρτωλοί, μη λυπήσθε εσείς έχετε μητέρα, τη Μητέρα του Θεού. Μητέρα, που θα κυβερνά εις την ξενητείαν σας, που σας τρέφει εις την πτωχείαν σας, που σας δίδει εις τα πάθη την ιατρειάν, εις τας θλίψεις την παραγορίαν, εις τας σκλαβιάς την ελευθερίαν, εις τας αμαρτίας την συγχώρησιν…
Ιερείς και λαϊκοί άνδρες και γυναίκες την Παρθένον επικαλείσθαι…».
Ομως, αυτή την προστασία της Παρθένου Μαρίας ζήτησε -όπως αναφέρεται στη σελ. 9 του αφιερώματος και ο Μεγάλος Ελληνας ποιητής Αχιλλέας Παράσχος (1838 – 1895) που αντικρίζει την κόρη του να λιώνει από την αρρώστια λέγοντας στο σημαντικό αυτό ποίημά του: «Στην έρημή σου έρχομαι και πάλιν εκκλησία/ αγαπημένη Παναγιά, χλωμή μου Παναγία/ Ηρθα τον πόνο να σου πω/ που έχω στην καρδιά μου/ Δεν έχω άλλον από σε, το ξεύρεις δέσποινά μου/ Μάννα του κόσμου! πρόφθασε/ η χάρις σου ας με ράνει/ βασίλισσα των ουρανών, λευκή του κόσμου σκέπη/ μονάχα τώρα η χρυσή εικόνα Σου με βλέπει… Αχ! κάμε μούτηνε καλά, η χάρις σου ας τη γιάνη,/ δεν θέλω η Μαρία μου, δεν θέλω να πεθάνη».
ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΡΕΜΑΣΕ ΨΗΛΑ ΣΤΗΝ ΚΑΜΑΡΑ ΣΟΥ
Αλλά κι ο Γεώργιος Δροσίνης συμβούλευε τον Ελληνα για την Παναγία: «Παναγία Παρθένος!!/ Την εἰκόνα της κρέμασε ψηλὰ στην κάμαρά σου·/ στης ζωής τους δρόμους οδηγήτριά σου/ κι υπνοδότρα θεία στα βλέφαρά σου./ Να σκεπάζη ανάλαφρα τον ύπνο σου των λευκών χεριών της η βοήθεια. /Να σου φέρνη τα γλυκύτερα όνειρα και τη μέρα να στα δείχνη αλήθεια».
Αλλά και ο Γεώργιος Βερίτης, χριστιανός Ελληνας ποιητής που δυστυχώς έφυγε γρήγορα από τη ζωή (1915 – 1948) στο ποίημά του “Ελλήνων ύμνος” ύμνησε την Παναγία του βασανισμένου λαού μας γράφοντας: «Ω χαίρε, χαίρε, αθάνατη Παρθένα και Μητέρα!/ Μεσ’ στου πολέμου την οργή και μεσ’ στην καταιγίδα,/ σε σένα υψώνεται η ψυχή κι’ ο νους μας νύχτα – μέρα…».
ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Σεβάσματα μεγάλα της Παναγίας στην Ελλάδα: Τήνου, Πάρου, Προύσσου, Σουμελά, Κύκκου, Κύπρου, Μαχαιρά Λευκάδας, Ελώνης, Σκιάθου, Χρυσοσκαλίτισσας και τόσα άλλα αποτελούν τόπους ιερούς της ορθόδοξης Χριστιανοσύνης Κρήτης, Ελλάδας, Μικράς Ασίας και ελληνικής διασποράς.
Σ’ αυτούς τους ιερούς ναούς – σύμβολα της Παναγίας προσέρχονται οι πιστοί να ικετεύσουν νιώθοντας τη χάρη του ελέους της μητέρας του Χριστού εκ περάτων συναθροίζεστε στο γενέθλιο χωριό της Γεθσημανής μας κήδευσαν το άγιο σώμα που ενσώματο ανέλαβε ο υιός και θεός της στους ουρανούς να ικετεύει και να μεσιτεύσει για τους πόνους και τους πόθους των πιστών και απίστων… όπως ικέτευσε ο πνευματικός αυτάδελφος του Παπαδιαμάντη ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης (1850 – 1929) για το παιδί του λέγοντας της «Ω Παναγία μου, με τα πολλά καντήλια/ φύλαγε το παιδάκι μου να σου τα κάνω χίλια…».
ΕΙΝΑΙ ΤΑΧΑ ΤΟ ΚΟΡΜΙ Ο ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΟΣ ΚΑΙ ΜΠΟΥΡΖΟΥΑ Η ΨΥΧΗ ΜΟΥ;
Ωστόσο, ένας από τους καλύτερους ποιητές των καιρών μας, ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος γράφει στην “Παράκληση στην Παναγία του Προύσσου”: «Ομως κάθε φορά που συλλογίζομαι το σώμα μου είναι ο σταυρός που πόνεσε το γιο σου, η πάλη των μέσα μου τάξεων κορυφώνεται. Είναι τάχα το κορμί ο προλετάριος και μπουρζουά η ψυχή μου; Δαγκώνω τον καρπό η έννοια της στέρησής μου τον αρπάζει. Το σκοτάδι με σέρνει στη ροή του. Γέρνω στην όχθη του ξεριζωμένο δέντρο».
Το προτελευταίο κείμενο του μικρού αυτού αφιερώματος είναι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη από το διήγημά του “Νεκρός ταξιδιώτης” (το έγραψε το 1910) και έχει θέμα το παλαιό ασκητήριο της Παναγίας της Κουνιστριώτισσας: «όπου εκεί ψηλά εις το πλάγι, σιμά εις την κορυφή του βουνού ίστατο ακόμη ορθός ο χιλιετής πεύκος, όπου εις τους κλάδους επάνω, ανάμεσα στους κλώνας του είχεν ευρεθεί έναν καιρόν αιωρούμενη η λαμπρά εικών της Παναγίας της Κουνίστρας ή Κουνιστριώτισσας».
Ω! ΠΑΝΑΓΙΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΕ ΤΟΥΤΟ ΤΟΝ ΑΙΩΝΑ
Τελευταίο ποίημα του αφιερώματος με συναίσθηση θρησκευτικής σύγχρονης γραφής σε τέσσερις σελίδες του σχολικού βίου της Θεοτόκου και την κοίμησή της του Δημήτρη Κακαβελάκη. Το ποίημα αυτό γράφτηκε από μια τυχαία πνευματική συγκυρία στις 3 Ιουλίου 2004, ειδικά για το αφιέρωμα της “Τόλμης” με θέμα “Η Παναγία στη Λογοτεχνία”. Τίτλος αυτού του ποιήματος είναι “Ω Παναγία, Δέσποινα σε τούτο τον αιώνα”. Μεταφέρουμε τις 2 από τις 3 τελευταίες ενότητες αυτού του ποιήματος «Τώρα μητέρα του Χριστού,/ μητέρα των ανθρώπων, μητέρα που ευωδίασες/ και κράτησαν αιώνια οι ελπίδες/ συνέχισε να τις κρατάς σε τούτο τον αιώνα/ που ο Χριστός ξανασταυρώνεται από πιστούς και απίστους…/ Σε τούτο τον αιώνα κράτα καλά/ τη δέηση κι εμείς την ικεσία/ να νοιώθουμε το μυστήριο του θαύματος/ μην γκρεμιστεί ο κόσμος».
ΠΛΕΙΣΤΑ ΟΣΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Βέβαια το μέγα θέμα “η Παναγία στη Λογοτεχνία” τόσο τη δική μας όσο και των άλλων ορθοδόξων και αλλόδοξων χριστιανικών λαών δεν περιορίζεται στο μικρό ενδεικτικό αφιέρωμα που παρουσιάσαμε σήμερα, είναι αμέτρητα τα ποιήματα από θρησκευτικούς ποιητές, όσο και από κοσμικούς και θα ήταν ενδιαφέρον να βρεθεί τρόπος να γίνουν γνωστά τα καλύτερα σε ποιότητα από αυτά τα ποιήματα Ανατολής και Δυτικής Χριστιανοσύνης.
Ομως, τη σημερινή μικρή επίκαιρη παρουσίαση θα τελειώσουμε με ένα ποίημα με τίτλο “Στην Παναγία” του κυρού αρχιεπισκόπου Κρήτης (και ποιητή) Τιμόθεου Παπουτσάκη: «Στεφάνωμα του νικητή η θεία σου Κοίμηση,/ στην ταπεινή σου αφάνεια και στης ζωής το μόχθο/ αγώνων τέλος κι η μετάσταση, αιώνια δόξα./ Η νεκρική σπηλιά και της Γεθσημανή ο τάφος/ για πάντα να κρατήσουν δεν μπορούν τ’ άφθαρτο σκήνος./ Τρανό το θαύμα τούτο και στη γνώση αχώρητο,/ με αγγέλων συνοδεία το λόγο βεβαιώνει τον προφητικό./ Παρέστη η βασίλισσα εκ δεξιών σου Πεποικιλμένη./ Παντάνασσα του Ουρανού, Κυρία των αγγέλων,/ γενεές των γενεώ και εδώ στη γη σε μακαρίζουν/ μα εγώ μητέρα μου σε νιώθω και δακρύζω».
