Πάνω σε κάποια αποσπάσματα των Προσωκρατικών

Ο Ηράκλειτος είναι ο πιο επικριτικός απ’ όλους τους Προσωκρατικούς. Σε κάποια απ’ τα αποσπάσματα (fragmenta) που μας διασώθηκαν βλέπει κανείς όχι μόνον μια σκέψη ρωμαλέα και πρωτότυπη αλλά και μια στάση θυμωμένη απέναντι στα κρατούντα με χροιά αυστηρά κριτική και ανατιναχτική συνάμα των ισχυόντων και κοινώς αποδεχτών. Τέτοιες διαθέσεις δεν συναντάμε πουθενά αλλού στους προ του Σωκράτη, ας πούμε, στοχαστές παρά μόνον στον Ηράκλειτο, σε σημείο μάλιστα που με κάνουν να τον χαρακτηρίζω όχι τόσο ως σκοτεινό (όπως είθισται εξάλλου), αλλά περσότερο ως αγαναχτισμένο.
Το απόσπασμα: οὐ δεῖ <ὡς> παῖδας τοκεώνων, ὧν τοῦτ’ ἔστι κατὰ ψιλόν· καθότι παρειλήφαμεν (Diels, 74), λειτουργεί ως ρυθμιστής του τρόπου εκείνου απαγκίστρωσης όχι μόνον από τις παραδοσιακές συνήθειες και πιστεύω αλλά κι από τις τρέχουσες ιδέες κι ειδήσεις, μεταφερόμενες από τρίτους (συνήθως θεωρούμενοι ως «αυθεντίες» κι «επαΐοντες») κι ακολουθούμενες απ’ όλους. Για τον Ηράκλειτο ο τρόπος αυτός, που συνάμα συνιστά και ηθική στάση (κι αυτό προκύπτει από το ρήμα δέω του αποσπάσματος), δεν μπορεί νάναι αυτός του παιδιού απέναντι στους γονείς, δηλαδή η τυφλή αποδοχή των όσων του λένε και του επιβάλλουν. Το παιδί, μην έχοντας διαμορφώσει συνείδηση, άρα και δική του σκέψη και, συνεπακόλουθα, δυνατότητα ελέγχου των σερβιρισμένων απ’ τους γονείς του ιδεών, πιστεύω, στάσεων (που πάντα αποτελούν για την κάθε προηγούμενη γενιά το πατροπαράδοτο και άρα μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση), δεν δύναται ν’ αντισταθεί και να διατυπώσει αντίλογο, τέτοιον που θα γκρεμίσει καθετί δασκαλεμένο απ’ αυτούς.
Και το παιδί δικαιολογείται λόγω ελλείψεων κι αδυναμιών. Ο Ηράκλειτος δεν απευθύνεται, όμως, στα παιδιά παρά μάλλον στους ενήλικες, δηλαδή σ’ αυτούς που έχουν αποκτήσει (;) συνείδηση και δεν θα έπρεπε να έχουν αυτή τη στάση των παιδιών. Παρ’ όλ’ αυτά, ακόμα κι οι «ώριμοι» στη συνείδηση και στη διάνοια θυμίζουν ως προς αυτό τα παιδιά (εξ ου κι η ανάγκη του Ηράκλειτου να διατυπώσει την αποτροπή του διασωθέντος αποσπάσματος).
Και τούτο συμβαίνει γιατί το παραδεδομένο (πατροπαράδοτο, παραδοσιακό κ.λπ.) γίνεται αντιληπτό όχι μόνον ως έρεισμα κι οδηγός για την αποφυγή κάθε είδους παγίδας και επισφάλειας αλλά και ως ο πιο έγκυρος, τάχα, τρόπος της ερμηνείας κι αντιμετώπισης του κόσμου! Και όσο περσότερο δοκιμασμένο είναι από σειρά γενεών, τόσο πιο εύκολα και γρήγορα αφομοιώνεται απ’ τους επιγόνους, ακυρώνοντας, αναπόφευκτα, κάθε προσπάθεια αντιπαράθεσης μ’ αυτό.
Και μπορεί το παραδεδομένο ή γενικότερα αυτό που μεταφέρεται από τρίτους να δημιουργεί ασφάλεια κι αποδοχή απ’ το περιβάλλον, να τακτοποιεί το σύμπαν (το προσωπικό ή και το ευρύτερο) σε κουτάκια κι έτσι να εξαλείφει τον φόβο του αγνώστου, αλλά κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ακόμα κι αν ο κάθε επίγονος μπορούσε ή τολμούσε να περάσει απ’ τη βάσανο της κρίσης του όλα τα παραδεδομένα απ’ τους προγόνους ή απ’ τους σύγχρονους τρίτους, θα συνέχιζαν αυτά να φαντάζουν ως πράγματι σανίδα σωτηρίας, ως λιμάνι απάνεμο ή ως αυτή η κάποια λύση! Ας τάχουν υπ’ όψιν τους αυτά όλοι όσοι είν’ εξ απαλών ονύχων καπιστρωμένοι και παρωπιδοφόροι ή όσοι νομίζουν ότι μιλάνε και πράττουν ανεπηρέαστα κι ελεύθερα, γιατί συνήθως σε όλους αυτούς υπόκεινται αλλότριες φωνούλες, προερχόμενες απ’ τα παλιά «σημαντικά» ή απ’ τα τωρινά «έκτακτα»!
Ίσως, τελικά, νάναι μια μικρότητα ή μια δειλία να θέλει να «συγγενεύει» κανείς με τους κοντινούς ή μακρινούς προγόνους του μόνο και μόνο για να νιώθει ο ίδιος ότι εκπληρώνει μια αποστολή ή ότι αποτελεί συνεχιστής ή για να αποφεύγει την αιμάσσουσα μοναξιά και τον κίνδυνο που καραδοκούν για τους εταστικούς και για όλα τα πνεύματα αντιλογίας αυτού του κόσμου.