Πάνω σε κάποια αποσπάσματα των προσωκρατικών (Ι)

Πριν από 40 περίπου χρόνια ο Ρένος Η. Αποστολίδης έγραφε για την ανάγκη συγκρότησης μιας γενικής διεμπειρίας της πραγματικότητας, εννοώντας ότι πρέπει να νοούμε τον κόσμο βάσει ενός «κατ΄ επέκταση» αναλόγου προς ό,τι η κοινά λεγόμενη «εμπειρία» – το ξυνόν του Ηράκλειτου – προσφέρει, γιατί σε αντίθετη περίπτωση πέφτουμε στο γνωσιολογικό σφάλμα να περιγράφουμε και να αναλύουμε το υπαρκτό και τη μη, με όρους κοινής λογικής, κοινής αντίληψης, κοινού σκέπτεσθαι, προβάλλοντας, έτσι, τα προϊόντα της σκέψης μας πάνω σε ό,τι νομίζουμε ότι αποδίδουμε τάχα αντικειμενικά.
Αυτό ακριβώς είναι και το σφάλμα που θέλουμε να αποφεύγουμε αλλά, τελικώς, συνέχεια το διαπράττουμε, γιατί στην προσπάθεια μας να νοήσουμε το καθετί ζωντανό και μη, χρησιμοποιούμε μόνον ό,τι μας είναι οικείο, συμβατό με τα φυσικά μας και τον ανθρώπινο τρόπο μας και δοσμένο από την βιολογικά προσδιοριζόμενη εμπειρία μας. Η δυνατότητα διεμπειρίας θα παραμένει για τον άνθρωπο μια χιμαιρική κατάσταση, όσο δεν αποτινάζει από πάνω του την σύμφυτη, με τα ανθρώπινα, συνήθεια να πιστεύει ότι «μεταφέρει» σε τρίτους τον κόσμο, ενδοσκοπούμενος και αυτοδιερευνώμενος, μόνον. Επομένως, είναι αυτή η αναδίπλωση, αυτό το βύθισμα στον εαυτό που ακυρώνει την προοπτική διεμπειρίας.
Τούτο ήταν κάτι που το είχε συλλάβει η σκέψη, ύστερα από εκείνο το ξύπνημα της από τον λήθαργο του Μύθου και της δεισιδαιμονίας, εκεί στις ακτές της Ιωνίας, στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Το γνωστό απόσπασμα του Κολοφωνίου Ξενοφάνη μας δίνει με ποιητικό τρόπο τον παραπάνω συλλογισμό: ἀλλ’ εἰ χεῖρας ἔχον βόες <ἵπποι τ’> ἠὲ λέοντες/ ἢ γράψαι χείρεσσι καὶ ἔργα τελεῖν ἅπερ ἄνδρες,/ ἵπποι μέν θ’ ἵπποισι, βόες δέ τε βουσὶν ὁμοίας [ ]· κι οι άνθρωποι, φυσικά, το ίδιο!: Αἰθίοπές τε <θεοὺς σφετέρους> σιμοὺς μέλανάς τε Θρῇκές τε γλαυκοὺς καὶ πυρρούς <φασι πέλεσθαι>.
Αυτή η προβολή της δομής μας και των φυσικών μας στην πραγματικότητα, σε σημείο μάλιστα να γίνεται η πραγματικότητα κατ’ εικόνα και ομοίωση μας, να έρχεται στα δικά μας τα μέτρα, να την τοποθετούμε στανικά στην προκρούστεια κλίνη μας, εξηγεί γιατί κάθε Μεταφυσική, κάθε υπερβατισμός και κάθε λόγος περί του Όντος συνιστά μόνον λόγο περί της δικής μας φύσης και δικής μας δομής σκέψης και σώματος. Δύο ποδιά έχουμε, επομένως δύο πόδια πρέπει να έχουν κι οι Θεοί μας. Συμμετρική είναι η κατασκευή του σώματος μας, συμμετρικά και τα αρχιτεκτονήματά μας.
Ωστόσο αυτός ο επεκτατισμός του εαυτού στην πραγματικότητα συμπαρασύρει (μοιραίως;) και την Ηθική. Δεν είναι μόνον η νοούσα συνείδηση που θέλει να προβληθεί σε ό,τι υπάρχει γύρα της αλλά κι η πράττουσα συνείδηση. Κι αυτό συμβαίνει γιατί με την πρώτη προβολή νομίζουμε ότι περιγράφουμε τον κόσμο ενώ με την δεύτερη νομίζουμε ότι τον εξηγούμε. Η πρώτη προσπάθεια να εξηγηθεί ο κόσμος ως ηθική αναγκαιότητα γίνεται από τον Αναξίμανδρο: Ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών· διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν, [ ]. Ανάλογα εγχειρήματα συναντάμε και στη δημοτική μας ποίηση, όπου η φύση συμπάσχει στον ανθρώπινο πόνο (στη λόγια ποίηση η φύση είναι αδιάφορη), αλλά και στην τόσο προσφιλή και καθημερινή συνήθεια να εξηγούμε αντιδράσεις των κατοικίδιων ζώων μέσω του ανθρωπομορφισμού!
Μολοντούτο, ακόμα κι όταν αποδίδουμε στη φυσική αναγκαιότητα την αξία μιας ηθικής τάξης, η δυνατότητα διεμπειρίας καταργείται γιατί η προσπάθεια συνένωσης του φυσικού κόσμου με τον κόσμο της Ηθικής συνιστά παρά φύσιν μετάβαση ανάμεσα σε δύο ασύμβατα επίπεδα. Ακόμα κι οι Προσωκρατικοί πέφτουν σε αυτό το παράπτωμα· κι ο ίδιος ο Ηράκλειτος όταν μιλάει για πόλεμο στη φύση. Εδώ η ηθική έχει κατακλύσει όλες τις ερμηνείες περί κόσμου, αλλά στην πραγματικότητα αυτό που γίνεται είναι όχι η μετάδοση σε τρίτους νοήματος κόσμου ή κόσμων, παρά η ακόμα πιο εκλεπτυσμένη και ραφιναρισμένη μετάδοση αυτής τούτης της ηθικής τάξης.