Πάνω σε κάποια αποσπάσματα των Προσωκρατικών (IV)

Ισχυριζόμενη η φιλολογική επιστήμη ότι οι στοχαστές του έκτου και του πέμπτου π.Χ. αιώνα προσπαθούν για πρώτη φορά να εξηγήσουν τον κόσμο στηριγμένοι στον λόγο, δηλαδή σε επιχειρήματα και λογικές αποδείξεις, και στα ίδια τα δεδομένα της φύσης, προβαίνοντας ταυτόχρονα ο ένας σε κριτική ανάλυση των θέσεων του άλλου, ουσιαστικά τοποθετεί την για πρώτη φορά στην ιστορία της σκέψης “επιστημονική” θεώρηση της πραγματικότητας στην περίοδο τούτη.
Ομως, εγώ φρονώ ότι οι Προσωκρατικοί στη βάση τους δεν κάνουν τίποτ’ άλλο απ’ το να συνεχίζουν την παράδοση του Ομήρου, των ποιητών και των μυθοπλαστών σύμφωνα με την οποία οι Θεοί, ή τέλος πάντων δυνάμεις θεϊκές, είναι ρυθμιστές των πάντων, άρα κι η βαθύτερη αιτία όλων.
Κι είναι τόσο διαποτισμένοι οι Προσωκρατικοί στην παράδοση αυτή που συνεχίζουν να αναγάγουν όλα τα επιμέρους σε μια αρχή με θεϊκά χαραχτηριστικά (αιώνια κι αθάνατη). Αλλος στο νερό ή στον αιθέρα, κι άλλος στη φωτιά ή στον αριθμό. Οι μόνοι που γλιτώνουν απ’ την καταδυνάστευση αυτή είν’ οι Ατομικοί, Δημόκριτος και Λεύκιππος! Κι ας διατείνονται ορισμένοι ότι μαζί με την καινούργια έννοια του Κόσμου έφεραν και την έννοια του κοσμικού θεού, αναχωρώντας έτσι τάχα από την παραδοσιακή ιδέα των θεών. Όμως θεοί και τότε, θεός και τώρα! Κι ας διακήρυττε ο Ξενοφάνης ότι· οὔτοι ἀπ’ ἀρχῆς πάντα θεοὶ θνητοῖσ’ ὑπέδειξαν, ἀλλὰ χρόνωι ζητοῦντες ἐφευρίσκουσιν ἄμεινον (Diels, 18). Ακόμα κι αυτός, όμως, μιλάει για έναν θεό που ελέγχει τον κόσμο.
Δεν θα διαφωνήσω ότι όλοι οι Προσωκρατικοί φυσιολογούν, κοσμολογούν, ή οντολογούν προσπαθώντας να μιλήσουν για τη φύση και τον κόσμο ή να δείξουν αν μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει την αλήθεια. Στον πυρήνα, όμως, της σκέψης τους υπάρχει ακόμα ο θεός στον οποίο ανάγουν όλ’ αυτά. Επομένως, θεολογούν όπως όταν μίλαγαν οι ποιητές πριν απ’ αυτούς για θεούς και ζητούσαν την επίκληση του θείου για να εμπνευστούν. Ο Όμηρος, όμως, κι οι λοιποί τεχνίτες του λόγου υπάρχουν ακόμα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα κι επηρεάζουν και προσδιορίζουν τη σκέψη στη νέα αυτή εποχή της “επιστημονικής” αναζήτησης. Και πώς αλλιώς; Η παράδοση δύσκολα ξεριζώνεται και σίγουρα όχι αμέσως, η μαγεία φαίνεται να υφίσταται ακόμα και στους πιο φαινομενικά αυστηρούς συλλογισμούς και στα πιο λογικά «επιχειρήματα».
Μα και στις μέρες μας με την έκρηξη της επιστημονικής γνώσης, τις ανεκδιήγητες τεχνολογίες και την ψηφιοποίηση δεν παρατηρείται μια θεολογίζουσα τάση αναγωγής, παρόμοια μ’ εκείνη των Προσωκρατικών; Στο Cern μίλησαν για τη μεγάλη ανακάλυψη του σωματιδίου του θεού (κι εδώ παρών ο θεός), ενώ στη διατύπωση της θεωρίας ενοποίησης των πάντων, που όλοι ονειρεύονται και πασχίζουν να επαληθεύσουν και πειραματικά, ενυπάρχει ως διάθεση και τάση η μαγεία της προ των Προσωκρατικών εποχής.
Δεν γλιτώνουμε απ’ τους θεούς όση πρόοδος και αν σημειωθεί στη σκέψη, όσο κι αν πιστεύουμε ότι αποτινάσσουμε από πάνω μας τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις, την εικόνα ενός παντοδύναμου και ρυθμιστή των όλων. Ίσα-ίσα είν’ αυτή η πολυπλοκότητα των συλλογισμών μας και το βύθισμα σ’ ακόμα πιο λεπτεπίλεπτα εγχειρήματα που μας φέρνει πιο κοντά σε θεούς και δαίμονες, δηλαδή σ’ όλ’ αυτά απ’ τα οποία πασχίζουμε ν’ απαλλαχτούμε μέσω αυτής της πολυπλοκότητας κι αυτού του βυθίσματος. Ίσως γιατί φτάνοντας στα όρια της σκέψης, εκεί που όλα είναι πέραν της ανθρώπινης κατανόησης, αδυνατούμε να βρούμε και κάποιο άλλο πάτημα για να “ερμηνεύσουμε” τον “κόσμο”.