Πάνω σε κάποια αποσπάσματα των Προσωκρατικών (XI)

Η άνεση με την οποία καταπίνουν οι Έλληνες μασημένη «τροφή» είν’ ανεκδιήγητη. Όταν, μάλιστα, η «τροφή» αυτή έρχεται κατευθείαν απ’ τους αρχαίους προγόνους, με μεγάλη ακρισία και ταυτόχρονα με περηφάνια τη δεχόμαστε ακόμα κι αν δεν είναι πρώτων ποιοτήτων. Κοινώς, τα λεχθέντα υπό τους αρχαίους δεν σηκώνουν καμία αντίρρηση γιατί μας μάθανε στο «σχολείο» ότι την «αυθεντία» δεν πρέπει να την αμφισβητείς, ότι οι ρήσεις των αρχαίων ισοδυναμούν με θέσφατα ή τουλάχιστον έχουν αξιωματική δύναμη.
Τέτοια είναι η περίπτωση του αισχύλειου πάθει μάθος που συναντάει κανείς στην περίφημη Ορέστεια. Η παραδοχή ότι για να μάθει κάποιος θα πρέπει να υποφέρει μέσ’ απ’ την εμπειρία, δηλαδή την επαφή με την πραγματικότητα, ότι η μάθηση πετυχαίνεται μέσα απ’ τον δύσκολο και κακοτράχαλο δρόμο, ήταν κι είναι αυτονόητη για τους Έλληνες και δεν σηκώνει συζήτηση (τουλάχιστον για τους πολλούς). Κι όμως! Τα πράγματα δεν είν’ έτσι, που θα πει ότι οι άνθρωποι πολλές φορές, ή μάλλον σχεδόν πάντα δεν μαθαίνουν μέσ’ απ’ τα παθήματα που τους χτυπάνε αλύπητα.
Πριν απ’ τον Αισχύλο έμμεση αναφορά σ’ αυτό (με τη μορφή νύξης θά ’λεγα) είχε κάνει ο Ηράκλειτος με διάθεση, όμως, επικριτική κι ανατρεπτική (κι είναι ο πρώτος που το κάνει με τέτοια διάθεση) και πριν απ’ αυτόν ο Ησίοδος. Αλλά θα μείνω στην ηρακλείτεια θέση που ενδιαφέρει περσότερο και ταυτόχρονα αντιτίθεται στην αισχύλεια ρήση: οὐ γὰρ φρονέουσι τοιαῦτα πολλοί ὁκοίοις ἐγκυρέουσιν, οὐδὲ μαθόντες γινώσκουσιν, ἑωυτοῖσι δὲ δοκέουσι (Diels, 17) και ἀμαθίην γὰρ ἄμεινον κρύπτειν, ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον (Diels, 95). Και στα δύο αποσπάσματα ακούμε απλώς απόηχους της αισχύλειας ρήσης, περσότερους στο πρώτο και ελαχιστότατους στο δεύτερο.
Ο Ηράκλειτος αρνείται ότι ο άνθρωπος μπορεί να μάθει μέσ’ απ’ την εμπειρία ακόμα κι αν αυτή είναι σκληρή κι αδυσώπητη, γιατί παραμένει στις δικές του απόψεις (δόξες) για τα πράγματα. Κοινώς, είναι ισχυρογνώμων και προσκολλημένος στην προσωπική του πίστη και γνώμη μιας και το γιγνώσκειν, ως μια πράγματι απαιτητική και δύσκολη  γνωστική διεργασία για τους πολλούς, προϋποθέτει το πέρασμα απ’ τα φαινόμενα στην βαθύτερη ουσία, στο πώς έχουν τα πράγματα τελικώς.
Εγώ φρονώ ότι οι άνθρωποι αποφεύγουν να μάθουν μέσ’ απ’ τα λάθη τους και κατ’ επέκταση να το παραδεχτούν ανοιχτά, γιατί η μάθηση που έρχεται μέσ’ απ’ τα παθήματα, που θα πει ότι έρχεται κατόπιν εορτής, χαραχτηρίζει περισσότερο τους ηλίθιους παρά τους μη ηλίθιους. Προς αποφυγή τέτοιων χαρακτηρισμών από τρίτους οδηγούνται στην πράξη πλέον (κι αυτό έχει τη μεγαλύτερη σημασία) σε μια ακύρωση της αισχύλειας ρήσης. Αλλά κι αν υποθέσουμε ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισμός δεν ισχύει για τους ίδιους παρά μόνον για τους άλλους, τότε βλέπω ότι είναι πολύ εύκολο για τους παθόντες (αλλά όχι μαθόντες) να μην αντιληφθούν τα παθήματα ως τέτοια (εδώ απουσιάζει το γιγνώσκειν), παρά τις συμβουλές και τις προτροπές των «απ’ έξω» (και πάντα οι «απ’ έξω» όλως άλλη αντίληψη έχουν περί παθημάτων), αλλά ως μια πηγή ηδονής (ας μην ξεχνάμε ότι μέσα σε κάθε κόλαση υπάρχουν και στιγμές παραδείσιες!) που τους παρακινεί να επαναλάβουν τα ίδια.
Επομένως δεν καταλαβαίνω γιατί θα ’πρεπε να ήταν τα πράγματα κι αλλιώς, γιατί δηλαδή θα ’πρεπε να μαθαίνουν οι άνθρωποι μέσ’ απ’ τα παθήματα όταν δεν τους ενδιαφέρει  αυτό ή αρνούνται να μάθουν, είτε από φόβο να μην χαραχτηριστούν ως ηλίθιοι (ειδικά οι λαμβάνοντες υπ’ όψιν την κοινωνική κατακραυγή), είτε από διαφορετική αντίληψη που έχουν περί «παθημάτων». Υπάρχει και μάθηση πέρ’ απ’ τα παθήματα ή γενικότερα απ’ τις «αρνητικές» (για τους άλλους πάντα) εμπειρίες!