» Ο Αϊ-Γιάννης, ο Ριγολόγος, γιορτάζει
Ήταν στο τέλος του καλοκαιριού. Ήταν στην εορτή του Αγίου Ιωάννη, του Ριγολόγου. Φέτος είχα την τύχη να προσκυνήσω τη χάρη του με τα ξαδέλφια μου και μια μεγάλη παρέα από τον Κουφό. Είχα τόσα πολλά ακούσει για το πανηγύρι που γινόταν στο ακρωτήριο της Σπάθας στον Νομό Χανίων. Περνούσα το καλοκαίρι εκείνο στο σπίτι της θείας της Ελευθερίας. Όλοι μαζί αποφασίσαμε να πάμε με το αγροτικό το βράδυ στη γιορτή του Αγίου.
Στο πέτρινο ακρωτήριο της Σπάθας, το μεσαίο από τα τρία που είναι στο βόρειο μέρος του Νομού Χανίων δοξαζόταν σ’ ένα ξωκλήσι, που κάποτε ήταν μεγάλο μοναστήρι και πιο παλιά σε χρόνια αρχαία τόπος ιερός της Άρτεμης λογιζόταν. Αφήσαμε κατά το σούρουπο την καρπερή κοιλάδα και ανηφορίσαμε την ραχοκοκαλιά της Σπάθας. Απότομες και συχνές στροφές μας ανέβασαν στην κορυφή του βουνού. Έπεφτε η νύχτα. Μακριά μικρόπαιζαν φώτα. Το πρώτο χωριό που συναντήσαμε ήταν η Ροδωπού, που αναλάμβανε πάντα τη διοργάνωση του πανηγυριού. Έσφυζε από ζωή, από τις προετοιμασίες. Κατόπιν ένας δύσκολος και κακοτράχαλος δρόμος, σαν στρατιωτικός, ίσα-ίσα για ένα αυτοκίνητο. Πηγαίναμε αργά. Περνούσαμε πλαγιές κοφτές με χαμηλά δέντρα. Δίπλα μας οι προσκυνητές πεζοί κι άλλοι με τα ζώα τους, με κάποιο φως να τους οδηγεί. Κάποιοι βιάζονταν. Δυσκολευτήκαμε να φτάσουμε στο τέρμα του δρόμου αυτού, όπου πραγματικά ήταν απορίας άξιον πόσα πολλά οχήματα είχαν φτάσει πριν από μας. Τόσος πολύς κόσμος είχε έρθει και θα ερχόταν ακόμη περισσότερος στη γιορτή Του. Τόσοι από όλη τη γύρω περιοχή ανέβηκαν να ζήσουν το βράδυ αυτό κάτι το τόσο ξεχωριστό.
Αφήσαμε το αυτοκίνητο στο πλάτωμα με τους χαμηλούς θάμνους και με μοναδικό στόλισμα τα χαράκια και πήραμε το μονοπάτι που οδηγούσε προς τα κάτω. Δύσβατο πέρασμα, ορεινό, κατηφορικό και φιδίσιο. Χάραζαν την πορεία της καθόδου κηλίδες από φώτα που προχωρούσαν. Από φακούς τα περισσότερα σε κίνηση. Προς κάτι το αθέατο, προς κάτι που ηχούσε ακαθόριστα στην αρχή, ένα βουητό, ένας αχός. Σπίθες, ψίθυροι και σκοτάδι. Ένιωθες να προσεγγίζεις σε μιαν άβυσσο, σ’ ένα καθαρτήριο. Κι από πάνω μια νύχτα αστραφτερή και παγωμένη. Ο θόρυβος συνεχής, άρχισε να αποκτά τη δική του σφραγίδα, τη δική του ιδιαιτερότητα. Σκοπός και ήχοι σ’ ένα μακρινό πυθμένα, το φως ακόμα ασαφές, σαν ένα σύννεφο, σαν να ερχότανε μέσα από τη γη, από έγκατα σκοτεινά.
Ο θόρυβος έγινε μουσική λύρας και τραγούδι. Μια ουρά από φώτα μπροστά μας. Σημεία που αντίφεγγαν σαν λεπίδα κοφτερή. Το ένιωθες πως έφτανες στο σημείο, σε μια εικόνα που καθάριζε αργά, σ’ έναν ήχο που άκουγες σωστά όσο πιο πολύ πλησίαζες. Συνέχιζαν στο διάβα σου οι πέτρες, τα σκίνα και οι ασπάλαθοι. Σαν τυλιχτάρι ξεδιπλώνεται μια υπέροχη εικόνα. Το πανηγύρι. Μπροστά το πρώτο στέκι. Πρόχειρο και χρήσιμο για τους πιστούς στο μικρό πλάτωμα στο τέλος του μονοπατιού. Η πλαγιά απότομη και σκοτεινή. Όμως όλο και μεγαλώνει η φωτεινή κηλίδα και η εστία δεν είναι πια τόσο ακαθόριστη. Διάχυτες οσμές, από θυμίαμα, από αρνίσιο κρέας που ψήνεται αντικριστά. Καπνοί από τα ξύλα που καίγονται και τσίκνα που ανεβαίνει. Μια παράξενη ζέστη παιγνιδίζει. Αντρίκιες κρητικές φωνές και γέλια. Στο χώμα τα κτυπήματα του χορού και λύρες και λαγούτα. Ακόμη μια ομίχλη και μια μυρωδιά που γίνεται απτή. Φανάρια πολυεδρικά. Ασέληνη νύχτα και η γραμμή γερτή προς την ευωχία με το παλιό κρασί του τόπου, τις νόστιμες μερίδες και τις κραυγές του γλεντιού. Νυκτερινές οι καμπύλες και οι στροφές του χορού πάντα ν’ ακολουθούν το γύρισμα.
Ντόπιοι και ξένοι και δικοί στην κίνηση αυτή. Ένα ασταμάτητο πήγαινε και έλα. Και μείς φτάσαμε. Στο βάθος μιας πετρόσπαρτης κοιλάδας, ενός κοιλώματος στην αγριάδα του βουνού. Είχαν φτάσει και οι κουβαλητές με τα υποζύγια φέρνοντας πατροπαράδοτα καλούδια. Εκεί που προστάτευε το ιερό μια ράχη από τη θάλασσα. Εκεί, λένε, πως άραξε ο Ιωάννης κάποτε και ασκήτευσε. Σε πλούσια χρόνια, πλούσιο μοναστήρι. Σήμερα ένας μύθος, σήμερα μια συμφωνία ακριβώς στα μέτρα μας. Σήμερα μια αντίφαση.
Λένε πως στην αρχαιότητα ήταν το βουνό κατάφυτο και πάνω του μεγάλες πολιτείες. Τώρα οι ρίζες του ως τη θάλασσα, γυμνές και πέτρες κάθετες και οι πλαγιές άδεντρες και φτωχές. Μα τόσο πολύ δυνατές. Τώρα το συγκεκριμένο βράδυ στην κόχη αυτή ξαναζούν οι πέτρες και έρχονται κοντά μας τα όνειρα. Ο χρόνος άραξε μέσα μας και καταλαβαίναμε τη θάλασσα γύρω μας. Ήταν το ιερό της Άρτεμης και μετά έγινε κατοικία του Αϊ- Γιάννη. Ένα αψύ αεράκι κρητικό μας στέλνει την αλμύρα. Οι ώρες μικρές. Αστροφεγγιά καλοκαιριάτικη. Στα πόδια μας μια όαση, ένα κάτασπρο ξωκλήσι και γύρω του με ασβέστη μπόλικο και μέχρι τις πέτρες και τα λίγα δέντρα και καρτερικό. Και ο πλάτανος και οι ξερολιθιές. Κάποτε σ’ αυτά τα προγονικά μερίδια θα έσπερναν πριν λιγοστέψει το χώμα, πριν το εξανεμίσουν οι βροχές και τα ρυάκια και οι φωτιές. Τα δέντρα που έμειναν μάρτυρες, δυο και τρία. Με χαμηλά κλαδιά. Εκεί που απόψε οι άνθρωποι είχαν σταλίσει σαν πρόβατα.
Είχαν στήσει τα τσαντίρια τους, τις σκηνές τους σε γωνιές που γινότανε οι χαρές, που κρατούσε το γλέντι. Χόρευαν και λυγίζονταν και τραγουδούσαν. Ζούσαν. Τόσος κόσμος να τραγουδά και να χορεύει. Αδέρφια για μια νύκτα. Μα όταν κτυπήσει η καμπάνα, όλα θα σταματήσουν. Το νήμα θα κοπεί από το καλοκαιριάτικο μαχαίρι. Θα έρθει η ώρα της προσευχής και θα αρχίσει η νηστεία. Μέχρι να κατεβάσει μια φωτεινή ακτίνα της η μέρα. Μέχρι τότε μπορούν να κερνούν και να μεθούν και να τρώνε. Και να φιλιούνται. Μπορούν να πηγαίνουν από στέκι σε στέκι και να χορεύουν και πάλι να χορεύουν. Να τρώνε, να ξοδεύονται ακούραστα. Να λησμονούν τις στεναχώριες και τα βάσανα. Η λύρα να προκαλεί και τα τραγούδια να ανταριάζουν. Να ανάβει ο χορός. Ο Αϊ-Γιάννης, ο Ριγολόγος, γιορτάζει.
Η νύχτα τρυφερή, βρισκόμαστε στις 29 του Αυγούστου. Στα χέρια του πανηγυριού το άγγισμα. Περάσματα και τσουγκρίσματα των ποτηριών. Το κρασί ρέει. Τρέχει το συναίσθημα. Διονυσιασμός. Βαρούν την λύρα, αντηχούν τα πατήματα. Σταγόνες βαριές και σημαίνουσες. Στο μονοπάτι, στην κάθοδο οι φωτεινές στιγμές συνεχίζουν. Στα κάρβουνα τα ψητά και στις χύτρες τα βραστά. Έγειραν οι πιο αποκαμωμένοι στα πεζούλια γύρω στην εκκλησιά, άπλωσαν τις πλουμιστές μπατανίες και τα κιλίμια να κοιμηθούν μια στάλα. Για να είναι όρθιοι στη θεία λειτουργία. Να έχουν τη δύναμη. Αναπαύονται και ανασαίνουν βαριά και μέχρι το πηγάδι με το βλυχό νερό. Μια μυρωδιά από χορτάτους ανθρώπους και γαληνεμένα ζώα. Ήμερες νότες. Ο σφυγμός μιας κυψέλης αγνώστων. Σιγά- σιγά παύει το γλέντι. Μόνο χορεύουν. Οι κοντυλιές σπαθίζουν στη νύκτα. Μόνο τραγούδι. Όλο και πιο δυνατά παίζουν, γιατί η ώρα τρέχει. Κοντεύει και προφταίνει. Οι πιο καλοί άντρες φτάνουν ως το τέλος. Ένας ρασοφόρος γέρος με το πρόσωπο χαρακωμένο, όπως τις πέτρες στη Γκιώνα, τραβά το σχοινί. Η καμπάνα βρόντησε γλυκόλαλη. Μια-δυο φορές κι ύστερα πολλές φορές συνέχεια. Μια μελωδία συγκεκριμένη. Τότε όλα σταμάτησαν. Με σπουδή άρχισαν να μαζεύουν αυτά του πανηγυριού. Να διαλύονται οι συντροφιές, να ξυπνούν και να νίβονται οι πανηγυριώτες. Μαζεύτηκαν γύρω από το ξωκλήσι με τα πρόσφορα και τα τάματα. Οι σκιές φωτίστηκαν από κεριά. Πολλά σαν το μπόι του προσκυνητή. Έτοιμοι για την λειτουργία, έτοιμοι για να ακούσουν κάποιο μήνυμα. Οι γριές που ως τότε ήταν άφαντες, τώρα τριγυρίζουν ευλαβικά και προσεύχονται. Ένας εξαγνισμός. Σήμερα δεν πρέπει να φάνε ούτε λάδι, ούτε κρέας. Τίποτε. Είναι μεγάλη η γιορτή. Λένε πως κάποιος δοκίμασε να βεβηλώσει και του έμεινε από εκείνη τη στιγμή το αιώνιο ρίγος. Οι ψαλμωδίες αντικατέστησαν τη λύρα. Οι ύμνοι στο θείο αντήχησαν στην κοιλάδα. Προχωρούσε προς την έξοδό της η νύκτα. Θα συναντήσει τη μέρα και το φως με τη λύση της θείας λειτουργίας. Η εκκλησιά γίνεται πάμφωτη. Ο ήλιος θα χαράξει αλλιώτικος σήμερα. Δεν θα λάμψει για τις μαινάδες και τον Βάκχο. Ο Διόνυσος άφησε τον Αϊ – Γιάννη στη θέση του. Και η Άρτεμη δεν διεκδικεί τα κοπάδια. Ο κόσμος σταυροκοπιέται. Σαν σκηνικό. Έκλεψες, μοίχευσες, βίασες μέχρι σήμερα. Τα αμαρτήματα κι ο κόσμος ο πολύς σκέπτεται καθισμένος στα πεζούλια. Το χάραμα. Σήμερα είναι η μέρα της νηστείας. Η τιμωρία το ρίγος. Άρχισε να φέγγει, άρχισε η μέρα να έρχεται. Να χαράζει.
Ο Αυγερινός τρεμόπαιζε καθώς ανηφορίζαμε για την επιστροφή. Είχε περάσει το γλυκοχάραμα. Μας φίλεψαν αντίδωρο και άρτο κι ύστερα με τη σειρά μας πήραμε το μονοπάτι. Τα θεία ολοκλήρωναν την διαδικασία. Ερευνούσα το χώρο της γιορτής κάτω από το λαμπρό το φως της μέρας. Ερευνούσα την περιοχή της βραδινής καθόδου. Τώρα ποιος θα ανέβει πρώτος. Τα παιδιά μπροστά δείχνουν το δρόμο. Πέτρες, θάμνοι κι αγριολούλουδα. Κόβαμε στις στροφές σαν τα αγριοκάτσικα, κρατούσαμε την ανάσα. Λαχανιάζαμε. Ορμούσαμε. Οι πέτρες κυλούσαν. Μια μαγεία. Οι τελευταίοι απόηχοι της ψαλμωδίας. Ορίζοντας, γραμμές κρυμμένες στο θάμπωμα το πρωινό. Βαθύ μπλε τ’ ουρανού, σταχτιά βουνά. Η πέτρινη κοιλάδα, το ξωκλήσι στα πόδια μας. Τα του χθες σαν όνειρο. Ο κόσμος κοπιάζει για να ανέβει. Αγκομαχάνε τα φορτωμένα μουλάρια. Κάποιος ξωμάχος τραγουδά. Καλές οι κουβέντες του πρωινού. Απλώνω τα χέρια και πιάνω τα σύννεφα. Άσπρα της δροσιάς μας τυλίγουν. Το βλεφάρισμα αχόρταγο. Μια ανακάλυψη. Μικρά βουνά τα τελειώματα των βράχων. Μετά η πτώση κάθετη μέχρι τα κύματα. Τραχιά οροπέδια κι ανάμεσα γούβες με κόκκινο χώμα. Απόηχοι της πέτρας κι η ομίχλη να αιωρείται. Τρίβεται στα βράχια, σκορπίζεται, μετατίθεται κι αποχωρεί. Τα παιδιά χειροπιαστά χορεύουν.
Ο δρόμος χωρίς την ζέστη του Αυγούστου και παρόλα αυτά πραγματικά σκληρός. Απλήγωτο το τοπίο. Πραγματικά τα σύννεφα. Ο ουράνιος θόλος απομακρύνεται. Μακριά τώρα στη στροφή μας χαιρετίζουν τα Χανιά κι αντίθετα ακριβώς το Καστέλι. Η Κίσσαμος με τα λιόδεντρα και η Κυδωνία με τις πορτοκαλιές. Οι Μαδάρες μας επιβάλλονται. Η θάλασσα, το Κρητικό Πέλαγος. Ένα παιγνίδισμα στην αίσθηση. Λαμπρότητα στα χρώματα. Μια ολόκληρη καλοκαιρινή μέρα. Μικραίνει η απόσταση κι ο δρόμος μας φέρνει στα πρώτα σπίτια. Το χωριό, η Ροδωπού μας υποδέχεται. Μια εμπειρία που μένει για πάντα, μια στιγμή ζωής αξέχαστη. Το πανηγύρι στη Γκιώνα κάπου στις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα.
* Από το υπό έκδοση βιβλίο μου “Έμψυχα και γενναιόδωρα”
