Από τα πρώτα σχεδόν έτη μετά την Ανάσταση του Χριστού (21/4/26 ή 9/4/30 ή 5/4/33 μ.Χ., οι γνώμες διίστανται) υπήρχαν διαφορές μεταξύ των Χριστιανών στο πότε θα πρέπει να εορτάζεται το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης του Χριστού.
Οι διαφορές αυτές μεγάλωναν όσο περνούσαν τα χρόνια και μερικές φορές οξύνονταν, δημιουργώντας έριδες μεταξύ των Χριστιανών. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν η Α΄ Οικουμενική σύνοδος που έγινε στην Νίκαια (Ιζνικ) της Βιθυνίας το 325 μ. Χ..να ασχοληθεί, μεταξύ άλλων, και με την ημερομηνία του Πάσχα
Από τα πρώτα σχεδόν έτη μετά την Ανάσταση του Χριστού (21/4/26 ή 9/4/30 ή 5/4/33 μ.Χ., οι γνώμες διίστανται) υπήρχαν διαφορές μεταξύ των Χριστιανών στο πότε θα πρέπει να εορτάζεται το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης του Χριστού. Οι διαφορές αυτές μεγάλωναν όσο περνούσαν τα χρόνια και μερικές φορές οξύνονταν, δημιουργώντας έριδες μεταξύ των Χριστιανών. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν η Α΄ Οικουμενική σύνοδος που έγινε στην Νίκαια (Ιζνικ) της Βιθυνίας το 325 μ. Χ..να ασχοληθεί, μεταξύ άλλων, και με την ημερομηνία του Πάσχα
Η Σύνοδος αυτή, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Εβραίοι εόρταζαν το δικό τους Πάσχα (Νομικόν Πάσχα: γιορτή που γίνεται σε ανάμνηση της απαλλαγής τους από την αιγυπτιακή αιχμαλωσία.) κατά την ημέρα της Πανσελήνου που γινόταν αμέσως μετά την εαρινή ισημερία και επειδή ο Χριστός αναστήθηκε την πρώτη ημέρα μετά την εορτή του εβραϊκού Πάσχα (ήταν τότε Σάββατο), δηλαδή την επομένη της εαρινής πανσελήνου, καθόρισε τον εξής κανόνα:
Το Χριστιανικό Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την Πανσέληνο που θα γίνει κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας ή μετά από αυτήν. Αν η πανσέληνος γίνει Κυριακή τότε το Πάσχα θα εορτάζεται την επομένη Κυριακή.
Το τελευταίο έγινε για να μην συμπίπτει ποτέ το χριστιανικό με το εβραϊκό Πάσχα.
Η πανσέληνος που συμβαίνει αμέσως μετά την εαρινή ισημερία ή κατά την εαρινή ισημερία (21 Μαρτίου), λέγεται και πανσέληνος του Πάσχα ή πασχαλινή πανσέληνος. Η πανσέληνος αυτή αποτελεί το κομβικό σημείο για την ημερομηνία του Πάσχα και σε αυτήν οφείλεται η διαφορετική ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα σε ορθόδοξους και Καθολικούς.
Μάλιστα, η Α΄ Οικουμενική σύνοδος ανέθεσε στον Πατριάρχη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, πόλη στην οποία άκμαζε η Αστρονομία τα χρόνια εκείνα, να φροντίσει τον καθορισμό της πανσελήνου του Πάσχα και κατ’ επέκταση την ημερομηνία του Πάσχα για όλες τις χριστιανικές εκκλησίες.
Δεχόμενοι λοιπόν την απόφαση της συνόδου, γίνεται φανερό ότι η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι πλέον μόνο θέμα Aστρονομικό – Mαθηματικό και όχι θεολογικό ή εκκλησιαστικό.
Στην Αλεξάνδρεια όμως, για τον προσδιορισμό των μελλοντικών πανσελήνων, όπως και των άλλων φάσεων της Σελήνης, χρησιμοποιούσαν τότε τον Κύκλο του Μέτωνα, σύμφωνα βέβαια και με το Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο (π.η.), που είχε καθιερωθεί το 46 π.Χ. από τον Ιούλιο καίσαρα.
Ο Αθηναίος Αστρονόμος Μέτων (432 π.Χ.) είχε ανακαλύψει ότι 235 (συνοδικοί) μήνες ισοδυναμούν με 19 (τροπικά) έτη. Συνοδικός μήνας είναι το χρονικό διάστημα μεταξύ δυο διαδοχικών ομωνύμων φάσεων της Σελήνης (π.χ. μεταξύ δυο πανσελήνων ή μεταξύ δυο πρώτων τέταρτων) και είναι ίσος με 29,530588 ημέρες, ενώ το Τροπικό έτος, είναι το χρονικό διάστημα ανάμεσα σε δυο διαδοχικές διαβάσεις του ήλιου από το εαρινό ισημερινό σημείο (εαρινή ισημερία) (κατά την φαινόμενη ετήσια κίνηση του ήλιου πάνω στην εκλειπτική) και είναι ίσο με 365,242199 ημέρες .
Αυτή η περίοδος των 19 τροπικών ετών ή 6940 ημερών περίπου, ονομάστηκε κύκλος του Μέτωνα ή κύκλος της Σελήνης. Ο κύκλος αυτός είναι πρακτικά χρήσιμος διότι, αν καταγράψομε τις ημερομηνίες των φάσεων της σελήνης επί 19 συνεχόμενα έτη, οι φάσεις θα επανέρχονται στις ίδιες ημερομηνίες και κατά την ίδια σειρά στα επόμενα 19 έτη κ.ο.κ.
Όμως ο κύκλος του Μέτωνα παρουσιάζει κάποιο σφάλμα. Η περίοδος των 235 συνοδικών μηνών (235Χ29,530588= 6939,688180 ημερών) δεν είναι ακριβώς ίση με 19 τροπικά έτη που έχουν 19Χ365,242199= 6939,601781 ημέρες, αλλά μεγαλύτερη κατά 0,086399 ημέρες ή 2 ώρες 4 λεπτά και 25 δευτερόλεπτα.
Το σφάλμα αυτό έχει συγκεντρωθεί από το 325 μ.Χ. και είναι –στον αιώνα μας – 4 ημέρες.
Με βάση λοιπόν τον κύκλο του Μέτωνα σχηματίσθηκε (από τους Αλεξανδρινούς αστρονόμους) ο πίνακας των πανσελήνων του Πάσχα, δηλαδή των μετά την 21η Μαρτίου Ιουλιανού ημερολογίου πανσελήνων, που ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούν οι ορθόδοξοι Χριστιανοί, άλλοι αυτούσιο (π.χ. Ρώσοι) και άλλοι (π.χ. εμείς οι ΄Ελληνες) σε σχέση και με το Νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο.
Εν τω μεταξύ, το 1582 μ.Χ., η Καθολική εκκλησία καθιέρωσε το νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο (ν.η.) (αυτό που έχομε σήμερα και εμείς στην Ελλάδα) για να διορθώσει τα συσσωρευμένο λάθος-καθυστέρηση του παλαιού (Ιουλιανού) ημερολογίου (π.η.) που ήταν τότε 10 ημέρες.
Η διόρθωση αυτή έχει ως αποτέλεσμα η εαρινή ισημερία να συμβαίνει στις 21 Μαρτίου ν.η. και επομένως είναι πολύ κοντά στην αστρονομική, η οποία άλλοτε είναι στις 21 και άλλοτε στις 20 Μαρτίου. Η ορθόδοξη εκκλησία, για διαφόρους λόγους που δεν έχουν σχέση με την επιστημονική αλήθεια αλλά κυρίως με την παράδοση, δεν δέχτηκε αμέσως την ρύθμιση αυτή και ορισμένοι ορθόδοξοι χριστιανοί (οι παλαιοημερολογίτες) συνεχίζουν κανονικά μέχρι σήμερα να χρησιμοποιούν το π.η.. Σήμερα το λάθος- καθυστέρηση είναι 13 ημέρες και σε κάθε 400 χρόνια θα αυξάνεται κατά 3 ημέρες
Η Ελληνική πολιτεία το 1923 δέχθηκε το ν. η., όπως και η εκκλησία της Ελλάδας το 1924, αλλά χωρίς μετακίνηση του Πασχάλιου και των κινητών εορτών που εξακολουθεί να τα συνδέει με το π.η.. Το τελευταίο βέβαια έγινε κυρίως για να μην διαταραχθεί η ενότητα του κοινού εορτασμού (έστω και σε διαφορετική ημερομηνία) του Πάσχα από τους ορθόδοξους χριστιανούς ανά τον κόσμο, αλλά και για να μην δημιουργηθεί σύγχυση και σάλος σε ορισμένα λαϊκά στρώματα, δεδομένου ότι ήδη υπήρχαν μεγάλες αντιδράσεις από την πολιτειακή καθιέρωση του ν.η. το 1923.
Έτσι άρχισαν οι διαφορετικές ημερομηνίες του Πάσχα στην χώρα μας (και σε όσες χώρες έχουν όμοιες ρυθμίσεις). Αυτές οφείλονται στα δυο σφάλματα στα οποία στηρίζεται ο υπολογισμός της ημερομηνίας του ορθόδοξου Πάσχα:
α) Ημερολογιακό σφάλμα: Χρησιμοποιεί το παλαιό ημερολόγιο για τον προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας (και κατά συνέπεια της πασχαλινής πανσελήνου) που στον αιώνα μας είναι 13 μέρες αργότερα.
β) Σεληνιακό σφάλμα: Χρησιμοποιεί τον κύκλο του Μέτωνα για την εύρεση των πανσελήνων, ο οποίος έχει ήδη συγκεντρωμένο σφάλμα 4 ημερών, δηλαδή δίνει την Μετώνεια (ή Ιουλιανή) πανσέληνο 4 μέρες αργότερα από την Γρηγοριανή πανσέληνο (η οποία είναι πολύ κοντά στην αστρονομική).
Ας δούμε όμως αν και πως επιδρούν τα δυο αυτά σφάλματα στην ημερομηνία εορτασμού του φετινού Πάσχα (2019) για να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς και τις πάγιες ρυθμίσεις (αλγόριθμο) του π. η. και Σεληνοδρομίου, η φετινή Μετώνεια (ή Ιουλιανή) πανσέληνος του Μαρτίου είναι στις 11 π.η. (24/3 ν.η., αστρονομική στις 21/3 ν.η.,). Την πανσέληνο αυτή η ορθόδοξη εκκλησία δεν την θεωρεί πασχαλινή, αφού είναι πριν από την 21 Μαρτίου π.η. (3 Απριλίου με το ν.η.), δηλαδή πριν την εαρινή ισημερία κατά το π. η.. Έτσι η αμέσως επόμενη πανσέληνο, που είναι 30 ημέρες μετά (όπως πάγια έχει καθιερωθεί), δηλαδή στις 10 Απριλίου 2019 π.η. (ή 23 Απριλίου ν.η., αστρονομική στις 19/4), την θεωρεί ασφαλώς ως πασχαλινή, οπότε το ορθόδοξο Πάσχα είναι την αμέσως επόμενη Κυριακή 15 Απριλίου π.η. για τους παλαιοημερολογίτες ή 28 Απριλίου ν.η. για όσους ακολουθούν το ν.η..
Από την άλλη η καθολική εκκλησία, υπολογίζει την πανσέληνο στηριζόμενη στην Μετώνεια πανσέληνο, αλλά λαμβάνει υπόψη τόσο το ν.η. για την εαρινή ισημερία, όσο και το (Σεληνιακό) σφάλμα του κύκλου του Μέτωνα για τον προσδιορισμό της πασχαλινής πανσελήνου. Με αυτές τις διορθώσεις πετυχαίνει η πασχαλινή πανσέληνος (ας την πούμε Γρηγοριανή) να είναι πάρα πολύ κοντά στην αστρονομική (το πολύ 1 ημέρα διαφορά στον αιώνα μας, ενώ η Μετώνεια 4 ημέρες):
Η Μετώνεια πανσέληνος της 11ης Μαρτίου π.η. 2019, λόγω του λάθους του κύκλου του Μέτωνα που αναφέραμε παραπάνω, δίνεται 4 μέρες αργότερα-στον αιώνα μας- από αυτή που έπρεπε να είναι και αυτό το λαμβάνουν υπόψη οι καθολικοί και θεωρούν φέτος ότι η πανσέληνος δίνεται στις 7 Μαρτίου π.η. ή 20 Μαρτίου ν.η. 2019, η οποία βέβαια δεν είναι πασχαλινή. Έτσι η αμέσως επόμενη, πάντα μετά από 30 ημέρες (όπως στο ορθόδοξο Πάσχα), αλλά κατ’ εξαίρεση για ορισμένα έτη όπως τυχαίνει φέτος (2019) μετά από 29 ημέρες, δηλαδή στις 18 Απριλίου (αστρονομική στις 19/4) είναι η πασχαλινή και έτσι το φετινό καθολικό Πάσχα είναι την αμέσως επόμενη Κυριακή 21 Απριλίου.
Αν και το π.η. κάνει Λάθος όταν θεωρεί ως ημέρα εαρινής ισημερίας την 3η Απριλίου ν.η., αφού αστρονομικά είναι στις 21 (ή 20 όπως φέτος) Μαρτίου ν.η., φέτος το λάθος αυτό δεν επιδρά στην ημερομηνία εορτασμού του ορθόδοξου Πάσχα. Το ημερολογιακό σφάλμα επιδρά μόνο αν η Γρηγοριανή και η Μετώνεια πανσέληνος συμβούν –τουλάχιστον στον αιώνα μας-από 21 Μαρτίου μέχρι και 2 Απριλίου ν.η., οπότε οι μεν καθολικοί την θεωρούν πασχαλινή, ενώ δεν την θεωρούν οι ορθόδοξοι (αφού είναι πριν τις 21/3 π.η.) με αποτέλεσμα ο εορτασμός του ορθόδοξου Πάσχα να γίνεται μετά την δεύτερη εαρινή πανσέληνο, κατά παράβαση του κανόνα της Νίκαιας! Στην περίπτωση αυτή το ορθόδοξο Πάσχα εορτάζεται αργότερα κατά 4- 5 εβδομάδες από το καθολικό Πάσχα. Αυτό θα συμβεί π.χ. το 2021 όπου η Γρηγοριανή πασχαλινή πανσέληνος είναι στις 28 Μαρτίου και η Μετώνεια (όχι πασχαλινή) την 1 Απριλίου ν.η. (καθολικό Πάσχα 4/4 και ορθόδοξο 2/5, διαφορά 4 εβδομάδες). Στις άλλες περιπτώσεις, όπως φέτος αλλά και του χρόνου, η διαφορά- τουλάχιστον για τον αιώνα μας- είναι το πολύ μια βδομάδα αργότερα το ορθόδοξου Πάσχα (12-19/4/2020) και αυτό είναι συνέπεια του Σεληνιακού σφάλματος. Ειδικά φέτος, έχουμε 4+1 ημέρες αργότερα την Μετώνεια πασχαλινή πανσέληνο από την Γρηγοριανή (18/4 Πέμπτη – 23/4 Τρίτη), οι οποίες τυχαίνει να συμβαίνουν σε διαφορετικές εβδομάδες. Αν έπεφταν στην ίδια εβδομάδα θα είχαμε κοινό εορτασμό, όπως θα συμβεί π.χ. το 2025 όπου οι πασχαλινοί πανσέληνοι συμβαίνουν στις 13 (Κυριακή, Γρηγοριανή) και 17 (Πέμπτη, Μετώνεια) Απριλίου και το κοινό Πάσχα είναι στις 20 Απριλίου.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο τρόπος που υπολογίζεται η ημερομηνία του ορθόδοξου Πάσχα, μπορεί να είναι σύμφωνος την “παράδοση”, αλλά παραβιάζεται ο κανόνας τη Νίκαιας, που ορίζει ο εορτασμός να γίνεται την πρώτη Κυριακή μετά την εαρινή πανσέληνο. Για να γίνει φανερό το μέγεθος του προβλήματος αναφέρουμε ότι αν εξακολουθήσει η ορθόδοξη εκκλησία να στηρίζεται στο παλαιό ημερολόγιο για να υπολογίζει την ημερομηνία του Πάσχα, κάθε 400 χρόνια η πιο απομακρυσμένη ημερομηνία του Πάσχα θα μετατίθεται 3 ημέρες αργότερα και θα’ρθει χρόνος που το Πάσχα θα εορτάζεται ακόμη και τον… Ιούνιο. Για παράδειγμα, το…2705 το Ορθόδοξο Πάσχα θα εορταστεί στις…14 Μαΐου! (ενώ το Καθολικό στις 2 Απριλίου).
Ας σημειωθεί ότι από την ημερομηνία του Πάσχα εξαρτώνται πάρα πολλές κινητές γιορτές, σχεδόν το 1/3 του χριστιανικού εορτολογίου που αρχίζουν 70 μέρες πριν με Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου) και λήγουν 56 μέρες μετά την ημερομηνία του Πάσχα, με την Κυριακή των Αγίων Πάντων. (π.χ. Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως 28 μέρες πριν το Πάσχα, Αγίου Πνεύματος 50 μέρες μετά το Πάσχα κ.τ.λ.) γεγονός που δείχνει την σπουδαιότητα της ημερομηνίας του, τόσο στο Ορθόδοξο όσο και στο Καθολικό εορτολόγιο, εκτός βέβαια του ότι είναι η κορυφαία εορτή της Χριστιανοσύνης.
Αξίζει εδώ να αναφέρουμε και την γνώμη του αείμνηστου Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστόδουλου, ο οποίος αν και δεν πρότεινε αλλαγή στον υπολογισμό της ημερομηνίας του Ορθόδοξου Πάσχα, στη πολύ σχολαστική διδακτορική του διατριβή, με θέμα την ημερομηνία του Πάσχα από θεολογικής και εκκλησιαστικής πλευράς, αναφέρει σχετικά:
«αξιοσημείωτον τυγχάνει το γεγονός ότι η Α’ Οικ. Σύνοδος, θελήσασα να ορίση την ημέραν εορτασμού του Πάσχα, δεν ώρισε μήνας και ημέρας του Ιουλιανού Ημερολογίου, αλλ’ έθετο ως σταθεράν βάσιν του υπολογισμού την εαρινήν ισημερίαν, δηλ. ώρισε τα κατά τον εορτασμόν ουχί ημερομηνιακώς, αλλ’ αστρονομικώς, και τούτο διότι το κανονικώς ενδιαφέρον δεν είναι η ημερομηνία, αλλ’ η ισημερία».
Παλιότερα, το 1923, στην τότε κοινωνία των Εθνών, έγιναν διάφορες προτάσεις για τον κοινό εορτασμό του Πάσχα που όμως δεν καρποφόρησαν.
Πάντως, μια πρόταση φαίνεται να συγκεντρώνει την προτίμηση πολλών και ίσως να έχει μέλλον: η πασχαλινή πανσέληνος να προσδιορίζεται σύμφωνα με τις σύγχρονες αστρονομικές παρατηρήσεις, όπως σαφώς δέχθηκε και η Α΄ Οικουμενική σύνοδος.
Το 1977 συνήλθε στην Γενεύη το Μεγάλο Συνέδριο των Ορθοδόξων Εκκλησιών για το θέμα της Ημερομηνίας του Πάσχα. Ο Καθηγητής Αστρονομίας Γ. Κοντόπουλος, εκπροσωπώντας από επιστημονικής πλευράς, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είχε προτείνει:
«Ο Υπολογισμός της ημερομηνίας του ορθοδόξου Πάσχα θα πρέπει να διορθωθεί το ταχύτερο δυνατόν. Μια από τις δυνατότητες θα ήταν να υιοθετηθεί το σημερινόν Γρηγοριανό ημερολόγιο. Μια πλέον ακριβής λύση θα ήταν να ακολουθήσουμε τον ακριβή προσδιορισμό της εαρινής πανσελήνου»
Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι κάποτε θα τολμήσουν οι εκκλησιαστικές ηγεσίες των Χριστιανών, να προωθήσουν το θέμα αυτό και έτσι να συνεορτάζουν το Πάσχα, τουλάχιστον όλοι οι Χριστιανοί που ακολουθούν το νέο ημερολόγιο όπως γίνεται π.χ. τα Χριστούγεννα…
Καλό Πάσχα και Χρόνια Καλά
Σημείωση: Οι ημερομηνίες είναι με το ν.η. και όσες είναι σε παρενθέσεις είναι σε ημέρες Μαρτίου, ενώ οι άλλες σε μέρες Απριλίου. Αν η ημερομηνία του Ο.Π. υπερβαίνει το 30, αφαιρούμε 30 και έχομε ημερομηνία Μαΐου.
