» Nella Larsen (µτφρ. Νίκος Κατσιαούνης, εκδόσεις Έρµα)
Η λογοτεχνία, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη µορφή της ανθρώπινης έκφρασης, έχει το χαρακτηριστικό γνώρισµα συχνά να επαναξιολογείται εκ των υστέρων, όταν οι δηµιουργοί από χρόνια δεν είναι πια παρόντες, όταν η θεωρία, ασθµαίνοντας ξωπίσω της, έχει πια βρει, ή παινεύεται πως έχει πια βρει, τις κατάλληλες φόρµες ένταξης και προσέγγισης, αξιολόγησης και ταξινόµησης. Υπάρχουν, θέλω να πω, δύο µορφές πρωτοπορίας, η µια, εκείνη της ελίτ, που εξ αρχής εκτιµάται και αναγνωρίζεται ως πρωτοπορία, παρότι δεν πετυχαίνει την αναµενόµενη ή επιθυµητή διήθηση στο ευρύτερο κοινό, εντούτοις βρίσκει το χώρο να καρπίσει σε επίπεδο ακαδηµαϊκών και εν γένει πολιτιστικών ιδρυµάτων και θεσµών, και από την άλλη, µια υπόγεια πρωτοπορία, προερχόµενη από τα κάτω, από το περιθώριο, από εκεί που κανείς, παρά µόνο λίγοι έχοντες το προνόµιο, δεν σκέφτεται να ψάξει, και που όταν, κατά σύµπτωση ή συγκυρία, τη συναντήσει δεν µπορεί να την αντιληφθεί, ξένη καθώς είναι στην ασφυκτικά συµπαγή άποψη που έχει για τον κόσµο ολόκληρο, τις παγιωµένες θέσεις που προσφέρουν ένα, τι και αν ψευδές, απαραίτητο ίσως αίσθηµα ασφάλειας και σιγουριάς. Όλοι εκείνοι που δεν σταµάτησαν να φωνάζουν, µέχρι που σταµάτησαν µε την τελευταία ανάσα να βγαίνει από τα χείλη τους, πως αυτό ή το άλλο δεν είναι λογοτεχνία, πως λογοτεχνία πια δεν φτιάχνεται όπως παλιά, πως όλα είναι κακέκτυπα του παρελθόντος, αραδιάζοντας δεκάδες, αν όχι χιλιάδες, επιχειρήµατα σχετικά, αλιευµένα από δεξιά και αριστερά, πόσο µάλλον, όταν απέναντί τους, είπαµε, από τύχη, είχαν κάτι νέο, κάτι που για χρόνια έβραζε πριν ξεχυθεί, ίδια λάβα, και αλλάξει, άπαξ και δια παντός, τη µορφολογία του κοινού ανθρώπινου εδάφους.
Μία από τις αρετές των σηµαντικών γραφιάδων είναι η οξυδέρκεια στην παρατήρηση, στον τρόπο που λειτουργεί ο κόσµος, την κατεύθυνση που ο άνεµος θα ορίσει, όχι ένα χάρισµα µεταφυσικό, αυτό που συχνά ονοµάζουµε για ένα έργο ως προφητικό, ίδιον αποκλειστικά και µόνο της επιστηµονικής φαντασίας, αλλά και του ακραίου, σύγχρονου ρεαλισµού, του τρόπου να αντιλαµβανόµαστε την καινούργια γλώσσα που κάθε στιγµή και διαρκώς ανανεώνεται, µε τη γνώση, το βίωµα, την ιστορία, την πολιτική, τον πόλεµο, την ευµάρεια ή την ύφεση, τη γνώση του εαυτού, την τεχνολογική εξέλιξη. Τα λέω όλα αυτά γιατί, όσο και αν δεν το θέλω, συγχύζοµαι όταν η λογοτεχνία αντιµετωπίζεται µε όρους απόψυξης από το παρελθόν, όταν κάθε τι νέο και διαφορετικό, αντιµετωπίζεται a priori ως στρέβλωση, ως κακέκτυπο, ως υποείδος της χαµηλότατης στάθµης, που, σίγουρα, µπορεί να αποδειχτεί ως τέτοιο, αλίµονο, αλλά χωρίς να υπάρχει κάπου στην άκρη του µυαλού µας η πιθανότητα, διάολε, να είναι κάτι που δεν αντιλαµβανόµαστε, κάτι για το οποίο δεν έχουµε την απαιτούµενη σκευή, όχι µόνο ακαδηµαϊκή και θεωρητική, αλλά βιωµατική, τραυµατική και, ας µην το αποφύγω, προσωπική.
Έχει ενδιαφέρον, χρόνια µετά, όταν οι ευρύτερες συνθήκες έχουν παγιωθεί, να διαβάζει κανείς την πρόσληψη του έργου στην εποχή του, γιατί εκτός από τα έργα εκείνα που κάποτε γνώρισαν µια εφήµερη περίοδο δόξας και εµπορικής επιτυχίας πριν καλυφθούν από τη λήθη και τη λησµονιά, το αντίστοιχο συµβαίνει και µε τον κριτικό λόγο, ή αυτόν που αυτοαποκαλείται ως τέτοιος. Έχει ενδιαφέρον, λοιπόν, να διαβάζει κανείς τις τότε προσεγγίσεις των αναγνωστών, πρωτίστως µε αυτή την ιδιότητα, εκείνων που διέκριναν µια αξία ή µια νέα σπορά, που τους κίνησε το ενδιαφέρον το ένα ή το άλλο βιβλίο, αυτής που παραπάνω περιέγραψα ως υπόγειας και περιθωριακής πρωτοπορίας, προσεγγίσεις που χαρακτηρίζονται από αντίθεση και διαφωνία ως προς την πρόσληψη, ως προς το περιεχόµενο, την αξία, την κατεύθυνση, τη χροιά, αντιθέσεις που σήµερα, χρόνια µετά, επιδεικνύουν την οξυδέρκεια εκείνου ή του άλλου δηµιουργού, που έξω από τη νόρµα και το παραδοθέν υπόδειγµα, δοκίµασαν κάτι άλλο, ωθούµενοι, από, προσωπική, δηµιουργική, όπως θέλετε πείτε την, ανάγκη. Ένα χαρακτηριστικό, το πλέον χαρακτηριστικό ίσως παράδειγµα, να είναι το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας, που στην εποχή της κυκλοφορίας του κάθε συνιστώσα της πολιτικοκοινωνικής πρωτοπορίας το διεκδίκησε ως δική της έκφραση, ως δικό της παιδί, για να περάσουν τα χρόνια και να αποκαλυφθεί το βαθύτερο, κρυµµένο ως τότε, απεχθές στοιχείο της ιδεολογίας του Σελίν, και ξεκινήσει µια άλλη συζήτηση, εκείνη της σχέσης δηµιουργού και έργου.
Είπα πολλά, το ξέρω.
Το Πέρασµα της Νέλα Λάρσεν, ένα σηµαντικό δείγµα γραφής αυτού που πια ονοµάζεται Αναγέννηση του Χάρλεµ, είναι ένα καλό παράδειγµα για πολλά από τα παραπάνω, το οποίο σίγουρα καλύτερα το περιγράφει η Τζούντιθ Μπάτλερ, στο επίµετρο της έκδοσης, επίµετρο που συµπληρώνει ιδανικά την κυκλοφορία αυτή.
Μια τριτοπρόσωπη αφηγήτρια, παντογνώστρια µέχρι ενός σηµείου, εξιστορεί την ιστορία δύο ανοιχτόχρωµων µαύρων γυναικών, που κατάφερναν να περνάνε για λευκές, φίλες από την παιδική τους ηλικία, που, χαµένες από χρόνια, συναντούνται στο καφέ ενός ξενοδοχείου, «λευκές» ανάµεσα σε λευκούς πελάτες που απολαµβάνουν τη δροσιά των ροφηµάτων τους εν µέσω ενός τροµερού καύσωνα. Η Αϊρίν Ρέντφιλντ, που ζει στο Χάρλεµ, παντρεµένη µε έναν µαύρο γιατρό, µητέρα δύο παιδιών. Η Κλερ Κέντρι, παντρεµένη µε έναν ρατσιστή λευκό, που ούτε να διανοηθεί δεν µπορεί τη φυλετική προέλευσή της. Η συνάντησή τους αυτή θα πυροδοτήσει την κεντρική πλοκή του µυθιστορήµατος.
Η Λάρσεν µε µια φωνή ήπια, χαµηλών εντάσεων, µε την απαραίτητη απόσταση της αφηγήτριας από τα γεγονότα, αλλεργικής στην επεξήγηση και τον διδακτισµό, παραδίδει µιας εκπληκτικής δυναµικής πρόζα, ένα µικροσκόπιο ακριβείας, που αρχικά, για πολλούς, εντάχθηκε στη λογοτεχνία της τραγικής µουλάτας, δηλαδή το πέρασµα, ή την απόπειρα περάσµατος µιας ανοιχτόχρωµης µαύρης για λευκή, και µόνο λίγοι, σίγουρα οι λευκοί εκδότες της, διέκριναν το εύρος της παλέτας που περιλαµβάνει, µεταξύ άλλων, τις ταυτότητες της φυλής, του φύλου, της τάξης αλλά και της σεξουαλικότητας. Επιπρόσθετο ενδιαφέρον σε αυτές τις ιστορίες βιβλίων και δηµιουργών δίνει η κριτική και η απόρριψη εκ των έσω, της µαύρης κοινότητας εν προκειµένω, των µαύρων γυναικών, πιο συγκεκριµένα, καθώς η λευκή αντίδραση θεωρείται αναµενόµενη και δεδοµένη, για αυτή εκ των έσω αντιµετώπιση πολλά και ενδιαφέροντα γράφει η Λορντ στο Sister Outsider.
Ωστόσο, καλό είναι να ειπωθεί, αν και ίσως προφανές, πως εδώ έχουµε να κάνουµε µε λογοτεχνία, και όχι µε κάποιου είδους δοκιµιακή γραφή, η οποία, άλλωστε, τότε ακόµα δεν είχε αναπτυχθεί σε όλο της το µετέπειτα εύρος. Είπαµε, η λογοτεχνία προπορεύεται της θεωρίας. Και το Πέρασµα, πέρα από όποιο επιπλέον της λογοτεχνίας χαρακτηριστικό του γνώρισµα, είναι καλή λογοτεχνία. Επίσης προφανές, ας ειπωθεί πως η λογοτεχνία δεν προκύπτει ως γέννα µητρός παρθένου, αλλά η ροή της, από τις πρώτες χαραγµένες σε πέτρα λέξεις, κυλάει αδιάκοπη, έτσι και εδώ, ο αναγνώστης µπορεί να διακρίνει την παράδοση, την έµµεση ή άµεση συγγένεια ή ακολουθία µε κείµενα όπως Η κίτρινη ταπετσαρία της Σάρλοτ Πέρκινς Γκίλµαν. Αλλά επίσης και τη λογοτεχνία που τη διαδέχτηκε, η Τόνι Μόρισον για παράδειγµα, ή ο Μπόλντουιν, µεταξύ άλλων.
Σε κάθε ευκαιρία επιβεβαίωσης της προσωπικής µου ροπής προς τη µισανθρωπία, ο γύρω κόσµος επαναφέρει διαρκώς και αδιαλείπτως την ανάγκη για κείµενα όπως αυτά, µε πολιτική στόχευση, όχι απαραίτητα στράτευση, καθώς τα συντηρητικά κοµµάτια της κοινωνίας δεν χάνουν την ευκαιρία να φωνάζουν µε τη βεβαιότητα του ηλίθιου πως όλα αυτά έχουν λυθεί, πως δεν υπάρχει ανάγκη, λένε, για φεµινιστική, κουήρ, µεταποικιοκρατική λογοτεχνία, και όχι µόνο λογοτεχνία, πως όλα έχουν λυθεί και διευθετηθεί, πως εκείνο που λείπει σήµερα είναι ο χώρος για ελευθερία της έκφρασης, για λευκούς άντρες να πουν την ιστορία τους, για την ανάγκη προσκόλλησης στο παρελθόν, τότε που η λογοτεχνία ήταν σπουδαία κτλ κτλ. Και θα ήταν αστείο όλο αυτό αν δεν ήταν επικίνδυνο και βίαιο για τους µη προνοµιούχους.
Είπα πολλά, θα αρκούσε ίσως: το Πέρασµα είναι ένα σηµαντικό βιβλίο για λογοτεχνικούς και όχι µόνο λόγους.
