“Η χαρακτική άνοιξε το δρόμο προς τη μόρφωση του ανθρώπου με τη γέννηση της τυπογραφίας και κατά συνέπεια την ευρεία κυκλοφορία του βιβλίου, απρόσιτου μέχρι τότε στο λαό, γιατί το βιβλίο ήταν χειρόγραφο και προσιτό μόνο στην ολιγαρχία… Η εικονογράφηση του βιβλίου ξεκίνησε πριν από την τυπογραφία με το χειρόγραφο βιβλίο και το ακολούθησε συχνά μέχρι σήμερα με τη βοήθεια της χαρακτικής…”.
Γιώργης Βαρλάμος,
ζωγράφος χαράκτης.
Θα ήθελα εδώ, με αφορμή την έκθεση σύγχρονης χαρακτικής που γίνεται στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, να εκθέσω συνοπτικά τι είναι η χαρακτική.
Τη χαρακτική ως εικαστική τέχνη, λίγο πολύ τη γνωρίζουμε όλοι, τη συγχέουμε όμως συνήθως με το σχέδιο και τη ζωγραφική. Εξάλλου, όταν οι περισσότεροι ακούμε “χαράκτης” ή “χαρακτική” το μυαλό μας πηγαίνει συνήθως στη σφραγιδοποιία, στη χάραξη σε κρύσταλλο ή σε μιαν ιδιαίτερη λεπτουργική εργασία της κοσμηματοποιίας. Υπάρχει δηλ. ελλιπής πληροφόρηση όσον αφορά τη σπουδαία αυτή τέχνη, μολονότι έχει διανύσει μια μεγάλη διαδρομή διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας.
Μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως οι Γερμανοί Α. Durer και H. Holbein ανέβασαν την τέχνη της χαρακτικής στα ύψη κατά τον 16ο αιώνα, ακόμα ο Rembrant, ο Fr. Goya, ο Picasso αργότερα κι ο Matisse, ο Chajall, ο Βraque και άλλοι μας άφησαν κορυφαίο χαρακτικό έργο. Στην Ελλάδα μεγάλοι δάσκαλοι της χαρακτικής υπήρξαν ο Γιάννης Κεφαλληνός, ο Αγγ. Θεοδωρόπουλος, ο Ν. Βεντούρας, ο Λυκ. Κογιεβίνας και οπωσδήποτε ο διεθνής μας Δημήτρης Γαλάνης. Από τους νεώτερους ξεχώρισαν οι Κ. Γραμματόπουλος, Α. Τάσσος, Βάσω Κατράκη κ.ά. (Η σειρά δεν είναι αξιολογική).
Στην κεφαλίδα του παρόντος κειμένου, με το απόσπασμα του Γ. Βαρλάμου, θέλησα να δώσω το περίγραμμα για την επίδραση της χαρακτικής στην κοινωνία, στην ιστορία και στην τεχνολογία. Για να καταλάβουμε, ωστόσο, τι εστί χαρακτική, καλό είναι να φέρουμε στο μυαλό μας μιαν απλή σφραγίδα:
Υπάρχει μια “μήτρα”, ένα τοσοδά κομματάκι από καουτσούκ, με ανάγλυφα γράμματα και σχέδια το οποίο μελανώνεται και “σφραγίζει”, τυπώνει δηλ. όσες φορές θέλουμε.
Εχουμε έτσι την εικόνα του πιο απλού τρόπου της χαρακτικής (όχι κατ’ ανάγκην και του πιο εύκολου), την αναγλυφοτυπία ή αλλιώς υψιτυπία. Η μήτρα μπορεί να είναι από ξύλο, το πρώτο υλικό ιστορικά που χρησιμοποιήθηκε, οπότε λέγεται “ξυλογραφία” ή από άλλη ύλη που χαράζεται ή διαμορφώνεται αναλόγως, όπως το λινόλεουμ, το plexiglass, ο γύψος κ.ά.
Στη συνέχεια η μήτρα μελανώνεται επιμελώς μ’ έναν μικρό ή μεγαλύτερο κύλινδρο από καουτσούκ και καθώς τ’ ανάγλυφα (εξώγλυφα) μόνο μέρη δέχονται το μελάνι, παίρνουμε όμοια αντίτυπα, που αυτά αποτελούν το τελικό αποτέλεσμα, το καλλιτεχνικό έργο.
Η εκτύπωση γίνεται συνήθως σε χαρτί ή σε οποιαδήποτε «φέρουσα ύλη που θα δεχτεί την παράσταση και μπορεί να είναι από παραδοσιακό χειροποίητο χαρτί έως οποιαδήποτε άλλη επιφάνεια, ικανή να δεχτεί τις χρωματικές ύλες των μελανιών της εκτύπωσης ή άλλων υλικών» (Μ. Γιανναδάκης, καθηγητής Χαρακτικής).
Η δεύτερη μεγάλη κατηγορία της χαρακτικής είναι η βαθυτυπία ή χαλκογραφία, επειδή η μήτρα που συνήθως χρησιμοποιείται είναι από χαλκό (άλλα υλικά είναι: ο τσίγκος, το ατσάλι, το πλέξιγκλας κ.ά.) Εδώ, αντίθετα απ’ ό,τι συμβαίνει στην υψιτυπία (ξυλογραφία κ.λπ.), όπου τα μαύρα (χρωματιστά), σχήματα και γραμμές του σχεδίου προκύπτουν μελανώνοντας τα εξώγλυφα μέρη, στη βαθυπία προκύπτουν, από τις χαρακιές, δηλ. από τα βαθιά μέρη. Η καλά γυαλισμένη επιφάνεια της μήτρας χαράζεται (ή διαβρώνεται) με ειδικά μέσα και εργαλεία, μελανώνεται και στη συνέχεια σκουπίζεται με σπάτουλα ή άλλα μέσα. Ετσι, το μελάνι μένει μόνο στα βαθουλώματα και μας δίνει το τελικό αποτέλεσμα. Το τύπωμα γίνεται σε ειδική πρέσσα και τα μελάνια για τύπωμα είναι πιο πηχτά από το μέλι.
Καθώς μάλιστα ο χαλκός είναι ένα μετάλλο ευεπηρέαστο σε χημικές αντιδράσεις έχουν αναπτυχθεί ποικίλες τεχνικές που δίνουν στα χαρακτικά τα πιο ενδιαφέροντα ζωγραφικά αποτελέσματα που μπορεί κανείς να διανοηθεί.
Η τρίτη μεγάλη κατηγορία της χαρακτικής είναι η επιπεδοτυπία. Με τον όρο αυτό εννοούμε κυρίως τη λιθογραφία, κάποιοι ωστόσο εντάσσουν εδώ και, τη μεταξοτυπία για την οποία ίσως αναφερθώ σε άλλο σημείωμα. Ονομάστηκε “λιθογραφία” επειδή για πολλά χρόνια εφαρμόστηκε πάνω σε μια καλά λειασμένη πέτρινη επιφάνεια. Στηρίζεται πάνω στο γεγονός ότι το λίπος (ελαιώδες) δεν αναμιγνύεται με το νερό (υδαρές).
Εδώ ο καλλιτέχνης σχεδιάζει με λιπαρό κραγιόνι πάνω στην πέτρα, η πέτρα βρέχεται, στη συνέχεια μελανώνεται, το μελάνι που είναι λιπαρό πιάνει μόνο στα σχεδιασμένα μέρη και ακολουθεί το τύπωμα. Σήμερα ο καλλιτέχνης εργάζεται πάνω σε λιθογραφικό τσίγκο.
Με την εξέλιξη της τεχνολογίας έχουν αναπτυχθεί και άλλοι τρόποι, η φωτοχάραξη, οι ψηφιακές εκτυπώσεις κι έχουν εφευρεθεί καινούργια υλικά. Ετσι έχουν αξιοποιηθεί ποικίλες μεικτές τεχνικές, αλλά και συνδυαστικές μέθοδοι ακόμα και με άλλες εικαστικές τέχνες. Γι’ αυτό αξίζει να επισκεφθεί κανείς την Εκθεση Σύγχρονης Χαρακτικής στο Πνευματικό Κέντρο πριν τελειώσει στις 12 Σεπτεμβρίου.
Το Πνευματικό Κέντρο Χανίων (οδός Παπανδρέου) φιλοξενεί ως γνωστόν και την έκθεση “Μυθικές Επαναφηγήσεις” που επίσης λήγει στις 12 Σεπτεμβρίου.
Οσοι πιστοί, προσέλθετε.
Αλλά και στην πλατεία της Σπλάντζιας έγιναν προχθές την Παρασκευή τα εγκαίνια τριών -παρακαλώ- καλλιτεχνικών εκθέσεων, το επίπεδο των οποίων τιμά την πόλη μας. Σε όλες τις εκθέσεις η είσοδος είναι δωρεάν.
* Ο Γρηγόρης Νιόλης είναι ζωγράφος χαράκτης και γράφει πού και πού.
