Ο Δημόκριτος είν’ απ’ τους πρώτους στοχαστές (ίσως κι ο πρώτος) που επιχειρεί ένα πέρασμα απ’ την κοσμολογία στην Ηθική. Απ’ το έργο τού Δημόκριτου μας διασώθηκαν (μεταξύ άλλων) πάν’ από διακόσια αποσπάσματα περί Ηθικής. Αν πράγματι ανήκουν όλα σ’ αυτόν, τότε ο Δημόκριτος αναλώθηκε στην κυριολεξία σε μια ηθικολογία κοινότοπη και πάντως όχι ριζοσπαστική.
Αρκετά απ’ αυτά τ’ αποσπάσματα, μάλιστα, αποτελούν μιμήσεις κι αναδιατυπώσεις αντίστοιχων ηρακλείτειων αποσπασμάτων. Ξέχωρα που, τουλάχιστον σ’ εμένα, θυμίζουν κηρύγματα από άμβωνος και χρηστομάθεια βαρετή (κάθε ηθικολογία, εξάλλου, τέτοια είναι!).
Δεν ήταν ν’ ασχοληθώ με τέτοιου είδους γνωμικά και ρητά αλλά κάποια απ’ αυτά (λίγα ευτυχώς) μου προκάλεσαν πραγματική δυσαρέσκεια κι είπα να την εκφράσω με τα δικά μου σχόλια – στην πραγματικότητα κάθε ηθική που διατυπώνεται με τη μορφή νουθεσιών μού προκαλεί δυσφορία και θυμηδία, εκτός κι αν προκύπτει από μια σοβαρή και συστηματική θεωρία. Στην ερώτηση τού Σωκράτη πώς πρέπει να ζει κάποιος, ο Δημόκριτος απαντά ότι το απώτερο καλό ή ο μέγιστος σκοπός είν’ η ευθυμία ή η ευδαιμονία που την ταυτίζει ο ίδιος με τη χαρά της ζωής.
Υπάρχουν 18 αποσπάσματα που αναφέρουν ότι η ευθυμία πραγματοποιείται μέσ’ απ’ τη διατήρηση τού μέτρου στο κυνήγι της ηδονής και της τέρψης. Σ’ έν’ απ’ αυτά (DK, B191) κάνει μια εκτενή ανάλυση της παραπάνω θέσης αλλά μου φαίνεται ότι στην προσπάθειά του να πείσει τον αναγνώστη, τον οδηγεί να δεχτεί την ηττοπάθεια και την παραίτηση από καθετί βελτιωτικό της ζωής του. Δεν θα παραθέσω όλο τ’ απόσπασμα, επειδή είναι κάπως μακρύ, παρά μόνον τα τμήματα που ενδιαφέρουν. Ανθρώποισι γὰρ εὐθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καὶ βίου συμμετρίῃ· τὰ δ᾽ ἐλλείποντα καὶ ὑπερβάλλοντα μεταπίπτειν τε φιλεῖ καὶ μεγάλας κινήσιας ἐμποιεῖν τῇ ψυχῇ [ ]. Και ποιος θ’ αρνηθεί ότι τα πολλά και τα καθόλου βλάπτουν και καταργούν την ευθυμία που, σύμφωνα με τον Δημόκριτο, αποτελεί και τον μέγιστο σκοπό της ζωής; Πιο κάτω προτείνει πώς θα αποφεύγουμε τις ακρότητες αυτές, [ ] ἐπὶ τοῖς δυνατοῖς οὖν δεῖ ἔχειν τὴν γνώμην καὶ τοῖς παρεοῦσιν ἀρκέεσθαι τῶν μὲν ζηλουμένων καὶ θαυμαζομένων ὀλίγην μνήμην ἔχοντα καὶ τῇ διανοίᾳ μὴ προσεδρεύοντα [ ].
Ακόμα κι αν είναι σχετικός ο τρόπος ξεπεράσματος των ακροτητών που προτείνει ο στοχαστής, η εμπειρία διδάσκει ότι κι έτσι μπορεί να επιτευχθεί το μέτρο. Όμως, έχοντας πάρει αρκετή φόρα, προτείνει και κάτι άλλο αμέσως μετά [ ] τῶν δὲ ταλαιπωρεόντων τοὺς βίους θεωρέειν, ἐννοούμενον ἃ πάσχουσι κάρτα, ὅκως ἂν τὰ παρεόντα σοι καὶ ὑπάρχοντα μεγάλα καὶ ζηλωτὰ φαίνηται, καὶ μηκέτι πλειόνων ἐπιθυμέοντι συμβαίνῃ κακοπαθεῖν τῇ ψυχῇ [ ]· και προς το τέλος του αποσπάσματος, [ ] παραβάλλοντα τὸν ἑωυτοῦ βίον πρὸς τὸν τῶν φαυλότερον πρησσόντων καὶ μακαρίζειν ἑωυτὸν ἐνθυμεύμενον ἃ πάσχουσιν [ ]. Δηλαδή να κοιτάμε τα χειρότερα για να αρεσκόμαστε σε ό,τι έχουμε και ταυτόχρονα να μην διεκδικούμε περσότερα γιατί μια τέτοια διεκδίκηση μπορεί να ευθύνεται για δολοπλοκίες και παρανομίες ακόμα.
Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο είναι που ο Δημόκριτος προτείνει μια στάση παραίτησης κι ηττοπάθειας μες στη ζωή κι αποφυγής διεκδίκησης κάτι καλύτερου. Δηλαδή από φόβο να μην πετύχει το μέτρο στις επιδιώξεις του και να επέλθει αναστάτωση στην ψυχή, ο άνθρωπος πρέπει να βολεύεται κοιτώντας πάντα το χειρότερο· έτσι εξασφαλίζει μια ήσυχη ζωή χωρίς έγνοιες και πάθη! Ακόμα και σήμερα διατυπώνονται ανάλογες ρήσεις που νουθετούν προς κάτι τέτοιο και μάλλον έχουν την καταγωγή τους σ’ αυτό το απόσπασμα του Δημόκριτου: Και μη χειρότερα ή υπάρχουν και χειρότερα!!! Γιατί δεν ξέρω αν κάποιος με τη στάση αυτή πραγματώνει την ευθυμία περσότερο από εκείνον που, έχοντας πράγματι συναίσθηση τής θέσης του (κι αδιαφορώντας αν είναι καλύτερη ή χειρότερη σε σχέση μ’ αυτή άλλων), επιδιώκει να τη βελτιώσει προσπαθώντας να απομακρυνθεί έτσι απ’ τον βίο όλων εκείνων που είναι χειρότερος απ’ τον δικό του και να πλησιάσει τον βίο εκείνων που είναι καλύτερος. Ο Δημόκριτος νουθετεί σωστά υπέρ ενός βίου γεμάτος ευθυμία, αλλ’ ο τρόπος που προτείνει για την επίτευξή της ενισχύει το βόλεμα της στασιμότητας και την ηττοπάθεια της παραίτησης.
Εντάξει, να ενδιαφερόμαστε για την ευδιαθεσία μας και την ψυχική μας γαλήνη, αλλά νάναι κι η μόνη μας έγνοια το κοίταγμα προς τα πίσω ή προς τα κάτω για να μην τη διαταράξουμε;
