Χείµαρρος, είναι ο «χειµερινός ποταµός» αυτός δηλαδή που ρέει µόνο το χειµώνα. Η λέξη παράγεται «ἀπὸ τοῦ ῥέειν καὶ τοῦ χειµὼν, και γίνεται χείµαρρος».
Πανάρχαια είναι η εµπειρία των ανθρώπων γύρο από τη «συµπεριφορά» των χειµάρρων: Ο Όµηρος στην Ιλιάδα, παινεύει το ∆ιοµήδη που ξεχύνεται στη µάχη σαν χείµαρρος που στο διάβα του παρασύρει τα πάντα:
«Τι µες στον κάµπο χύνουνταν σα ρέµα φουσκωµένο,
που το χειµώνα αβάσταχτο σαρώνει κάθε αµπόδιο·
φράχτης πολύβλαστης φυτιάς το δρόµο δεν του κόβει
κι ούτε γιοφύρια αρµαθιαστά, σαν ξαφνοκατεβάσει»
[Μετάφραση Α. Πάλλη]
Το «ξαφνοκατέβασµα» αυτό στη Σελινιώτικη ντοπιολαλιά το λέµε «ρέφουλα». Πρόκειται για µια λέξη δάνειο, που στο δυτικοκρητικό γλωσσικό ιδίωµα σηµαίνει «ορµητική ροή νερού», όπως ο Σελινιώτης Α. Ξανθηκάκης αναφέρει στο σχετικό λεξικό. Πρόκειται για βίαιο κύµα τεράστιας ποσότητας νερού που εµφανίζεται ξαφνικά να ρέει µε µεγάλη ταχύτητα.
Επειδή όµως οι καθοµιλούµενες γλώσσες αναπτύσσονται στη βάση της ανάγκης του κοινωνικού ανθρώπου για επικοινωνία, η ύπαρξη της λέξης «ρέφουλας» στην τοπική διάλεκτο, φανερώνει πως το φαινόµενο πρέπει να είναι πολύ συνηθισµένο στο Σέλινο.
Πώς και γιατί δηµιουργείται ένας ρέφουλας. Όταν ξεσπάσει µια καταιγίδα, θα «κινήσουν οι ποταµοί». Συµβαίνει όµως κάποιες φορές κλαδιά, φύλλα πλατάνων χόρτα και άλλα, σήµερα και σκουπίδια µπορούν να προκαλέσουν ένα φράγµα και να δηµιουργηθεί µια κολύµπα, δηλαδή ένα «κοίλωµα µε νερό βροχής» ( Ξανθηνάκης). Η ποσότητα του νερού όλο και αυξάνει, όσο συνεχίζει να βρέχει, οπότε το φράγµα κάποια στιγµή καταρρέει και µια µεγάλη ποσότητα νερού ξεχύνεται ορµητικά. Τυχαίνει όµως καµιά φορά να δηµιουργηθούν περισσότερες από µία κολύµπες. Αν τύχει τότε και σπάσει η πρώτη από τις ρίζες του χειµάρρου, ο ρέφουλας θα παρασύρει και τις υπόλοιπες, και τα πάντα στο διάβα του.
Στην Επαρχία Σελίνου το ανάγλυφο του εδάφους έχει διαµορφώσει τέσσερις µεγάλους χειµάρρους (Εικ.1) και πολλούς µικρότερους, που όλοι ρέουν προς το Νότιο Κρητικό πέλαγος. Από αυτούς ο Πελεκανιώτης και ο Κακοδικιανός, έχουν δώσει τα τελευταία εκατό χρόνια φαινόµενα των οποίων οι λεπτοµέρειες µας είναι γνωστές και από τις οποίες µπορούν να αντληθούν χρήσιµα, κατά τη γνώµη µας, συµπεράσµατα για πρόληψη ή και αντιµετώπιση παρόµοιων φαινοµένων.
Το σύµπλεγµα που δηµιουργεί τον Κακοδικιανό ποταµό αποτελείται από το Καντανιώτη ποταµό που πηγάζει από τις «Τρείς Βρύσες» και τα παρακείµενα λιβάδια και ενώνεται στα ∆ιπόταµα µε το ∆ρυώτη. Ο ποταµός αυτός έρρεε όλο το χρόνο και τροφοδοτούσε την υδροηλεκτρική µονάδα της Παλαιόχωρας που παρήγαγε 90 KW στα 110 Volt, τη δεκαετία του 1950 και εξής.
Ο Κακοδικιανός ποταµός το χειµώνα φιλοξενεί και τα νερά όλων των χειµάρρων του λεκανοπεδίου της Καντάνου και των ∆ρυών, δηλαδή το χείµαρρο Κουκίζα, που αρχίζει από τη Σπίνα διαπερνά όλο το φαράγγι της Καντάνου και σµίγει στον Τραχινιάκο µε τον Καντανιώτη ο οποίος υποδέχεται το χειµώνα και τα νερά του Ανισαρακιώτη χειµάρρου από τη δυτική κατωφέρεια του Αποπηγαδιού, καθώς και του χειµάρρου που περνά έξω από το Γυµνάσιο Καντάνου, εκεί που κάποτε υπήρχε η γέφυρα µε τις τρεις καµάρες. Λίγο µετά τον Τραχινιάκο και πριν τα Πλεµενιανά όλοι αυτοί ενώνονται και µε τον τέταρτο χείµαρρο από την νότια χαράδρα της Καντάνου, αυτήν του Αγίου Αθανασίου.
Ο δρόµος Χανιά – Παλαιόχωρα τέµνει κάθετα και τους τέσσερεις αυτούς χειµάρρους. Οι µηχανικοί που χάραξαν αυτόν τον δρόµο τη δεκαετία 1920 – 1930, είχαν προβλέψει γέφυρες µε µεγάλο σεβασµό στους χειµάρρους, αφού ήδη το χειµώνα του 1917 ένας φοβερός ρέφουλας, σύµφωνα µε τις αφηγήσεις των ντόπιων και τον τύπο της εποχής, είχε παρασύρει επτά σπίτια και µαγαζιά στα Πλεµενιανά, από το ύψος της σηµερινής ταβέρνας «Μύλος» και νοτιότερα. Είχε καταστρέψει δύο γέφυρες και προξενήσει σοβαρές ζηµιές σε άλλες τρεις, ενώ είχε εξαφανίσει το δρόµο Κάντανο – Παλαιόχωρα σε µήκος τριακοσίων µέτρων στην περιοχή του χωριού Λυγιά, διακόπτοντας τη συγκοινωνία. Αυτά πριν την κατασκευή του αµαξιτού. Τα Πλεµενιανά ξαναχτίστηκαν πιο ψηλά, στη σηµερινή τους θέση. Να τονίσουµε εδώ ότι η ζηµιά αυτή στα Πλεµενιανά προκλήθηκε µόνο από τα νερά της λεκάνης απορροής της Καντάνου, σε ένα σηµείο που βρίσκεται λίγα µέτρα αφότου σµίξουν και οι τέσσερεις, καθότι ο ∆ρυώτης συµβάλλει µετά τα Πλεµενιανά στη τοποθεσία ∆ιπόταµα.
Οι µηχανικοί λοιπόν της εποχής εκείνης είχαν κατασκευάσει τρείς ίδιες γέφυρες µε ελεύθερη για το νερό διατοµή 60 τετραγωνικών µέτρων (12×5), για τον Κουκίζα τη Σπινιώτικη Γέφυρα, για τον Ανισαρακιώτη την Ανισαρακιώτικη, που είναι και οι δύο σε χρήση στον ιστορικό δρόµο του φαραγγιού της Καντάνου, ενώ για το χείµαρρο του Αγίου Αθανασίου τη γέφυρα λίγο πριν τα Πλεµενιανά που έχει αντικατασταθεί από την νέα στο ίδιο µέρος.
Βέβαια ο χρόνος έχει αφήσει τα σχετικά τα σηµάδια του στις δυο που είναι σε χρήση, τα οποία όµως είναι εύκολα επισκευάσιµα, προς το παρόν.
Η λεκάνη απορροής της περιοχής της Καντάνου αποστραγγίζεται από τέσσερεις χειµάρρους και είναι γύρο στα 55 τετραγωνικά χιλιόµετρα (εκτίµηση µε το Google Earth Pro). Καθένας από τους χειµάρρους αυτούς, αλλά και όλοι µαζί, έχουν δώσει κατά καιρούς ρέφουλες, µε πολύ σοβαρά πληµυρικά φαινόµενα, πρακτικά µη αντιµετωπίσιµα όταν εµφανιστούν. Οι τρεις γέφυρες που προανέφερα δεν έχουν δηµιουργήσει, στα σχεδόν 100 χρόνια, ποτέ κανένα πρόβληµα και ούτε αυτή µε τις τρεις καµάρες στο Γυµνάσιο Καντάνου. Με τη νέα χάραξη του δρόµου στις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι τρείς χείµαρροι γεφυρώθηκαν µε ισοδύναµες γέφυρες (διατοµής 50 τ.µ.) και δεν έχουν προξενήσει προβλήµατα. Αυτή στο Γυµνάσιο, Τρία Καµαράκια παρέµεινε η ίδια µε διαθέσιµη συνολική διατοµή για το νερό 12 τ.µ. από 4 τ.µ. το κάθε καµαράκι.
Εδώ εµφανίστηκε πρόβληµα για πρώτη φορά τον Γενάρη του 1985 µετά τη διαµόρφωση και περιτοίχιση του περιβόλου του Γυµνασίου, µε την οποία έκλεισαν τις δύο από τις τρεις καµάρες, ενώ την τρίτη την περιόρισαν σε µια σωλήνα µε διάµετρο ενός µέτρου και διατοµή 0,785 τ.µ.. ∆ηλαδή τη διαθέσιµη διατοµή των 12 τετραγωνικών τ.µ. την περιόρισαν στα 3⁄4 περίπου του τετραγωνικού και άφησαν µια σχάρα 2 τ.µ. σε περίπτωση υπερχείλισης.
Και άρχισαν τα όργανα! Το Γενάρη του 1985 ο χείµαρρος εκδικήθηκε την ασέβεια των ανθρώπων. Ο ρέφουλας πέρασε πάνω από τη γέφυρα, παρέσυρε ένα αγροτικό, ενώ οι εγκλωβισµένοι πέρασαν προς την Κάντανο µε τη βοήθεια ενός φορτωτή. Τότε είναι που ο Κακοδικιανός ποταµός πήρε ένα χοιροστάσιο και πήγε τα γουρουνάκια στο Νότιο Κρητικό πέλαγος, όσα δεν έµειναν πάνω στους πλατάνους. Τότε οι δύο ποταµοί Κουκίζας και Καντανιώτης έγιναν ένα και σκέπασαν τα πάντα στη γειτονιά Τραχινιάκος.
Το Φεβρουάριο του 2019 στο Γυµνάσιο Καντάνου, το σκηνικό ήταν χειρότερο, αλλά ευτυχώς ήταν νύχτα και δεν υπήρχαν παιδιά στο σχολείο. ∆εκάδες κυβικά ήταν τα φερτά υλικά (Εικ.4).
Για καλή τύχη του χωριού, ο χείµαρρος έσπασε στα δύο (Εικ.5α) πολύ πριν τη γέφυρα και βγήκε µέσα από τον ελαιώνα 200 µέτρα µετά τη γέφυρα. Φυσικά τα νερά πέρασαν πάνω και όχι µέσα από τη γέφυρα. Αλλά καθώς τα φερτά υλικά εµπόδιζαν το νερό να ξαναβρεί την κύτη (Εικ.5β) ένα µεγάλο µέρος πληµύρισε τα σπίτια και τα µαγαζιά στην είσοδο του χωριού.
Τα χειρότερα αποφεύχθηκαν µε την παρέµβαση των κατοίκων που µε σακιά άµµου έκοψαν τη ροή του νερού προς το χωριό, ενώ ταυτόχρονα παραµέρισαν τα φερτά υλικά.
Το πρόβληµα στα Πλεµενιανά, ήταν ακόµα µεγαλύτερο καθώς εκεί συµβαίνει κάτι το εντελώς σχιζοφρενικό: Οι τρεις χείµαρροι που φεύγουν από την Κάντανο και που για καθένα τους υπάρχει πρόβλεψη διατοµής 50 τ.µ., σµίγουν µαζί µε αυτόν από το Γυµνάσιο και διέρχονται από τη γέφυρα των Πλεµενιανών, (Εικ. 6).
Εδώ οι δηµοτικοί άρχοντες χρόνια τώρα και παρά τις έντονες διαµαρτυρίες των κατοίκων όταν κτιζόταν η γέφυρα και αργότερα, είχαν αποφασίσει ότι αρκούν τα 7,8 τ.µ. (2,10Χ3,70) παρόλο που είναι γνωστή η καταστροφή του 1917. Το Φεβρουάριο του 2019, ο ρέφουλας ξερίζωσε πλατάνια και αβοκάντο, βγήκε στο δρόµο, πληµύρισε την ταβέρνα Μύλος και όλη την περιοχή. Το προσωπικό της ταβέρνας το απεγκλώβισε η Πυροσβεστική.
Και η σχιζοφρένια συνεχίζεται κατά την προσπάθεια αποκατάστασης των ζηµιών του 2019. Οι υπεύθυνοι του έργου αποφάσισαν να υψώσουν τειχεία (Εικ.7) στο Γυµνάσιο Καντάνου, κόβοντας τη δυνατότητα στο χείµαρρο να ξαναβρεί την κοίτη του. Έτσι όλα τα νερά σε περίπτωση ρέφουλα θα διοχετευτούν στα πρώτα σπίτια της Καντάνου αφού έχουν καταργήσει και τη σχάρα υπερχείλισης (Εικ.3). Ανάλογος ο χειρισµός και στα Πλεµενιανά (Εικ. 6)
Μετά από εντονότατες διαµαρτυρίες των κατοίκων και για τις δύο περιπτώσεις, οι «υπεύθυνοι» των έργων έκοψαν µε τροχό ένα µέρος από τα τειχεία. Παρ’ όλα αυτά το πρόβληµα παραµένει και Γυµνάσιο και στα Πλεµενιανά.
Τι πρέπει να γίνει:
Επειδή δεν µπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόµενο νέας νεροποντής, ανάλογης αυτής του Φεβρουαρίου 2019, ενώ το σχολείο θα είναι σε λειτουργία, και επειδή τα νερά µπαίνουν και στον αυλή του σχολείου και βγαίνουν από την µοναδική πύλη του περιβόλου (Εικ.4), πρέπει να είναι διαθέσιµη και µια δεύτερη έξοδος – είσοδος των παιδιών στον περίβολο του σχολείου, που να οδηγεί προς τον κεντρικό δρόµο.
Η γέφυρα στο Γυµνάσιο, πρώην Τρία Καµαράκια, είναι κατασκευή του 1931, δηλαδή είναι κατασκευασµένη µε στατικές προδιαγραφές της εποχής εκείνης, ενώ ο χρόνος ζωής του τσιµέντου έχει λήξει προ πολλού. Είναι λοιπόν επικίνδυνη για τα βαριά οχήµατα που διέρχονται σήµερα και πρέπει να αντικατασταθεί από νέα.
Η γέφυρα στα Πλεµενιανά πρέπει να αντικατασταθεί.
Αν δεν ληφθούν µέτρα µε σεβασµό στα φυσικά φαινόµενα, θα πούµε πάλι πως φταίει ο καιρός. Όµως φταίει πράγµατι πάντα ο καιρός, ή µήπως ο κακός µας ο καιρός;
*Ο Ευτύχης Παπαδοπετράκης είναι ιστορικός των Μαθηµατικών
(Αφυπηρετήσας από το Τµήµα Μαθηµατικών του Πανεπιστηµίου Πατρών)
1 “Etymologicum magnum”, Ed. Gaisford, Oxford University Press, 1848.
2 Αντώνιος Ξανθινάκης, ΛΕΞΙΚΟ του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώµατος, Πανεπιστηµιακές Εκδώσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2009.
